Logo DBNL
De kleyne wonderlijcke werelt (1649)

De kleyne wonderlijcke werelt

(1649)–J. Joosten–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Bestaende in dese keyserrijken, coningrijken en landen, als Turckyen, Hungaryen, Poolen, Ruslant, Bohemen, Oostenrijck, Duytschlant, Hispanien, Vranckrijck, Italien, Engelandt, het Landt van Beloften, Het Nieuwe Ierusalem en Bresilien


Vorige

Beschrijvinghe van Bresieliae.

+DE inwoonders zijn over bueren van Spangien, Mauritanen en Mooren-landt, omwoonders van de uyterste grensen van Africen en Iava; teghenvoetigh volck van het Eylandt Anrea, hoe wel neveligh, soo wort'er nochtans met dese winden vermaeckt, de welcke ochtent de dampen op neemt ende maeckt een schoone Sonneschijn, 's Winters waeyter een Suyde Wint op, sommighe bossigh, sommige Wey-landt en Bouw-landt, sommige van vette vruchtbare kley. Om te beschryven het lant van 't Resif 't welcke leydt in 't water, aen de eene zyde, dat de Zee komt daer tegen spoelen, de andere zyde leyt de Reviere tusschen; doch in allerleye vrucht wort meest gheroemt die sy Ananases noemen, 't is een laghe plant aen welckers tacken sijn seer sachte Pijn-appelen hangende: daer en boven zijnder veele vrucht-draghende boomen te sien, de welcke te langhe soude zijn om te verhalen, ende veelderley soorten van Visschen, soo een-verwige Vogelen, vier-voetighe Dieren: maer meest Wilt, ten deele onbekent. Hier zijn uyt-wendighe veel vederighe Papegayen versiert met veel verwighe Vederen, en seer bequaem om menschelijcke spraeck te leeren: dese sijn een sulcke menighte dat sy de Dorpen verdonckeren ghelijck een nevel ofte mist. Van de Inwoonders genieten sommige haer vrijigheyd als alle de Portugysen, Nederlanders ende Ropianen, oock Brasiliaen-



illustratieuitvergroten

schen inboorlinghen en andere leven in slavernye, en deselve zijn +Brasilianen ofte Swarten, uyt het Eylandt ofte Koninckrijck van Angola ofte Cabo de Verde gekocht en hier overghebracht, sy woonen in Dorpen niet na onse wijsen 't samen gevoeght; maer met afgescheyden huysen 't sy door vrees of mistrouwen van malkanderen. + Op het vaste landt van Timurere daer is een Voghel die een hooren op 't hooft heeft, en is heel krom: ende noch een andere Voghel die een hooren aen de wiecken heeft, daer sy malkanderen mede slaen, ende souden een mensche dooden: ende daer is een Reviere die genaemt wort S. Franciscus, in de welcke veelderleye soorte van Visch is, soo kleyn als groot. Daer zijn Visschen die de jonghen uyt de mont spouwen. Daer zijn oock groote vreemde Snoecken, de welcke sulcken een leckere smaeck hebben dat onseggelijck is: en my is geseyt dat de Portugesen hebben willen besoecken de Reviere hoe langh dat zy is. Daer zijn oock Zee-verckens die haer aen de kant van 't water houden, de welcke met sulcken geschrey uyt het water komen, dat sy de menschen vervaert maecken. Ende daer is oock dien Cayman die de menschen soude verslinden als het water. En daer is oock een ander slagh van Vogelen, de welcke haer kost hebben van steenen, de welcke haer by duysenden vergaren en gaen altijt voor de windt, en dat door kleynheydt der vogelen, om dat sy dat swaer lijf niet in de locht konnen brengen. Om in 't kort te beschryven de natuure der Beesten, als groote Slangen, de welck niet zijn om te vanghen, ende hanghen aen de Koockerneuts boomen, de welcke zijn van veelderleye verwe, als, swart, groen, geel, wit, blaeuw, ende de selve zijn 25 voeten langh, ende de swarte zijn snoder dan de andere: want haer verstandt is soo, dat sy de mensch om de middel vatten; en de groene zijn van sulcken natuur, dat sy zijn hanghende op de groote Kokerneuts boomen, de welcke de menschen sien, komende soetjes vallen op de menschen haer lijf en laten de staert by de beenen op kruypen ende steeckense in 't fondament ende doodense soo: en de geele zijn van natuur, als sy de mensche steecken, soo sy dan eerst het water kryghen soo moet de mensche sterven: maer soo de mensche eerst het water krijgen kan soo moet de Slanghe sterven. De Koockerneuts boomen zijn soo dat men van een Noot hem sadt drincken en eeten kan: Maer daer sijn ander slagh van Slanghen, die niet als van Struys en andere soorte van Eyeren leven: maer deselve zijn slim om de menschen te dooden, of men moet recht op haer middel aen treeden; ende de Brasilianen weten haer wel met haer flits-booghen te schieten, door dien dat het over al bossich landt is, ende al meest met fruyt behanghen: namentlijck, Casoens appels, Back-ovens, Penannas ende Mangayos: Ende een ander slagh van appelen als zy van de boomen vallen soo vallen zy aen stucken, als Eyeren: Maer op een party Eylanden naest by Brasilien, vindt men klare Eyeren in 't landt die de Sonne gekoockt heeft, en het is bevrucht met Brasilien hout ende dat van allerley koleur, dat de in-

woonders+ branden. Om te beschrijven de natuure van de Suycker moolens, die zy't gantsche jaer door planten, daer't gantsche landt vol van is. Om te beschrijven de slagh ende natuur van menschen sijn seer onderscheydelijck. Daer zijn oock een slagh van die Indianen die haer kost hebben van de Portughesen, de selve sijn soo van natuuren dat sy met wijf en kinderen in een plaets gaen die ghenaemt wordt Aldea: dat is te segghen, een vergadering, midden in 't bosch; ende haer bedden zijn van Catoen t'samen gevlochten, daer zy met haer 4 of 5 leggen konnen, als de Hollanders hulp van doen hebben, soo komen sy met 5 of 6000 man, om de vreemde natuure van kost die haer de Hollanders gheven, ende een partye Officiers die onderhouden werden met kost en kleederen, op de maniere der Bresilianen, en hebben groote gaten in haer ooren die sy vol wol doen, ende haer lijf is roodt van de Son, en haer wilde beesten haer kost is. Het andere zijn swarte menschen die van Angola gebracht worden, by heele scheepen vol, ende werden verkocht op't Resif; die daer nae op Olinde gekocht werden, die slaven moeten voor al haer leven eeuwigh dienen, en de kost moeten zy selve besorghen; op de maniere ghelijck den Turck met de Christenen handelt: maer den Turck handelt ghemeen noch beter met de Christenen, ende gheeft haer alle jaer een kleet: maer de swarte krijghen maer een kleedt om haer middel. Daer is noch een ander slagh van menschen die genaemt worden Tapoeyers, die selve sijn heel curieus, die gaen de gantsche tijdt haers levens moeder naeckt, ende in haer wanghen sijn groote gaten die zy vullen met allerleye Vederen ende Catoen, ende onder den kin sijn oock groote gaten die zy met Vederen vullen van allerleye koleur, en haer lijf is bruyn van natuur; een party van den Adel hebben haer lijf gantsch doorsneden, ende dat selve met aerde weder aen gheplakt, en dat selve is de natuure en moedigheydt van haer kleeren; en de vrouwen hebben de kinderen op de arm sitten met de borst in de mondt, die haer kost hebben ghelijck de beesten, de eene hier d'ander daer, d'eene nacht hier de andere daer, en haer kost is ghelijck van wilde beesten die zy met pijl en boogh schieten, ende zy eeten de kost niet ghekoockt in potten: maer sy graven een kuyl in't sandt, die, daer sy de Sieroop leggen, wort sy ghekoockt en eeten dat. Ende haer maniere is, als sy een doden hebben, dan gaen zy met groote hoopen by malkanderen en sitten daer 5 of 6 daghen en huylen by malkanderen, dat men haer een groot stuck-weeghs hooren kan. Om te beschrijven de Gelooven kan men niet mercken: maer sy komen om een jaer eens by duysenden by malkanderen op een hoogen Bergh en singen en tieren datmen haer niet verstaen kan, zy houden't somtijdts met de Hollanders, somtijdts met de Portugesen, die haer maer de kost geven: en sy dragen oock een slag van swaerden van Brasilien hout, daer men een mensch mede van malkanderen soude konnen houwen, sommtijts komen zy met Papegaye en Perkitten, die zy ruylen voor kleyne Schilderyen en ander tuygh. En my is ook

gheseyt van de Inwoonders dat de Tapoeyers haer dranck is van vrucht+ die zy uyt een boom tappen, daer zy droncken af worden; ende dan komen de Tapoeyers met honderden en danssen met groote hoopen onder malkanderen, 't sy op wat plaets wat het wil; ende de selve menschen loopen soo snel door de ghewoontheyt dat sy de wilde beesten konnen achterhalen, die vreesen oock niet voor de wilde dieren, die daer ghenoegh zijn te krijghen daer sy dach en nacht nae loopen jaghen. En my is selven ghebeurt dat ick met Graef Mouris quam voor de boeyen daer wel 6 of 7000 mede waren, ende de selve zijn soo fel in't loopen dat zy de vyandt konnen achter-halen: maer om te vechten soo moeten zy achterstaen. Sy konnen oock een deel kost op-soecken voor ons, en daer is oock een ander slagh die dubbele tanden hebben, die ghenaemt werden de Menschen-vreeters; de Vrouwluy gaen met de kindern op de rugh: en gheven haer de borst in de mondt, die wel op letten om ons volck te vanghen, om daer van een goede maeltijdt te houden, ende haer spraeck valdt haer soo swaer dat sy maer piepen, ende haer maniere van slaepen, is op dese maniere; de meeste part hebben een gat ghegraven, daer sy met het lijf in kruypen, ende het hooft steeckt'er uyt, ende decken haer met het warme Sandt. De ander wilde slagh, werden ghenaemt Capoculis, de selve Indianes hebben een manier dat sy de menschen vanghen en tappen haer het bloedt af, ende drincken haer bloedt voor wijn; ende legghen de menschen in een gadt met groene bladeren bedeckt, ende daer sandt over, en vyer op, en braden haer soo, ende komen met een grooten hoop ende eeten dat selve: ende deselve Tapoeyers hebben groote gaten door de neus, met wilde vederen versiert, ende daer is oock een slagh van menschen die genaemt werden Ardes, die uyt het landt van Ardes ghebracht werden met groote hoopen, die op de selve maniere zijn als de Tapoeyers, die haer aenghesicht hebben heel doorsneden, die by menighte op de suycker moolens ghekocht werden, die de suycker moeten planten, en die wortel wert ghenaemt Ferinje, die zy voor broodt eeten. Daer is oock een slagh van menschen die de ooghen in de borst hebben. De Ferinje is van natuure, dat, als men dat plant, dat heeft de natuure, dat, als het op komt, soo wast daer een boom aen omtrent een span hoogh, daer is een wortel aen omtrent een hooft groot die sy de wortel af-snyden, en steecken de boom in de aerde, om weder te wassen. Die wortel gheschraept sijnde, soo is hy wit, en die rijft men, als hy ghereven is soo douwen sy dat sap daer uyt, de welcke is als gras dat sy in een grooten kuyl gieten om de fenynighheydts wille, soo de mensch wat in sijn lijf kreegh, hy soude daer van moeten sterven. Dat selve Ferinje is heel onghesondt voor de mensche die hier van daen komen door de kracht van het Ferinje de welcke het bloedt op eedt: Maer de Inwoonders sijn het ghewoon, de welcke Inwoonders hebben gheen noot van de Wormen gelijck de

de +onse, de welcke een mensche in de schoe in kruypen ende bijten haer int vleys, en worden door de groote van't eeten gelijck een ronde Erte die de mensch in't lijf in vreet ghelijck de Kancker: maer zy konnen daer wel voor wesen, als hij daer met een spelt of mes by kan om te steecken, het vleys rontom los en halen hem daer uyt, anders soude hy hem den voet wel heel uyt vreeten, soo sy daer niet dra ghenoegh after saeten: daerom komt dat menighen Soldaet het been lam of kreupel heeft, dat hy daer staen noch gaen kan door de luyigheydt van haer versuymen dat sy hem daer niet uyt en halen. Daer is oock een hooft-pijn, de welcke slaet uyt de natuure dat de mensch niet voor hem siet, die ontstaet uyt de natuure dat de Wormen komen in't fondament kruypen, die den mensch zo moe maeckt door pijn: maer daer is raet genoegh toe, soo hy neemt een Appel of Limoen en snijt hem in 4 stucken, ende steeckt hem in't fondament, soo sult ghyse door de vyerigheydt verdrijven. Maer dieper te landt in is een vreemde natuure van Wormen, de welcke kommen in natuure gelijck een Orte die in de scheen in kruypt ende loopt heel in't dick van het been: maer men moet datelijck nae de Inwoonders gaen en latense uyt halen: maer so de Worm breeckt so moet het menighmael sijn leven kosten. Maer de kost en dranck moet hier van daen komen, die zij daer eeten. En daer sijn gemeene wilde beesten die de menschen schade doen: gelijck in mijnen tijdt selve ghebeurt is, en menighmael selve gehad hebbe. Daer is een plaets de Rede van Sint Francicso, daer waren een deel Soldaten, Officiers, onder een boom sittende, van een grooten Tijger besprongen sijn, soo dat hy twee verscheurde en de ander swaerlijck gewondt heeft: en doen hy sijn wille volbracht hadde soo ginck hy weder wegh: want daer hulp noch geweer noch andere dinghen, het welcke gebeurt is, de maets die my het selve vertelt hebben, dat men hem wachte moet van de wilde dieren, die daer sijn in groote meenighte, die het landt uyt geeft tot groote schade. De plaets die genaemt wort Portegolo, houden sy ghemeynelijck als de belaghers harer vyanden vrient, oock ontbreeckt aen die rouwe gemoederen geen loosheydt in't quaet doen, wreedtheyt, trouwloosheydt sijn bij desen niet selde in plaets van voorsichtigheyt en kloeckheyt, dit mercken sy, welcke de hoop van winst: van onse landen daer nae toe treckt. Voorwaer in dese seden der menschen mach men met de minste beschouwinge verkeeren, de wijsheyt der natuure verwonderen, welcke soo veel hebbelijcke, soo veel driften der gemoederen met een gelijckenisse der leden bedeckt heeft: dese dingen onderrichten ons verstant, op dat wy by verscheyde geweest sijn en bekennen, wat quat en wat goet dat men van elck volck te verwachten heeft: want nergens sult ghy eenigh soo geschickt en volmaeckt van leden vinden, in welcke niet yet schort noch soo trouw, welcke niet gedaen ende gepresen wort met wapen teghen de Portugesen beschermt, omtrent de strant leven sy onder de selve vermenght onder haer gebied: het landt voed haer eygen gheslachten en formen in wonderlycke verscheydentheydt van viervoetighe Dieren, Slanghen en Vogelen,

Visschen, Boomen-planten, welcke aen haer schrijvers ghelaten een +ghenoeghlijck stof: het is overvloedigh ghenoegh in bronnen en vermaerde revieren, onder welcke de voornaemste is diese ghemeenlijck Rio dela Plata noemen, die met een mondt van 40 mijlen in de Zee gedreven wert, soo geweldigh dat de Schippers soet water scheppen eer zy uyt de Zee het lant sien, oock sijn der vermaerde Reviere Rio de S. Francisco en veel andere meer, die niet ghenoemt sijn. Rimpelt uw voor hooft niet Leser? Wij sijn buyten Italien en Griecken, 't is niet alleen de ouden vergunt veel woorden te maecken: oock by de Americanen is de kracht, het hare naer haer wil te uyten. Dit alles in't bysonder te vervolghen, sijn niet de ghesiende dinghen in Bresil te beschrijven, 't sy ghenoegh de gheleghentheydt, landtpalen, vooghdyen, volckeren, opkomste aen-ghewesen te hebben 't sal moghelijck sijn andere in haer gheschickte spreucken, uyt plicht dit bysonder te verhalen. De vlijdt der Aerdt-schrijvers heeft overlangh in Noorder, Zuyder vooghdye onderscheyden: maer de delinghen in't Spaensch, Nederlantsch, is jongh de eerste, en is van natuure de laetste van de menschen kloeckheyd en dapperheydt die van de scheppende Godt, dese van verdeeltheden tusschen de Vorsten die geduriglijck en onveranderlijck dese vereerlijck ende nae advenant der oorlogen verscheyden.

Onder de Cholonien volck plantingh van Bresiel is van Farnabock van de grootste, als welck sich tsestigh mijlen langhs de strand uyt streckt, tusschen de mondt van de vermaerde Revier van Sinte Franciscus, en de vooghdye van Tamarica, is het gewonne goet van Eduwart Albuquen Portugys, uyt wiens naem sijn Broeder Matthijs Albuquen heerschte, de welcke tot Olinda ghekomen was weynigh te vooren als het de onse in naemen, hier worden elf woonplaetsen en Dorpen van Portugijsen, bewoont, gheteldt: de eerste is Olinda aen de Zee-strandt, seer schoon van Huysen en Kercken. De gelegentheydt en is om sijn heuvelen, die 't in sijn omvangh heeft, soo oneffen, dat het nauwelijcks door menschelijck vernuft ghestreckt kan worden, in des selfs hooghte. De Iesuiten Kloosters treffelick van ghebouw, rijck van inkomsten, en van Koningh Sebastiaen ghebout, uytghesteeken, het vertoonde sich eerst net en seer ghenoeghlijck ghesicht aen die uyt Zee quamen: daer beneffens sach men noch een van de Capusijnen, ghelijck oock aen strant de Dominicanen, en in't voorighe deel der Stadt, behalven het Nonnen en andere Kloosters, het Klooster van Sinte Bent, sterck van natuure en arbeydt, het heeft twee Kercken ghehadt, de eene met naemen St. Salvator, de ander S. Peter toeghe-eygent; de Inwoonders worden op 2 duysent gheschadt, behalven de Gheestelijcke en Slaven; dese wierden met een onghelijck ghetal, als sy pleghen tot 4 vaendelen geroepen te worden: daer waren ontrent 200 rijcke wel gheachte burghers: van hier te suyde tusschen de Reviere Bibecibi ende de Zee streckt sich by nae een mijle veer een langh sandigh engh aerdigh padt even als een bandt of rif,

+welcke oock elders Godts voorsieninghe sorgh aen dese strant teghen de aenvallen der Zee ghestelt heeft, daer het eyndight is een Dorp het Resif ofte vertreck ghenaemt gheweest, moghelijck om dat tusschen dit een ander ghelijcke langhe streeck landt die zy t steenen Resif noemen; daer de scheepen sich plegen te vertrecken om hare ladingh te ontfanghen en te lossen. Het wordt dicht vande Inwoonders bewoont, ende daer de Zee de zaut-streeck midden door steeckt, is een Ree van groote scheepen, mits de uytnemende diepte der Zee hier teghen over daer het steenen Resif eyndight, hier en daer van de Zee door spoelt, is een tooren uyt het water rijsende gheweest met de naem van het Zee-slot, tot onderscheydt van dat volck dat men op het sandigh Resif sagh, en het Landt-slodt ghenoemt wert by de Portugesen St. Ioris. Nae't verlaten van Olinda, hebben de meeste Burghers en Kooplieden in't Resif begheven, en 't selve met treffelijcke ghebouwen versiert, tot dat Mauris stadt sijn luyster weg te nemen, het is van de onse met een staketsel om ringht, ende daer t nae de Riviere leydt heeft het gheen slechte sterckte ghekreghen, dewijl het met het vallen van de vloet door ganghbaer zy. Soodanigh was Olinda eer het de Hollanders in-naemen, diese de landt Resiffen, als oock het Eylandt van Antonyfaas door nieuwe sterckte onwinbaer ghemaeckt hebben, dit Eylandt pronckt nu met des Graven Paleys van Fryburgh tot sijne eyghen profijdt op sijn eyghen kosten gebouwt: als oock met Maurits-Stadt met verwonderingh met brugghen over een twee-voudige Reviere geslaghen, de tweede woonplaets is Garasin gheweest, een Dorp weerbaer als een Stadt, wat veer van de Strant, teghen over het Eylandt Tamarico, vijf mijlen van Olinda: eertijds was het bewoont van slechte Portughesen, die haer leven met handt-wercken onderhielden: maer nae dat Olinda aen onse kant ghekomen is, soo sijn hier rijcker nae toe verhuyst. Dit Stedeken hebben de onse in 't jaer 1632 in ghekreghen ende nae 't in-nemen door den brandt en plunders seer gheschonden. De derde is het voornoemde Resif geweest; de vierde Moribeka, meer midden in 't land te Suyden 5 mijlen van 't Resif; de vijfde van St. Anthony, seven of acht mijlen van 't Resif ten Suyden, neven het hooft van St. Augustijn; de seste van Michiel de Poynca, seer dicht bewoont, tien mijlen van 't Resif, alwaer dertien Suycker-moolens jaerlijcks een groote menighte Suycker op brenghen, gheleghen aen de Reviere van de selve naeme, de welcke sich aen de Zee aen't hooft van Sinte Augustijn in de Zee ontlaet; ten sevende is het seer wijdtlustigh en genoeghlijck Dorp van Sirenheym, alwaer zijn twaelf Suycker moolens, welck elck gheluckelijck seven of 8000 Broden Suyckers op brenghen, een Broden weeght 7 of 28 ponden, het loopt derthien mijlen van t Resif; de achtste woon plaets is van Gonsalvo de una, twintigh mijlen van't Resif, heeft vijf moolens; de neghende Porto Calvo 25 mijlen van't Resif wercht met 7 of 8 moolens, hier is het Casteel Pavacaona door Maurits

overwinningh vermaert; de tiende is het Dorp van 't Noorder +Alagoa veertigh mijlen vant Resif; de elfde het Suyde Alagoa, by nae even soo veer gheleghen, men woonter oock, de inwoonders sijn over bueren van Spangjen, Mauritianen, Moorenlant, om-woonders vande uyterste grensen van Africae, Iava teghen voetigh Volck van het Iavere, hoe wel neveligh, soo wort het nochtans met de liefelijcke Zee-winden vermaeckt, 's winters wayter een Zuyde windt, Somers Noort-Oost, op sommighe in't Bossingh, op sommighe vlack en goet Weylant, op sommighe rijst op heuvelen altijdt goet en vedt Weylandt, en wort dickwils met slagh-reghen besproeyt; Waer door men sich meer moet verwonderen, hoe datter inde vrucht-baerste landen en ghesonde lught, de mensche soo wreede en raeuwe ghemoederen hebben. De meeste opkomst is meest van Suyckeren roodthoudt, bequaem om laecken te Verwen, hoe-wel de meeste der Portughesen hier by nae allerleye Fruyt van Europen hier nae toe ghevoert hebben: de Suycker heeft de natuure dat het in lange rieden verborgen sit, waer uyt een seer aengenaem sap de Afrische overteffende, ghedranck in koopere Ketels ghekoockt wort, en voort even als een naeltspits in ghedrongen, ofte nae het dickste nat uytghedruckt, weeck ghelaten wort; hier toe staen die werck-hysen altijdt open die de Porugese Nigenien noemen, omdat dese nieuwe plaetse van een verheven verstant en onder de Neno de laetste eeuwen gevonden sijn.

Vyt dit arbeyden der Mooren en Swarten krijght de Koop-Man sijn swaere voordeelen, ende de Suyckeren jaerlijcks met Scheepen vol uytghevoert worden, verstierense voor groot gelt door gantsch Euroopen. Al de Cholonien Volcks planten sijn voor ons der Portughesen gheweest, de woonplaetsen van den Oversten des gantschen lants is de Bay Totos los Sanctos ende de stadt S. Salvator. Nu heeft het Spaens Brasielien andere Heeren als het Nederlandts ende het Portugese rijck, en andere Setels; als der Nederlanders, de tael is swaer om te leeren, en van alle soo veel zy noch onbekent sijn; maer een hoe wel in sommighe naemen der onderscheyden, welck de Mannen anders als de Vrouwen ghebruycken; de aert en seden, kleeren der Brasiliaenen, zijn ofte ghemeen ofte nae verscheydentheydt der Volckeren, by sonder in hun tael ghebruycken zy, Machmen Mafkens geloove, dese drie Letters. F. L. K. Gantschelijck niet omdat als sommighe gissen willen, sy gheen Fides gheloof leeren, wet Recx Koningh hebben. Die inwoonders zijn van sommighe wreeder, sommighe van safter natuure, sommighe Wit, sommige Bruyn; Mannen en Wijven gaen naeckt, behalven de Inwoonders van Captanie ofte hooft-manschap van S. Vicent, die gheschickter met huyden van wilde beesten bedeckt worden: haer genoegh stercke lichaem beschilderen sy met verwen, ofte besmeeren 't met sap van Appel Ghenipapis sy versieren haer met Vederen van veel verwighe Vooghelen, laten't hayr alleenigh in de neck hanghen, en maecken alle andere deelen des lic-

haems+ kael, en hebben even als de Sineesche Volckeren platte Neusen de Mannen zijn verscheydelijck gheschooren, soo dat men daer de Volckeren onderscheyden kan, de Vrouwen laten 't hayr hanghen, uytghenomen in droefheyd of by af sijn van haer Mannen, hebbende gheen Godtheden, eeren eenighe Goden, als misschien de Donder of Blixem, tot welcke haer ghemoederen groote eere draghen, sy vreesen de quade gheesten tot voor-spoocken, wichelerye, tot rasens toe gheneghen, werpen de lichte en onhebbelijcke verstanden, zijn met bedrieghelijcke uytleggende trecken, door lieghen en winlistighe duysternisse, waer voor zy houden de Toveressen in waerden, leven veel Vrouwen in de echtscheydinge houden hare Vrouwen wel, en draghen sorge voor haer ('t sy haer ghemoet) 't viel oock den Nederlanders niet onghemeen, door eenighe dranck vervreemt wort, uytgaande hebbe de selve gaeren by sich met die ordere, dat soo sy nae 't land gaen de Man gaet, vaerdig om tegen wilt of vyanden te gaen soo sy weder keeren; de Vrouwen voorgaende Mannen volghen, op dat sy eenigh voortkomende quaet te eerder ontvliedende, 't huys houden sy se in 't oogh, vreesende voor vreemde lieden, weten van gheen ghesette tijden, om te eeten, onder een dack, lanckwerpiglijck een schuyt met Palm bedeckt, woonen veel huysgesinne te gelijck, slaepen in netten wat hoogh van de Aerde op ghehangen, sorgeloos en on-bekommert om's nachts de quade beesten, dampen uyt de aerde op klimmende, te ontvlieden: sy hebben eertijds van gheen Kooren of wijn gheweten, leven van een ghesaeyde wortel, welcke tot meel ghemaeckt, sy Mandioca noemen; sy swemmen tot verwonderen toe, en duycken alte met heele uuren langh met de ooghen open; Sy schieten seer konstelijck Vissen, wacker en neerstelijck, suypen onbekommerlijck en sijn seer ghenegen tot onhebbelijcke dansen, dickwils seer verdraeghsaem van arbeydt en kommer, in't jaghen nemen sy de beesten in snelheydt gevanghen, en eenighe daghen gemeste vyanden slaghten sy met groote dansen, en aen spitten ghebraden, vreetense op, die dit ter beurt valt gaen wackerlijck ter doodt, als uyt een boeckjen haer daeden teghen haer doodtslagher verhalende roemen, dat sy niet onghewroocken sullen sterven, sy woonen verstroyt, reysen met hoopen met slechte ordere, wonderlijcke stilte, strijdtbaer bloedt-dorstigh tegen hare gasten; een Vreemdelinck sijn sy vriendelijck en boven maten beleeft, ontfanghende de selve omhelsende, 't hooft aen haer borst druckende met veel tranen en suchten, jammerende over de onghemacken en moeyelijcken wegh, terstondt het aengesicht verstellende, wisschen haer oogen af, doen een vroolijck ghebaer en wesen aen de swanghere vrouwen, en hebben in 't baren niet veel pijn, door dien de warmigheydt der lucht in 't arbeyden helpt, believen gheensins van't Kinder halen in huys te blijven, als onse vrouwen doen: Maer stercker en vaster sijnde, staen terstont op en begheven sich tot het huys werck, sy hebben haer kinderen seer lief, suyghende een jaer langh, en weygheren

haer andere spijs, en soo dickwils als als sy uyt-gaen hebben sy een kleyn+ netje welck zy Tupma noemen, op haer rugh hangen, houte knotsen is der mannen wapenen, die scherpen zy met beenkens of stocxkens, om daer mede door iedere wambueysen of schilden te schieten, meenen dat goede ofte quade daden nae de doodt noch gheloont noch ghestraft worden, die oft met een gheheel lichaem ofte van leden verminckt ofte door wonden overstolpt ghestorven zijn, achten zy dat nae de benedenste woon-plaets sincken, waerom sy de verbrande lichamen met aerde bedecken, by deselve een net om te slapen voor sommighe daghen kost voeghende om dat zy sich inbeelden, dat de sielen der dooden onder-tusschen slapen en spijs nutten, hare dooden betreuren sy onmatighlijck, verslijten een heele maendt met huylen en krijten, werpen sich moedeloos op der aerden, ten eynde terstondt droefheydt, met suypen en dansen tot swaermoedighheydt van dansen, soecken veel sangh en speeltuygh die sy eyghen hebben, en verpoosen niet min als andere het ernstigh met wat boertighs, de binnelanders ende al die haer voor-Ouders seden houden, hellen door haer grouwelijck leven meer tot de beesten als tot menschen, sy sijn seer begheerigh tot wraeck en bloedt vergieten, licht-vaerdigh en stout tot strijden en vechten nae inghevoerde Godts diensten, en offeninge der vrije konsten in Dorpen en steden verdeelt, hebben sich die aen de Zee woonen tot de seden der Europiaenen ghewendt, so dat men hier de spreuck Tacitus ghebruycken mach: men leester datter ontrent de Zee: Maer aen die kandt daer de naeckte, en voort Menschelijcke gheslacht schandelijcke verwoestheydt de ghemoederen, der in-woonders verwildert heeft, sijnde door gheenighe wetten, door geenighe wackerheydt ghematight der verharde ongheschaefde Menschen haer natuere, tot de oude seden en aert, haer voor-ouders die tot haer gevoert niet bekent sijn; Oock in kleynder Dorpen die de Brasiliaenen Adeas noemen: men heefter seventigh ghebouwen, waer inde Suycker ghekoockt wierdt, geteldt; maer van deselve waren sommighe soo groot als dorpen, om de meenighte der omwoonende werck lieden; Men seght dat van de selve jaerlijcks soo veel Suyckers vergadert wort, als ghenoegh om tachentigh of neghentigh Scheepen te laden: Ick hebbe van goederhant verstaen, dat op een dagh uyt de Haven van Olinde, veertigh Scheepen gheladen afghevaren sijn, in Schuere, noch sulck een meenighte van Suycker laten, datter noch wel eens soo veel gheladen soude worden, ende den selven en kan niet ghemaeckt worden, sonder den arbeydt der swarten, van welcke uyt de havens van Angola en ander havens van Africen hier nae toe ghevoert worden, het is seecker uyt aen-teeckeninghe der journalen, dat 1620 uyt de haven van Angola alleen, in voogdye van Farnambock, in de tijdt van vier Iaeren 150430 swarten met de grootste kosten des Koninghs van Spangjen overghevoert sijn. Dit landt wort door ghenoeghelijcke berghen en dalen onderscheyden, 't is seer vruchtbaer van Suycker-riedt, en

+van het beste Brasilien-hout, oock goet Weylant overvloedig van Vee: soo dat al eertijts van Italien, van Campanjen, men met recht een Tempel van Brasilien mag noemen. Na de voogdye van Farnambock volgt die van Tamarica, de achtste van Brasilien, als sommige willen de alleroutste, sy heeft de naem gekregen int Eylant van Tamarica, welcke door een naeuwe straet van het vaste lant afghescheyden wort, streckende drie mijlen in de langte en twee inde breete, leyt 5 mijlen van Olinda, begaeft met een bequame haven aen de Suyd-sijde, daer men langhs een Kolck van 15 ofte 16 palm diep komt, waer aen een Kasteel der Portugesen aen ligt, op een hooghen heuvel gebouwt, en moeyelijck om aen te komen van de onse, voor veel jaren te vergheefs aenghetast, de welcke nochtans om de Portugesen te dwingen, en haer dese haven te benemen, hier een vierkant sterckte aende uytganc van deze Kolck gebout hebben, die sy Orangie noemen. De onse hebben tselve jaer 1633 door de Portugese vluchtelinge gekregen dit Eylandt, ende des selfs streckt aen't vaste landt, is een gewonne goet geweest van den Graef van Monsante die tot Lissebon leefde, en wort gelooft jaerlijcx van de Inwoonders, onder den naem van tol 2500 of 3000 Ducaten te krijgen, men seght dat het ontrent 22 Suyckermoolens telt. Terwijl de Doorluchtige Graef Maurits over Bresil heerste, is by de Bewint-hebbers der Compagnie bestemt geweest, om den setel des ghebiet in dit Eylant over te brengen: maer den Raet en den Graef gaven haer te kennen dat de overvoeringhe onnut en onbequam soude sijn, dat de plaets en Eylant van hem beschout was, dat alles woest en ruw was, weynig Inwoonders, nauwelijcx eenige huysen, waerom de Heerschers van 't Bresilaensch Hof en Raet-huys sich opde oude plaets gehouden hebben, de andere mont ten Noorden, welcke zy Catujana noemen, is nauwelijcx 10 palm diep, so dat alles tot kleyn vaertuyg bequam is.

Pariba is onder de 4 Noordersche voogdye, sy heeft de naem van eenig Revier, die t selve even als Mongoapa besproeyt: het volght naest aende Volck-Planting van Tamarica, eertijts hebben t de Franse in gehadt die verdreven sijnde de Portugesen, ten laetsten de Nederlandes, het hooft geen andere Dorpen als de wooninge der Engenios ofte Molen, welck om de menigte Arbeyders als Dorpen, sy op de Oever der Reviere, aen de Zuyt zijde is een stedeken van Koningh Philips stadt genoemt, doch met het veranderen der partye nae Fredrick-Vorst, Frederick-stadt genoemt: Naest aen de Reviere ist Vlacke lant, wat verder daer af is alles, door tussche gelegen Bergen en dalen, genoeglick om aen te sien, dat draegt Suycker Rieden, dit Madianica de Suycker dient de uytlanders tot leckernye, de Mandioca de inwoonders tot voetsel van des selfs wortel tot stof gemaeckt make sy meel inde landen die 'tselve voort brenge, noemen de Portugesen Rossen de arbeyders der selve zijn arbeyders der Rossen: Maer gelijc als de slechte van dit meel leven, soo leven de rijcke van Tarw, welck men van Portugael ofte van elders pleeght over te brengen: het verleent oock Orangie Appele by meenighte, ofte Turcks Covren, Patates, Ananases, Cocos, Meloenen, Pompoenen, Cietroenen, Pananes, Pacovas, Marcomas, Komkommers, tot gebruyck van menschen of andere dieren: de Cajusi Peeren zijn wilt, vol sap onschadelijck, welcke in 't midden van de hitte gereetst gegeten wort: Voort groeyt in 't midden van den Peer een pit, bitter van schil, seer soet van Korck soo sy ghebraden wort, doch van allerley soorte van vrucht wat meest genaemt: Daer-en boven, zijnder veel vrucht draghende boomen, welck te langh soude vallen om te vertel-

len,+ veelderley soorte van Visschen, schoon verwige Vogelen, vier voete dieren: Maer meest wilt, ten deele onbekent. In welcke alsins blijckt. Hier is een uyt-nement deel Papegaeyen. Als de Swarten eerst sullen timmeren, soo richten sy eerst de stylen en balcken op, hier leggen sy berderen op, waer sy 't dack op voegen, ofte van pannen of Cocos blaeden: Hier leeft men, de gront houden sy tot haer begraef plaets, de zyde sluyten sy met houte tacken, die zy met Kalck toe smeeren, sonder eenige moyjigheyt of vermaeck, de selve stadt pronckt met eenige steene gebouwen welcke hoeck en randen der Vensters van wit Marmel rysen, het overige der muere bestaet uyt ongeschickte maniere, sy zijn niet soo langh als Europianen, en oock niet sterck om te arbeyden, die van Perayba woonen in seven Dorpen, waer van Pinda Dua de voornaemste is, welcke 1500 in wort getelt, daer de andere nauwlijcks 300 telt: elck Dorp bestaet in 5 of 6 lange Huysgesinnen, welck sy met kleene deurtjes ondercheyden daer men uyt en in gaet, de Mannen loopen heel naeckt behalven sy hebben een kleetje om haar middel, de vrouwen hebben maer een linnen hemt aen, sy zijn gaern by haer Vrouwe niet sonder jaloersheyt, versuymig in haer kinderen te besorghen, onwettigh van eenigh tught ofte ernstigh onderwijs, welcke saecke sal konnen wesen, de Waren die sy aen de uyt-landers te koop brenghen, is Sucker, Verwhout, Toeback, Ossenhuyden, Catoen en andere dingen, het heeft achtien Suycker-Molens van welcke sommige door 't water sommige door Ossen gedraeyt werden. En sy segghen dat het in t riet selfs gestremt is geweest, dat de onse vochtigh daer uyt-ghetrocken, daer nae door 't vier gehart wort dat met tande even als sout te vermorselen ende te verbreecken is, dat de onse terstont smelt en tot een lenigh sap en min morselbaer verandert wort, dat der oude voor de maegh en ingewant, lever goet geweest de onse quaet is, dat die dorst gestilt is, dese verweckt en nochtans sullen dese niet light ontlossen, welcke dat sap van den Suycker verscheyden zijn, dat in Indien en Arabien gevonden wort in t riet, welcke sap de soete honighraeten in soetigheyt niet te boven gaet, als Vartos Vrs verhaelt en van welcke Lucanus, en die het sap uyt tedere rieden drincken, want het hindert niet dat het Suycker-sap met water geweeckt ghedroncken wort: Maer dit blijve aen de geleerde Vertelaers van oude woorden, op het Suycker riet komt niet tot de hooghte van een boom: Maer van mijl en andere rieden sich rechtende, met halmen van seven of acht voeten langh en een duym dik, voosch, en sappigh vol van het wit mergh, het heeft blaeden van twee ellen langh, en een Honigh-Bloem, een soete en min houtighe wortel, welcke Spruyten voort-brenght tot hoop van een nieuwe Oogst het groeyt garen in vochtige aerde, een warme lucht, een swoele wint: van dit riet is in West-Indien vruchtbaerst, hoe wel t Oost-Indien oock voort brenght, haer vogt is om de leckerheydt en gebruyck meest gepresen, het ghebruycken Winckels en Keuckens, gesonden en siecken, wijl het tot ghenees middelen dienstigh is, naest de Botter de tweede saus van onse kost, en in der keelen, de wijs van 't selve uyt te wercken is den Ouden bekent, ende de rieden uyt gedruckt van bladeren gesuyvert worden tot kleene telgjes van een Palm lang gesneden, en so gesneden sijnde worter sap met een paes uytgestampt, welcke in een ketel ghekoockt ende met water gemengt, en seeckere uuren lang gekoockt sijnde, en gheschuymt, en nae datter t waterige vocht afgewasemt is in aerde vaten gelijck een mijlpael ofte naelde vertoonende, gegoten, stremt even als sout in dese aerde spitsen, eerst eenige dagen be-

slooten+ sijnde, bewaert sijn gestremde vocht: daer nae geopent, maeckt een wegh tot vuylachtige vetheydt om de Suycker te suyveren, daer nae worter potkleye op de ronte en wijte van het spits gestort, door welcke eenige malen verhaelde over stortinge, men gelooft dattet krachtelijcker uyt-gedreven en witter wort, dit isser de eerster arbeyt aen, maer suyverder ende meer uytgegist sijnde so geeft men sig tot nieuwe arbeyt en kooken: want by de onsuyvere Suyker gieten sy loog door levende kalck geweeckt, als oock wit van Eyeren, en suyver door geduyrig omroeren, een schuymende vogt vande honig achtige en vuyle vettigheyt af: ondertusschen doen sy het opwellen in schijn van overkoocken der suyker met botter sincken, daer na storten sy het gekoockt sap, noch niet van de loogh gesuyvert sijnde door een seef of doeck, om de vuyligheyt, so den loog eenige op sy te vergadere, en laten 't weder tot datter de loog af genomen is, heet worden, daer na ontfangen sy 't selfde als te vooren door trechters vullen den bodem in der vaten met weecke kleije, welcke tot een kost verdrogende, wort eenige reysen ververscht, door de selfde indeelinghe als te vooren: een dicke en gestachtige slymerige Siroop weder uytleckende, de Suycker wort ghedeelt, als welcke die na de gestalte in Priamidale spitse ghemenghde kante Penideseg de Priamidale spitse in Maderinsche, Canarisch Finale Melisische, en Tonische de Maderense, en Canarische hebben hare naem van haer Eylanden: de Finale is so genoemt om dat sy in het top en suyverheyt en witheydt verkregen heeft, Melisische wort na een Eylant van West-Indien, de Tonische nae het Eylant S. Tome genoemt, dese is edel ende rootachtigh, derhalven meest gebruyckt om Siroopen, Conserven, Purgatien en Clistere af te maken: de gemengde noemen sy de welcke van andere vergadert, in kisten over gevoert worden, de kant Suycker heeft hare naem van Griecksche Barbaren, om dat sy haeckigh is, en gebroken, tot stuckjes springt: want dat noemen de Griecken katoen, dat de selve van Candor suyverheyt ende of Candia so genoemt soude sijn, is een dwalinge van het onervare volck: want alle kant Suycker is niet wit nocht al die wit is suyver, mits dat sommighe Christallig is, welcke van de Finale Suycker gemaeckt wort, sommige rootachtig welcke nimmermeer klaer konde gemaeckt worden, haer oorsaeck is ongeluck, oock vande gemeente wort gehouden voor de ligste suyverste en matigh warm, dese voogdyen hebben ingenomen en met het overwinnen der sterckten aen de Compagnie gebracht de overste Schop Artisosci, Hinderson en andere int jaer 1634 naest aende selve ten Noorden, is de volck planting van Rio de grande, welcke oock haren naem aen een vermaerde Reviere te wijten heeft, welcke int midden seer genoeglijk is, en om de droogte en ondiepte der Zee, moeyelijk om aen te komen is: de Barbaren noemense Potiengi, is bewaert geweest vande Franse, dewelcke met de In-woonders in verbont sijn getreden, hebben haer woonplaets gemaeckt, de Fransen sijn door de Portugesen verdreven, door Feliciavus Ceca overste van Pariba: oock de Barbaren door eenige veltslagen t'onder brengende, het lant is met het innemen van t slot in't jaer 1633 aen de onse gevallen, door het beleyt van Matthijs van Keulen en door dapperheyt so te water als te lant, van de geroemste krijgs oversten, Byma, Kloppenburgh, Vries, Lichthart, Garstman en Mansvelt: en hoe wel het onwinbaer geacht wiert, soo heeft het selve sich door de wapenen der Nederlanders laten verwinnen, en door sijn voorbeelt doen gelooven datter niet voor de sterckte ondoordringelijck is.

Eynde der Beschrijvinge van Bresieliae.


Vorige

Over dit hoofdstuk/artikel

landen