Het 'Boeck der Natuere'

Nederlandse geleerden en de wonderen van Gods schepping 1575-1715

[p. 8]

Woord vooraf

Eigenlijk is dit boek het gevolg van een toevalligheid. In 1992 werkte ik aan een doctoraalscriptie over de commotie die de komeet van 1618 in de Republiek teweeg bracht. Ondertussen schreef mijn begeleider, Klaas van Berkel, een bijdrage voor de bundel De wereld binnen handbereik. Nederlandse kunst- en rariteitenverzamelingen, 1585-1735 met als titel ‘Citaten uit het boek der natuur’. Later heeft Van Berkel uit de doeken gedaan hoe hij pas op het allerlaatste moment - het autootje van de koerier stond bij wijze van spreken al voor de deur - een inval kreeg die de ogenschijnlijk chaotische inhoud van zeventiende-eeuwse rariteitenverzamelingen in een breder kader paste: ‘Zo handig als predikanten in die tijd (en later) tijdens hun preek jongleerden met bijbelcitaten, die allemaal betrekking hadden op elkaar, zo creatief sprongen ook de natuuronderzoekers in hun kabinetten om met de daarin bijeengebrachte citaten uit het boek der natuur’. Die gedachte zette ook mij op een spoor. Waren vanuit contemporain perspectief gezien ook kometen misschien tekens uit het ‘Boek der Natuur’? Moest de hele discussie over hun betekenis niet eerder begrepen worden vanuit exegetisch, dan vanuit natuurwetenschappelijk perspectief? Traditioneel wordt de wetenschappelijke cultuur in de Gouden Eeuw altijd bestudeerd vanuit concepten als ‘de mechanisering van het wereldbeeld’, maar al heel snel bleek dat voor veel zeventiende-eeuwse geleerden een heel andere notie een grote rol speelde: namelijk dat de natuur een tweede boek Gods was, dat naast de Bijbel de mensen een les leerde over Zijn almacht en goedheid. Het idee voor het boek dat thans voor u ligt, was geboren. Jarenlang verdiepte ik me in soms de meest obscure boeken en manuscripten, en onderwierp reeds bekende bronnen aan een nieuwe lezing. Langzaam maar zeker tekenden de contouren van deze studie zich af.

[p. 9]

Inderdaad, de overtuiging dat de natuur een tweede openbaring Gods was, speelde een enorme rol in de protestantse geestescultuur van de zeventiende eeuw. Aanvankelijk bestudeerden (en interpreteerden) veel Nederlandse geleerden de natuur aan de hand van de Bijbel - niet alleen theologen maar ook humanisten en filosofen. In de loop van de zeventiende eeuw valt er een kentering waar te nemen, en werd het Boek der Natuur in toenemende mate gezien als een autonome openbaring Gods die naast - maar relatieflos van - de letter van de Schrift bestudeerd moest worden. Het is verleidelijk om dit proces te verklaren aan de hand van het opkomend rationalisme of door de ‘ontdekking’ van de natuurwetten, maar dit is vermoedelijk slechts de helft van het verhaal. Op de achtergrond speelde een parellelle ontwikkeling, namelijk een groeiend inzicht in de hermeneutische problemen die oude teksten - inclusief de Bijbel - opriepen. Dat is de centrale stelling van dit boek.

De grote lijn van dit proces wordt geschetst in de eerste twee hoofdstukken van deze studie. Om te demonstreren dat het vertoog over het Boek der Natuur zeker geen abstracte en dogmatische aangelegenheid was, zijn de overige hoofdstukken gewijd aan meer concrete thema's die zeventiende-eeuwse geleerden buitengewoon fascineerden: de speculaties over de betekenis van kometen, de bestudering van insecten, het verzamelen van ‘rariteyten’, en het beschrijven van de wonderwerken Gods in wat een apart genre in de literatuur lijkt te zijn, de zogenaamde ‘wonderboeken’. Deze thema's illustreren het onlosmakelijke verband dat destijds bestond in het denken over het Boek der Natuur. Deze hoofdstukken kunnen als afzonderlijke case studies gelezen worden, maar het geheel is meer dan de som der delen.

De weg naar de voltooiing van dit boek was lang en avontuurlijk, maar zeker niet onaangenaam. Allereerst vanwege de steun en het vertrouwen die ik ontving van mijn beide promotores, prof. dr. M.E.H.N. Mout en Van Berkel. Immer betrokken, en streng wanneer het moest, hebben ze me gedurende de jaren dat ik aan het onderzoeken en schrijven was het gevoel gegeven dat ik met een zinvolle onderneming bezig was - al zag ik soms zelf door de bomen het bos niet meer. Dank geldt ook de Nederlandse Organistatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, die dit project ruimhartig financierde, niet alleen door mijn aanstelling als oio te bekostigen, maar ook door de onderzoeksreizen naar buitenlandse bibliotheken en archiefinstelling te subsidiëren. Veel dank ben ik ook verschuldigd aan de staf van mijn huidige werkgever, het Huygens Instituut (knaw) die mij, naast mijn andere bezigheden, in staat stelde mijn onderzoek af te ronden, en de dissertatie waarop ik in 2004 promoveerde om te wer-

[p. 10]

ken tot dit boek. Deze uitgave wijkt op een aantal punten af van de bundel fotokopieën waarop ik destijds promoveerde. Het belangrijkste is het feit dat mijn uitgeefster Evelyn de Regt, dankzij de financiële ondersteuning van de Stichting Charema, ruim honderd illustraties heeft kunnen opnemen. De tekst is hier en daar ingekort (met name de voor een proefschrift noodzakelijke historiografische uitweidingen) terwijl verder enige nieuwe inzichten, informatie en literatuur is verwerkt.

Enige opmerkingen over citaten en verwijzingen: bij aanhalingen in de tekst is steeds de oorspronkelijke spelling en interpunctie aangehouden, tenzij de begrijpelijkheid in het gedrang kwam. Citaten uit het Latijn zijn zo veel mogelijk vertaald. Bijbelcitaten zijn ontleend aan de Statenbijbel, in de uitgave van het Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem 1987. De bio- en bibliografische schetsen van de hier besproken geleerden zijn, daar waar geen recente secundaire literatuur beschikbaar was, gebaseerd op de naslagwerken van A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden (8 dln., Haarlem 1852), het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (10 dln., Leiden 1911-1937) en W. van Bunge e.a. ed., The Dictionary of Seventeenth and Eighteenth-century Dutch Philosophers (Bristol 2003). Omwille van de bondigheid zijn deze verwijzingen, tenzij anders aangegeven, niet opgenomen in de noten.

Talrijke personen hebben, soms zonder het zelf te weten, bijgedragen aan dit boek. Allereerst ons Groningse clubje van promovendi. Ieder van hen is nu haars of zijns weegs gegaan, maar met enige weemoed denk ik terug naar al het lief en leed dat ik gedeeld heb met Susan Aasman, Jeroen Benders, Marcel Broersma, Henk de Jong, Ilja Nieuwland, Bert Overbeek, Eric Storm, en bovenal met Kiene Brillenburg Wurth, Jan-Hein Furnée en Eelke Muller. Stimulerende discussies voerde ik met Wiep van Bunge, Fokko-Jan Dijksterhuis, Florike Egmond, Henri Krop, Dirk van Miert, John North, Han van Ruler, Arjo Vanderjagt en Michiel Wielema. Een bijzonder woord van dank is voor Rienk Vermij, die ik leerde kennen toen hij in Groningen post-doc was. Op zijn geheel eigen wijze heeft hij mij vanaf de eerste opzet van deze dissertatie tot aan het definitieve resultaat gestimuleerd, uitgedaagd, en talloze malen gewezen op bronnen en secundaire literatuur. Ofschoon ik vrees dat we het op essentiële punten met elkaar oneens zijn, ben ik hem veel dank verschuldigd als in de tekst en noten tot uitdrukking komt. Behalve Rienk hebben ook andere deskundigen het manuscript (of delen daarvan) becommentarieerd. Hiervoor ben ik Mirjam de Baar, Boudewijn Bakker, Willem Frijhoff en Roelof van Gelder zeer erkentelijk. Waardevolle suggesties en verwijzingen ontving ik van Marijke

[p. 11]

Barend-van Haeften, Johan Koppenol, Florence Pieters, Judith Pollmann en Bert van de Roemer. Enkele van mijn collega's van het Huygens Instituut waren zo vriendelijk het manuscript nog eens door te nemen en mij aldus te behoeden voor filologische uitglijders. Ik dank Marijke Gumbert-Hepp, Hans Trapman en Boukje Thijs, alsmede Sander Sauvé, die mij tevens hielp bij het vervaardigen van de index.

Een persoonlijke noot tot slot. Eelke, ik denk nog vaak aan het allereerste werkcollege geschiedenis dat ik in september 1987 samen met je volgde. Je bent sinds die tijd niet alleen mijn liefste, maar ook mijn meest gewaardeerde collega, aan wie ik tal van ideeën te danken heb. Maar zelfs al wist ik al de verborgenheden en al de wetenschap, zonder jou en zonder onze eigen natuurwondertjes Jonas en Silke ware ik niets.

Den Haag, april 2006