De kleyne wonderlijcke werelt

Bestaende in dese keyserrijken, coningrijken en landen, als Turckyen, Hungaryen, Poolen, Ruslant, Bohemen, Oostenrijck, Duytschlant, Hispanien, Vranckrijck, Italien, Engelandt, het Landt van Beloften, Het Nieuwe Ierusalem en Bresilien

[p. 2]

De kleyne wonderlycke werelt.

⁺NV om een aenvangh van alle mijne wonderbaerlijcke en niet min periculeuse reysen te lande te beginnen. Wil ick eerst met eerbiedinghe van mijn Vaderlandt Polen mijn afscheyt nemen, ende mijn reys op Moscovien ofte Ruslant nemen, en van daer op Crakou na Villitz in Polen, al waer veele miraculen menigmael geschieden. Dit steedtje Villitz is onder rondom veel meer als min, wel twintigh mijlen hol ende steenachtigh Sout. Dit Sout is hondert vademen diep in de aerde, kan een man of twee met een dray op-krijgen, soo lange tot dat het lucht begint te krijgen, nu lucht hebbende, moeten daer tsestigh tseventigh paar Paerden daer toe ghebruyckt worden, om het Sout t'sevens met twee of drie hondert Schip-ponts uyt te halen ofte te trecken. Ontrent seven mijlen van dit stedeken leydt een stadt genaemt Elckes, alwaer het Silver voor onsen genadighsten Poolschen Coninck wordt gegraven. Doen ter tijdt heb ick daer gesien een man die een stuck Grondts ofte aerde kocht van acht Ellen lang, en acht Ellen breet, om hondert Ellen diep onder de aerde het Silver te graven. Als nu de geene die een stuck landts gekoft heeft om silver te graven hondert Ellen diep onder de aerde is, so mach hy graven in de langte ende breedte soo ver hy kan sonder een ander grave te beschadigen, gelijck als dese man mede in't graven verder voort gingh tot hy onwetende quam onder verscheyde huysen vande stad die door de aerde instorte op hare ondermijners, tot ongeloovelijcke schade, van veele menschen.

Comt hier begeerigh volck siet hier het loon van 't graven
Dees man die hadt genoegh van tydelijcke haven,

Had hy vernoeght geweest, doch goet gheen gierigheyt

En stopt, ist anders 't waer gelijck het spreek-woordt seydt.

Dat bleeck aen dese man, die hondert Ellen dieper,
Soo gretigh silver socht onder de aerdt, en lieper

Noch ver en dieper in, tot den verzade lust,

Door 't storten van veel volcks en huysen werdt geblust.

Van daer voorts op Warsou daer de Coningh sijn Hof hout. Ende leyt aen de Reviere Wyzelt, die na Dansick toeloopt. Dese Reviere verslint som-

+ 1626 13

[p. *1]

[p. *3]

[p. 3]

tijdts veel Huysen, Menschen ende Dorpen door de groote macht van 't⁺ Water. Van daer quam ick al voort op Littau in't landt der Cosacquen, behoorende onder Polen, ende de selve Cosacquen sijn tributarisen van den Coningh van Polen. Ende hebben veel duysent menschen om't leven ghebracht, behalven die in Turckyen slaven gheworden zijn. Door de revolte tegen 't Landt, soo houden sy't somwijlen met de Tartaren. Dese die Cosacquen ghenaemt werden, is een volck noch half wilt, en soo dom en plomp, datter weynigh onder haer ghevonden worden die hondert konnen tellen: maer seer sterck en hert van natuuren. De Vrouw-lieden gaen Winter en Somer met een Hemdt en een Linnen Schorteldoeck. De meeste part van dit volckje lopen het gheheele jaer deur in de grootste koude, sonder schoenen en kousen, ende de meeste part van hare kinderen, loopen tot haer seven en acht jaren heel bloodt moeder naeckt. Van daer nam ick mijn reys op Chamnitz Podolsky, een stadt gelegen tusschen Moscovien: de name des stadts Chamnitz, is op het Pools geseyt een steen die uyt de aerde gegroeyt is, ende is in sijn begrijp soo groot, dat een fraeye Stadt of Fort sich daer in verschuylt; soo dat den aenwas der stenen deze plaetse alle jaren meer ende meer versterckt ende vast maeckt. De Tartaren ende Cosacquen hebben verscheyde reysen proeven met hare Legers op dese steene stad gedaen, en noyt konnen vermeesteren, door dien het de pas van Polen en Turckyen is. Daer ontrent loopt een groote Reviere die in de swarte Zee inhamt. De selve swarte Zee loopt op een Zy in Constantinopelen, op de zyde van Ceray, het Hof van den grooten Turck opde wester kant. Dese Reviere geeft een groot getal van ongemeene Carpers van seven acht voeten lang, die by duysende des Iaers gevangen worden. Van daer nam ik mijn reys op de Frontieren van Moscovien, nae een stadt genaemt Smolensko, anders genaemt Rus, om de tweede Tale te leeren. Dese Stadt is seer vermaert in negotie ende koophandel, door uytleveringe van allerhande kostelijcke bontwerken, daer het landt vol van is: want duysenden loopen by de wegen met kostelijcke Sabels en Marters en meer ander kostelijck Bondt, daer het Landt rijck van is en overvloeyt. Maer dit is het slimste des Winters voor den reysenden Man, datse van de Beren so besprongen worden, waer teghen sy haer noodtsaeckelijck moeten wapenen. De beste remedie om haere scheursiecke tanden te ontsnappen, is, dat men plat op de Buyck gaet leggen, ende den Asem inhoudt, soo lange de Beer om een snuffelt: want een Beer is van die nature, dat hy geen Ademloose sal beschadigen. In het selve Landt sijn kleyne houte huysen, die met Hout ofte Stroo bedeckt sijn, en groot perijckel van brandt onderworpen, om dat als de een aen brand raeckt, de geheele Stadt volgen moet, en dat dickmaels in 't Iaer gebeurt, door de drooghte des houdts: Dese drooghte en warmte dede my na Stalijtza treken. Stalijtza is te seggen, daer de groote Visier of onder groot Vorst huys houd, en van daer soo voorts op Rus ghenaemt Hofpodarschehin, eertijts tributarisen aende Kroon Polen. De inwoonders van

+ 1627 14

[p. 4]

⁺dat Lant hebben soo een vreemden treck tot de doode krengen, datse de selve door een sonderlinge lust opsoecken, en uyt de Reviere en andere plaetsen opvissen, ende der selver darmen en Ingewant uytkeuren voor de raerste en aldersmaeckelijckste kost, al hoe wel daer alles goet koop is. Een uytgekiepte Os, kooptmen daer voor vierdehalve Rijxdaelder. Een oogh bekoorigh Schaep voor een halve gulden. En een paer vette Wagghel-cappoenen voor drie of vier stuyvers: Dit alles achten sy niet soo smaeckelijck, als de onbekende deught van een doodt krengh. Wel moet het haer bekomen.

Men reyse waer men wil, men sal gheen landtschap vinden,
Den reysenden soo nut als Muscou, lieve vrinden,

Daer alles is goet koop, een Os voor guldens tien

Ghy krijgen kent, en hoeft daer niet meer voor te bien,

Een oogh bekoorigh Schaep voor stuyvers acht of neghen,
Al hebt ghy weynigh gelt hier staet ghy niet verlegen,

En twee Kappoenen voor een stuyver drie of vier,

De reen waerom het hier goet koop is en niet dier,

d'Inwoonders van dat Lant niet garen beesten slachten:
Want zy een Os en Schaep of goe Kappoenen achten

Niet half so goet van smaeck, soo lecker en soo soet

Als een dood stinckendt krengh, gesmoort gestickt in't bloet.

Dat is een rare kost, die zy niet konnen missen,
Sy loopen alle daegh om krengen op te vissen,

Die zy dan vreten op, met Ingewant met al,

En die dit niet en mach die houden zy voor mal.

Van daer quam ick door die krengen-stanck by een stadt genaemt Weske ofte Casjooke, daer groote handel geschiet van Taruwe en Rogh, soo datter wel twee of drie hondert wagenen t' sevens gelijck aen komen met Rogh en Taruw uyt haer eygen gewas binnen s'landts.

Het gebeurt dickwils in de Winter dat een groot getal voerluyden stijf doot bevrooren op hare Wagens noch sittende aen komen ryden. Het is daer soo periculeus ende gevaerlijck te reysen, dat hoe gewapent, ende versekert de Reysigers menen te wesen, nochtans dickmaels een ontbijtje der Wolven worden, gelijck het in mijn tijdt gebeurt is. Dat vijf of ses Borgers nae haer meyningh uytginghen, om op een ander plaets yets noodighs te verrichten, van derthien wolven besprongen wierden, en of so schoon so veelse konden (haer sochten te verweeren) 't was al om niet, sy moesten al vechtende deynsen, ende haer op een Hopbergh soecken te salveren. Dese Hopbergh-kondige wolven namen haer buyck kans waer, ende krabden van onderen den bergh het Hop uyt, en deden dese arme hopeloose menschen van boven in hare ongenade nederstorten, om daer mede hare rasende honger wat te stillen, gelijck men oock bevondt, datse van dese menschen geen ander overschot hadden gelaten als de benen soo verre die ghelaerst waren. Soo ick by dese ongheluckighe lieden doense wilden trecken

+ 1627 14

[p. 5]

ware geweest, ick soude haer geraden hebben datse met een Trommel yder⁺ om den hals en Trommelstocken vaerdigh in de handt haer op de wegh soude begeven hebben, om op het aenkomen der wolven lustigh te trommelen. De wolven al haddense noch soo sterck op haer aengekomen, souden door het geraes der trommelen van haer gestoven hebben. Vyt oorsaecke dat de wolven schuw ende schrickachtigh van 't geluyt der trommelen zijn. De Mensch-vretende wolven, deden my uyt Moscovien wijcken nae der Walachy landt, het welcke grenst aen Turckyen. Het is een seer vruchtbaer Wijn-landt, ende van meer andere goede waren wel voorsien: maer ten isser niet sonder groot gevaer des levens te reysen. Alsoo de ingeboorne lantlieden van natuuren seer moordadigh zijn, en in hare moort-lust op haer moort-geweer soo afgerecht, datse met een stock van drie of vier voeten langh, boven seer groot ende swaer gheknopt van Yser ofte Loodt niet anders weten mee om te gaen, dan ofse met een Pijl schooten, soo fix wetense de menschen van verren daer mede als Kraeyen op de wegen te treffen, en nae de ander werelt te stuuren. De afkerigheyt en schrick van dese Moordenaers deden my naer Duytslant vertrecken daer ick tot een stadt quam genaemt Breslau. Seer vermaerdt in Coop-handel, daer door loopt een Revier genaemt den Oder. De selve Reviere springht uyt een steen, daer de Kinderen tot de knien toe in loopen spelen. Geen twee mijlen daer van daen kan wel een swaer geladen Schip varen, alsoo 't een stil-staende diep water is. Daer mach wel het spreeckwoort van gekomen sijn. Stille wateren hebben diepe gronden. Van dat stille water quam ick in stilte binnen Weenen daer Keyserlijcke Majesteyt sijn Hof hout. Ende soo quam ick in 't lant van Ongeren, daer ick drie passen door moste. Te weten, de pas van Ongeren, Duytslant en Turckyen. Op de Turcksche zyde leyt een Kasteel genaemt Nieuw-huys. Om de Turcken het overkomen, ende der Christenen roof ende prijs makinghe te beletten. En op de zyde van Ongeren leydt een sterck Kasteel genaemt Roob. Dat heel periculoos is van den Turck. Daer loopt een groote strenge Revier genaemt den Donau en loopt in Turkyen.

Daer ontrent leyt een plaets daer veel miraculen zijn te sien, en een Kasteel op een hoogen bergh. Oude borgers daer woonachtigh hebben my voor waerheyt geseyt. Dat het selve Kasteel voor tachtentigh jaren verdestrueert was. Daer was seyden sy een Koninck van 't lant Turckyen, eertijts genaemt Crabatas lant. Ende soo als de Koninck van Crabates uyt zijn lant verdreven was. Soo vluchten hy met zijn huysgesin ende veel duysent menschen op het voorgeschreven verdestrueerde Kasteel. Ende soose seggen, soude de Satan al dat volck wech gevoert hebben. Sy seggen mede dat de voorschreven Koninck een groote schadt en rijckdom op dat Kasteel soude gebracht hebben. Vele souden die buyt wel aenstaen: maer niemant derft sich op het Kasteel begeven.

+ 1627 14

[p. 6]

 

⁺Wat sal men seggen van de Koninck van Crabaten?

 

Verdreven uyt zijn lant, van zijne ondersaten;

 

Hy nam sijn vlucht op een vervallen out Kasteel

 

Met vrouw en kinderen en huys dienaren veel,

 

En menschen duysent tal haer sochten te salveren

 

Om dat het muytend volck haer niet en souden deeren;

 

Voorsichtigh hadden sy voor menschen haer gewacht:

 

Maer hebben gants niet op de Satan eens gedacht:

 

Want hy heeft Koninck en al 't sootje me genoomen.

 

Of dat nu is geschiet in 't waken of in 't droomen.

 

Dat weet men niet te recht, en of hy al de Schadt

 

Heeft me genomen, die de Koninck by sich hadt,

 

Alleen soo weet men dit, dat niemant is vernomen,

 

Of nae der hant gesien weer van 't Kasteel gekomen

 

Sy moeten wonder wel, daer worden getracteert:

 

Want niet een van den hoop die eensjes wederkeert.

Niet verre van het verschreven Kasteel, siet men anders niet, dan kleyne huysjes, van vier Steenen. Yder steen ontrent van achtien voeten langh en twaelf voeten breet. Dese huysjes zijn van vier stenen op zijn kant geset te weten, twee steenen aen beyde sijden de aan aen de rechter, de ander aen de slinckerhant, tegen den anderen overstaende ende een steen achter die de sydel steenen sluyt en boven een steen die dese drie steenen deckt gelijck een solder, voor is een vryen ingangh. Niemant is soo moede die lust heeft daer wat te rusten. Sy seggen daer dat het geen menschen werck is. Also de huysen by menichten hier ende daer op de wegen gevonden worden, ende sy geen staende ofte blyvende plaetsen hebben, alsoo dat de Satan hier domineert, en met de huysen speelt, ende nu hier, en dan daer met de huysen is, soo dat het reysende volck dat daer voorby reyst, een grouwel hebben om daer voorby te reysen. Waerom men oock in twee dagen reysens daer ontrent geen volck en siet.

Niet ver van dat Kasteel men huysen siet als kotten
Niet anders van fatsoen als Boeren verckens schotten,

Maer dese sijn van steen drie-kantigh op-gebouwt

Voor is den ingangh vry, maer niemant is soo stout

Al waer hy noch soo moe, en dat den Hemels regen
Met tonnen storten uyt, die daer rust onder wegen:

Want men hout voor gewis de drommel daer regeert

Soo als hy met dat goet die huysjes domineert,

Daer staender veel in 't wilt, 'd een hier, en daer, en ginder
Die hy dickmaels verplaest, dan veel, dan meer, dan minder

Nae dat het hem gelust te pas komt, of te niet,

In twee dagh reysens men geen volck ontrent en siet:

Want de Reysigers vinden somtijdts by de wegen heele vingere van

+ 1628 15

[p. 7]

de Satan en zijn ghesellen, ende oock heele handen, die witachtigh ende⁺ swartachtig zijn steens gewijs. Ende wert van de Turcken geseydt, dat de voorschreven vingeren en handen zijn goet voor de vallende-sieckte, als mense aen de hals hanght. Ick selven ben met eene van de steene vingers gekoomen op de eerste Stadt van Turckyen genaemt Oven-Stadt in Duyts, en op zijn Turcks Cassobabodon. Wijt 14 Duysche mijlen van het verdestrueerde Kasteel, op de syde van Weenen. Ick woonde daer ontrent vijf of ses maenden by een man die Koopmanschap op Weenen handelde, ende alsoo de Koopman eens van Oven-stadt op Weenen most, soo nam hy my mede, om dat hy mijn Moeders taligheyt, pools scheen van te doen te hebben, en te meer alsoo ick mede Hooghduyts sprack, en de Turcksche tale al begon te begrijpen. Soo reysden wy op de ander zijde van de Reviere de Donau op de kust van Ongeren na een stad genaemt Madjar op Ongers en Sevenbergen in Duyts. Daer loopt door dat selve Lant veel waters, ende in dat selve Lant is het warm van naturen, als in Duytslant: want het grenst aen Turckyen. En daer siet men Water-menschen aen 't strant sitten tot het middel lijf toe soo Mans als Vrouwen, en sy slaen met de handen op het water daer de reysende man van verschrickt, ende ymede, als sy yemant sien duyckense stracx onder het water; En soo haest en keert men sich niet om, of sy sitten weer op sommige plaetsen aen strant. En by nacht reyst niet garen yemandt over de selve wegh. Maer het volck van dat lant die Ongersen genaemt worden, die seggen als men een pick-keers of Fackel in de hant heeft, dat de half menschen van uyt het water niet derven komen. In dat water vertoonen sich oock oogenschijnelijcke schoone Roosen die nae een toe komen dryven, ende de aensienders nooden om gegrepen te worden: Die dese Roosen met sijn handen schept vindt door het verborgen brandende fenijn deser tover Rosen sijn handen dadelijcken soo geswollen en ontsteken, dat daer qualijck heelen aen is.

Men siet half menschen daer in 't water sich onthouwen,
En onder sijn sy Vis soo wel de Mans als Vrouwen;

Sy hebben mee haer lust, met speelen handt gebaer,

Sy op het water slaen, tot schrick die komen daer.

Als sy weer yemant sien van schrick sy duycken onder,
Dus schrickt de een voor d'aer, en by is 't niet besonder.

Soo haest men sich om keert, sy sitten weer aen strant,

En baeckren in de Son of spelen met haer hant;

En niemant garen wil daer s'nachts voorby passeren
d'Inwoonders van dat lant, de Reysigers dit leeren;

Een Fackel in de hant of oock een keers van pick

Haer onder 't water hout, door schynsel of door schrick.

Dit water geeft u mee veel Roosen, schoon in d'oogen:
Maer diese grijpen op, die vinden haer bedrogen;

+ 1628 15

[p. 8]

 

⁺Want 't is een slim fenijn, dat u soo schoon vertoont,

 

En u nieuwsgierigheyt met hant geswellen loont.

Daerom moet een reysende man voor dit kruytje roert my niet sich wel wachten; maer het is een seer schoon Lant van alle kostelijcke dinghen. Niet verre daer van daen leydt een Stadt ghenaemt Madjar, in de selve Stadt wort veel Ongers gout gegraven, daer de Ongersche ducaten van geslagen worden. Het volck daer te lande is van groove ghestalte en van de hoovaerdige Duyvel niet weynigh beseten, doch de Vrouwen meer als de Mans: want de Vrouwen dragen een kraem van kostelijcke Perlen op haer hooft niet anders dan ofse met de Perlen ghebooren waren: soo sijn de Perlen in haer hooft hayren verwert. En de Mannen proncken met Perlen op haer hoet. Ick hebbe vrouwluy gesien die soo veel silver-gelt om haer hals droegen dat ick my daer over verwonderden, en hadde het silver liever als de Vrouwe gehad. Ick liet haer dragen datse moede ware, en ging van daer op de stadt Presburg die grenst aen Ongeren in Oostenrijck: 't welck den Roomschen Keyser toe komt. Van Presburgh quam ick op Weenen, daer ick twee jaren by een Venetiaens Coopman woonde, om dat ick mijn Hooghduyts soo wel kost spreecken, ick hadde ghenoegh aen de Stadt Weenen te sien, de Vorsten hadden haer genoeghen te hoove by den Keyser, ende alle andere vreemde natien konden haer vermaken in de grooten handel die daer passeert uyt alle uytheemse landen: want het grenst op een syde aen Polen, en op de ander syde aen Ongeren, en aen Turckyen en Italien mede, behalven alle andere verscheyden landen van Duytslant, die onder de gehoorsaemheyt des Roomschen Keyser staen.

Van de twee wonder straten binnen Weenen, sal hier na op sijn behoorlijcke plaetse gesproken, of geschreven worden.

My is van verscheyden burgers ende Coopluyden vertelt, dat voor eenige Eeuwen de Turck met een legher van drie mael hondert duysent mannen voor Weenen quam, in meninge selve door gewelt van wapenen te winnen, maer siende wat al duysenden hy door vergeefsche stormen gespilt hadde, en wat een kleyne hoope hy op de Stadt hadde. Doen veranderden hy van voornemen en gebruyckte in plaetse van gewelt pracktijcken. Soo dat hy met macht sijn Leger over de Donauw sloegh een groot eynde weeghs van de Stadt. Alwaer noch het teken te sien is daer hy eerst begon na de Stadt te graven. Hy hadde al ontrent een Huys hooghte diep onder de aerde na de Stadt gegraven, en als hy in't eynde met graven heel diep en ver onder de Stadt gekomen was en voor hadde de Stadt te overrompelen. Soo wout juyst wesen dat een out man by de wegh op straet sat, en aelmoesse van die lieden versocht, ende alsoo het stil by hem was, soo docht hem dat hy een gewemel onder hem hoorde en wat scherper daer op lettende docht hem dattent gravers mosten wesen. Waerom hy alarm maeckte, ende de Officieren op de benen kreegh die qualijck konden droomen dat hare vyanden haer so na waren, dus setten sy een trommel over eynde en ley-

+ 1629 16

[p. 9]

den daer een hant vol erreten boven op die t'eenemalen op spronghen; als⁺ die onder aertsche vyanden doende waren, doen stonden sy verbaest, en sagen hoe 't met haer geschapen was. Doe gaven sy de moet noch niet verlooren: maer graefden onder de aerde tegen haer gravers aen, en sette in haer kuyl ofte graeve soo veele kruyt als haer noodig dochte aen de eene syde, ende lieten op de ander syde de Donauw hare vyanden in lopen, so dat de Turcken by duysenden inde locht vloghen doen dat verborghen kruyt vuyr braeckte ende de logge aerde boven dede barsten om haer kracht en vlamme ruymte te gheven, de Turcken die dese Stadt meenden gewonnen te hebben mosten de selve met groote schade en schande verlaten. De vreugde vieren en crioelighe blyschap der inwoonderen van Weenen over dese groote victorie ghetoont: is niet te beschrijven. Op de selve plaetse daer de Turcken gegraven hadden, sijn twee schoone helder lichte Straten onder de aerde ghemaeckt, van de eene syde gaetmen met hondert en twintigh trappen neerwaerts in de onderaerdsche Straten, aen de ander syde teltmen even so veel trappen in't uyt gaen opwaerts. Ick selver hebbe verscheyde reysen de trappen neergaende onde opgaende getelt. Ick hebbe daer veele rare en schoone stucken ghesien, en onder allen aen merckens waerdigh de drie brugghen over de drie gedeelten des Donauws sich ghesamentlijck een halve Duytsche mijle in de lenghte uytreckende. De voorige brugghen pleghen altoos van het water ende den Ysgangh wegh ghespoelt te werden. Maer dese brugghen sijn konstelijck en in korten tijdt van eenen meester daer soo heght en vast gestelt datse alle gewelt van water en Ysgangh trotsen. Dit meesterstuck stond hem dier en kosten hem sijn ooghen: want op een ander versocht sijnde sijn konst deelachtig te maecken, wier door jalousie op sijn konst van sijn eerste meesters belaedight, hy vernemende datse na sijn ooghen donghen en sijn konste nerghens meer gelden mochte. Versocht dat hy maer een mael heen en weer over sijn ghemaeckte brugghe mochte gaen, voor het verlies van sijn oogen, dat hem toegelaten wierde. Als hy daer na over ginck soo schopte hy met sijn voet teghen een spijcker, dat de spijcker uyt de brugh in de Donauw vloogh, waer over de brugh die te voor vast stont datelijck aen 't wieghen gheraeckte, ende noch tot deser uuren sich heen en weer beweeght ghelijck een wieghe als daer ymant overgaet.

De rariteyten al van Weenen te beschryven,
En is niet mogelijck, daerom laet ick het blijven:

Maer onder allen, my dit dunkt aen merckens waert,

Dit wonderbare werck dient eerst wel recht verklaert:

Drie bruggen over Donauws drie gedeelten leggen,
Dit heb ick van het sien, en niet van hooren seggen

Een halve Duytsche mijl sijn dese bruggen lang

En vast, dat Donauws macht sy trotsen met haer drangh

+ 1630 17

[p. 10]

 

⁺Voor dese bruggen, kan geen brugh den Donauw weeren,

 

Haer stercke snelle loop noch oock geen Ysgangh keeren:

 

Maer dese bruggen sijn soo konstelijck gemaeckt,

 

Dat sy van Donauws vloet, noch oock van ysgangh kraeckt.

 

De meester die dees brugh soo konstelijck bedachte,

 

Die des Donauws gewelt soo schamperlijck uyt lachte;

 

Most voor bedongen loon, sijn oogen geven toe

 

Doe hy't te weten quam denckt, hoe hy was te moe:

 

Hy badt de magistraet sy wilden hem gedogen

 

Syn brugh eens t'overtreen voort missen van sijn oogen

 

Dat wiert hem toe gestemt, wraecklust hem oock port

 

Dat met sijn voet hy uyt de brugh een spycker stort

 

Die in de donauw vloog, strax teegh de brugh aen't wiegen,

 

Het werckstuk en kan sijn meester niet bedriegen.

 

Nu is de brugge los te vooren stonse vast;

 

Soo volght altijdt het quaet, en op sijn meester past.

Ick liet de miraculeuse wiegh-brugghe. En vertrock op Nickelsburgh, sijnde de woonplaetse des Bisschops van Nickelsburgh een uytstekend dartel gebouw, seven mijlen weegs van Weenen. Mijn oogh versaet van dat ghebouw, keerde ick uyt my op Crems de Schure van Italiaensche en Duytsche handel. Van daer weder op Praghe daert niet sonder perijckel naer toe te reysen is van weghen de wilde Swijnen, die des Somers grootelijcks de Rog en Tarw beschadighen, ende des Winters op de menschen haer slacht-tanden wetten. Soo dat den reysenden sich met goet gheweer wel dient te versien, niet alleen tegens de Swynen, maer oock teghens de Bosrovers die twintigh-mijlen van Crems de wegen onveyligh maken, nu ick de mensch slachtighe Swijnen, en de moort roovighe Bos-duyvels ben ontspronghen, wil ick my te Praegh t'School besteden onder de ghetemde Scholieren, om de Boheemsche tale mede te leeren. Ick sal hier int kort Praegh int groot uytbeelden: Praegh is een seer groote Schoone Stadt vol prachtighe gebouwen sonder wallen, vast met haer eyghen huysen aen malkanderen geslooten. Daer loopt een Revier tusschen de Stadt Praegh, ghenaemt Mult en tusschen de kleyne sijd daer is een bergh ghenaemt de Witte bergh die in de Stadt kan schieten. Daerom hebbende een witte Berghsch Bril Kasteel op een hooghen Bergh ghemaeckt dwars teghen over de Stadt en wert ghenaemt Rissien. Dat selve kan vier gheven op de Witte bergh tot bevrydinghe van de Stadt. Praegh is seer volckrijck, en vol alderhande kostelijcke waren. Ick liet die schoone Stadt en trock seven mijlen daer van daen op Teplis. Daer springht uyt de Aerde een miraculeus heylsaem heet water, daer veele Vorsten ende Heeren nae toe trecken om te baden alsoo het seer goet is voor allerley sieckte, en heel sterck na swavel ruyckt, en daer

+ 1630 17

[p. 11]

ontrent wort oock veel swavel van gemaeckt, dat selve water, seggense, dat⁺ is goet voor luye wyven, als sy geen vier maken willen, om eyeren te koken, soo nemen sy een doeck en dopen de selve eyeren met de doeck int water, soo sijnse terstont gaer: en willense die hart hebben soo moetense twee mael indopen. Ick was daer ontrent twee maenden stil om my te baden en om de plaets met een recht te besien. Veele gebrekelijcke menschen drincken ontrent drie oncen van dat water. Het gebeurde in mijn tijt dat daer een Rijckmans Soon van Leypsich quam, die sijn handen en voeten lam waren, soo dat hy gaen noch staen kost, hy beloofde Gode soo hy door dat badt gesont aen handen en voeten werde, dat hy nae sijn vaders overlijden het vierde part van sijn erf-goet soude uytreycken aen de arme Weesen, van die plaetse, hy versocht het bad en quammer ontrent twaelf weken weder fris en ghesont uyt, soo dat hy gaen en staen en met sijn handen eten en drincken konde. Waer over hy Godt de Heere van harten danckte ende sijne groote wonderdaden aen hem bewesen, prees en volmondigh loofden. De vreughde malen gehouden met sijne vrienden over sijne verkreghene ghesontheyt, kosten hem eenige duysent guldens. Ick liet haer int lustig maken by den anderen, en trock Duytsch-lant verder in, nae een plaetse ghenaemt Iurge. Daer ontrent leyt een Dorp genaemt Dorst, langh ontrent een groote halve mijl, hoorende onder de Keur-vorst Sax en Dressen. Dese Dorplieden hebben de naem datse Rijck en quaet arms sijn, dit selve Dorp grenst tusschen Saxen en Boheemen. Daer ick mijn Boheemsche tale meest geoeffent hebbe. De vader van dese Keur-vorst wilde eens besoecken of't waer was dat dese Dorplieden so honts arms waren. Soo veranderden dese Vorst sich in bedelaers ghedaente, en quam in dat selve Dorp aen een van de Inwoonders huysen bidden, om een stuck eeten voor de reysende man. De man vant huys voer niet alleen met schelt woorden tegen hem uyt: maer dreygden hem daer en boven met een tafel-bort nae't hooft te smijten. Doen gingh hy van daer van daen om noch twee huysen te probeeren of die met de eerste over een souden komen, hy quam voor het tweede huys en badt op de voorige maniere, en wierde al met een sop overgooten: want de man vant huys seyde in grimmigheyt jou lantlooper gaet van hier of ick help u van hier. Doen quam hy voor de derde deur opde selve wijse bidden. Doen quam de vaer en soon als rasende menschen, voor ghespronghen, en smeten de deur voor sijn neuse toe en klemden des Vorsten lincker voet, tusschen de onder deur, daer me had hy genoegh en ging wech. Soo haest als nu de Vorst in sijn Paleys quam, soo gebood hy datmen al de mans persoonen van dat voorschreven Dorp de lincker voet soude af houwen, tot een Eeuwige gedachtenisse van den hoon der armen.

De Dorplieden van Dorst sijn rijck en quaet vermeten
Om datse arme luy niet geven: maer vergeten.

De Keur-vorst die was graegh, daer van de sekerheyt

Te weten, of het waer was, datter wiert geseyt.

+ 1631 18

[p. 12]

 

⁺Dus kleeden sich de Vorst gelijck als een lant-loper

 

Of als een bedelaer, of half verdaeghden strooper

 

En quam int selve Dorp, sprack een van d'huysen an,

 

Om een stuck eeten, voor een schamel reysend man,

 

De huysvooght quam her voor met bulderen en met kijven,

 

Ick sal u met dit bort strax voor jou backes dryven,

 

So ghy u bedelaer niet daetlijck packt van hier.

 

Doen gingh hy daer van daen ontrent een huys drie vier

 

Om oock het tweede huys, alst't eerst te onderfoecken

 

Daer gingh het niet min an met schelden en met vloecken,

 

Iou schellem, bedelaer, jou dief, jou galligh brock

 

En gaeje niet van hier, ik touje met dees stock

 

Eens op fijn kneukels of‚ dat jou de ribben kraken.

 

De Vorst docht 't is nu tijdt my hier van daen te maken.

 

Doen quam hy voor de lest en voor de derde deur,

 

De vader en de soon die guamen grimmigh veur

 

En smeten al haer best, de deur toe datse klapten

 

Dees Vorsten lincker voet, sy klemden en vertrapten

 

Doen had de Vorst genoch en hinckten al vast heen

 

Gelijck een vryer doet, die loopt een blauwe scheen;

 

De Vorst in sijn Palleys docht, ick sal dat onthalen

 

Aen my gepleegt, weer voor den arremen betalen.

 

De banck gespannen wiert, de Raden daer vergaen:

 

Die gaven uytspraeck dat dees armen-haters waert

 

Waren, een sware straf, soo dat geen mans persoonen

 

Woonachtigh in dat Dorp, was raetsaem te verschoonen,

 

Daeromme wert belast, dat yders lincker voet

 

Sou werden afgekapt, voor hoon aent arme bloet.

Van die tijdt af heeft hij de inwoonders van dat selve Dorp verplicht vijf daghen in de weeck voor hem te wercken, den sesten dach soude haer sijn. Ende watse den sesten dach voor haer selven niet konde doen, daer toe soudense de volgende Sondagh moeten gebruycken, op de manier van Ruslant. Binnen de Stad van Dressen moeten de selve lieden van't voorsz Dorp Dorst, dach en nacht by beurten Boheem steen sagen, ick hebbe in dat selve Dorp een groote steen gesien, waer in met duydelijcke letteren gehouwen was: de oorsake waerom sy haer selven dit op den hals ghehaelt hadden. Van Dressen nam ick mijn passagie door Saxen landt op Nurenbergh en van Nurenbergh op Bambergh, en soo voor recht toe recht na Donauweert. dese plaetse wert daerom soo ghenaemt, om dat de wilde Reviere Donauw daer van daen springht, met soo grooten kracht, dat het een wonder om te sien is. Van daer quam ick op Wisbroeck, alwaer ick raeckten by een Silver-smit, om de selve konst van smeden te leeren, ende woonde daer omtrent twee Iaren by. Doen ick mijn Meester dese

+ 1632 19

[p. 13]

konst afghesien hadde, trock ick na Italien op Tyrol om de vierde tale⁺ te leeren, ende met eenen het landt te besien. Tirol is een wilt bergh-lant en seer periculeus op sommige plaetsen te logeren voornamelijck over nacht. Soo is mede Stiermarck een hoogh wilt lant, weynigh beplant, daer veel bergen aen hechten, oock seer periculeus op sommighe plaetsen te vernachten. Daer was een herbergh daer veele vreemde Natien haer in treed namen, en weynigh der selver weder uyt quamen, om dat de meeste part daer vermoort wierden, door moordsche pracktijcken van val-bedden, die, alsmen daer op gaet leggen, om slaen, en dede de menschen in een kelder neder smijten daerse dan terstont den hals af ghesneden worden. Dit moorden had soo langh geduert, eer men daer van wist; tot dat een Coopman van Venetien daer mede quam logeren. Ende wierde met sijn dienaers wel getracteert, als sy des Savonts wel ghegheten ende gedroncken hadden. Soo vraeghde de Coopman nae een rust plaetse, ende wierde op de selve moort kamer ghebracht: deze Koopman naer sijn gewoonte sloegh het bed op, om te sien of de lakens oock suyver waren, en voelende dat het bed op wipte, sagh hy terstont wel dat het onklaer was, dies maeckte hy de meene of hy met sijn dienaer beneden quam om sijn ghevoegh te doen. Beneden sijnde kreegh hy een deur open, en maeckten alarm int Dorp, waer op de Officieren datelijcken voortspronghen, ende lieten het Huys door hare dienaers rontom besetten, om die van binnen het vluchten te benemen, met de rest vant by hebbende volck visiteerden sy de kelder daerse veele vermoorde menschen en niet weynigh goet en gelt vonden. Waer over sy den waert met sijn vrouw en het gheheele huysghesin vatten, en voor de Vorst van Stiermarck brachten; die haer lieden verhoorden hoe lange sy dat moorden wel gepleeght hadden. De waert ende de sijnen hebben vrymoedigh buyten pijne bekent datse al voor dartien Iaren het moorden hadden aen gevangen, en in die tijdt een ongeloofelijck getal van menschen vermoort, ende datse veele goederen der vermoorden in een Bosch onder een seeckeren boom, die sy aen wesen, hadden begraven.

De Vorst maeckten op hare belijdenisse de sententie, namelijck datmen haer de handen ende voeten soude af-houwen, ende voor de Stadt met gloeyende tanghen nijpen, soo langhe men adem in haer bespeuren kon. Ende beveelden datmen dese herberghe door brant in de asse soude legghen. Ende in de selve plaetse een Steen op-rechten, tot eeuwige gedachtenisse ende opmerckinghe aen alle passagiers ende voor by reysende lieden, wat voor een moort kuyl dat gheweest was. Dese plaetse ofte Dorp wordt ghenaemt Stanes en leydt seven mijlen van Graets, in het aenkomen van Stiermarck. Van dese moort vlecke Stanes nam ick mijn reys door Graets ende meer andere steden en groote wilde gheberghten daer veel konstighe dingen van water molens te sien sijn, die van het geberghte uytkomen schieten. En in dese selve plaetse wort veel yser ghegraven en ghemaeckt door de konst van deze water molens. En daar wort

+ 1633 20

[p. 14]

⁺veel yser draet en messingh draet ghetrocken, die nae alle landen vervoert worden. Daer ontrent leydt een stadt ghenaemt Lockof daer is een miraculeusen water val die van een hooghen Bergh ghelijck een Reviere af komt storten met sulcken ghedruys dat men gheen trommel slach uyt de Stadt kan hooren. Dit water wort van vier en twintig molens de een hoogher als de ander staende, uytgedreven. Dese molens staen over de vijf mijlen langh by de wegh. Ende sijn sonderlingh konstigh en fray gemaeckt van yser, hout lagen en messingh draet. Yser en water hebbense daer gheen ghebreck: maer in vollen overvloet: maer kost en dranck moetense van verren soecken, ende des winters moeten de boeren by aeckerbroot leven, en sijn noch blijde als sij't by wijlen kennen krijghen.

Veel menschen dartel zijn, nau weten wat te smaken
En desen dancken Godt, aen aecker broot te raken.

De weelde is soo groot, men kent geen arremoe

Voor datmen wort getucht, met Godes taye roe.

De meeste part van de inwoonderen tot Lockof sijn yser kramers die met het aldaer ghemaeckte yser werck op verscheyden uytheemsche plaetsen handelen. Maer de meeste vrouwen aldaer die kennen kunsjens: want op een vreemdelingh haer int oogh bevalligh tot haer niet kennende trecken braken sy haer tovergift uyt tot bederf van haren eerst geliefden.

Foy geyl ontuchtigh volck men hoorde u te stropen,
Wat soumen van zijn man, na onbekenden loopen.

Ick hou een vrye hoer meer eer waer als een vrouw:

Want d'eene die doet sond, en d'ander schent de trou.

Verder dat selve Landt in reysende, quamen wy op de Stadt Semer dat is te segghen, een Bergh die onder de Stadt leydt, of na by de Stadt leyt: de selve Bergh is seer hoogh om op te klimmen, moejelijck ende des winters heel periculeus door de diepte vant sneeuw. Want die niet recht wegh-kondigh sijn, om op en af te gaen, die souden eer sijdt dochten in de sneeuw versincken en versmooren. Daerom is het best in de Stadt Semer een maent of ander hallif te verblijven tot de weghen sneeuw vryer zijn. My is inde selve Stadt verteldt. Dat daer een wijl geleden veertien of vijftien paerden met Zyde ende Fluweel gheladen, uyt Italien aen ghekomen waren, om de selve waren in 't Lant van Trona te brengen. Dese genoegh ghewaerschout sijnde van het perijckel des opstijghende Berghs door de dicke bedrieglijckheyt des sneeuws, wilden haer niet laten waerschouwen om bequame tijdt af te wachten. Dies vervorderden sy hartneckigh haren wegh, komende int op klimmen van den Bergh misten sy ontrent een half elle besijdens Berghs het ry padt, waer over sy altesamen met de paerden in de sneeuw van boven neer storten en versmoorden, daer was voor haer noch paerden nochte goet, geen bergen me gemengt.

+ 1633 20

[p. 15]

 

Onkundigh van de wech gewaerschout daer beneven⁺

 

Wilt niet als deze lie, baldadigh tegen streven;

 

Maer berght Cooplieden goet, de paerden en u lijf.

 

De noot brengt voordeel mee, door uytstelen verblijf.

Wy quamen Godt danck behouden over, en doen wy ontrent ander half mijl op de voorschreven Bergh waren, konden wy van dese sijdt diep int lant Italien sien, ende op de andere sijdt van de Bergh een stuck weeghs in Stiermarck. Ende int afgaen van dese Bergh kan men het geberghte sien, int duyts genaemt, de Capellete, int Italiaens Slavonien. Op de ander helft des andere sijds van de Bergh sijnde, reysden wy tusschen de groote wilde berghen ontrendt elf mijlen na de kust van Italien. Daer te lande sijn wonderbarelijcke slach van menschen, die een sonderlinghe eyghen seer soete pijpende spraecke hebben, qualijck om te verstaen, nochtans met het Hooghduyts wat gemeen. Sy sijn heel kleyn van natueren en gestalte, ontrent soo groot als een Ionghen van negen of tien Iaren; maer dick en plomp van lijf met groote kroppen die haer over de borst hanghen. Sommighe hebben twee kroppen aen yder sy een, en soo groot als een menghels kan. Sommighe hebben rontom kroppen, dat yselijck om te sien is. Het mans volck is daer weynigh gebaert, en siender heel out-achtigh uyt, dat mender kinderen mee te bedt soude jagen, want de tronie en is niet menschelijck, en siender als woutapen uyt. Se sijn langlijvigh, sommighe worden over de hondert Iaren out. Dese dwergh kindertjens loopen in't hemt over straet alsoo 't een warrem lant is en aen Italien grenst. Ick hebbe in dat landt gheen man, vrouw, vryer noch vryster gesien, die geen twee drie kroppen aen een hals hadden hanghen, die de grootste kroppen hebben sijn in dat landt meest geacht, ende wort onder haer voor een wonderbaere schoonheydt ghehouwen. Dit landt kan achtien mijlen langh sulcke schoone ghekropte lieden en menighte vrysters te kus en te keur uyt leveren. Wy quamen in't selve lant van Stiermarck verder, op een kleyn Steetjen ghenaemt Cassoenke, daer wy door een groote geduerighe val regen viertien daghen nae een, ons mosten stil houden, dat wy oock garen deden om de statelijcke en waerdige aensienelijcke ghekropte Borgers. Wy vraeghden de waert in ons Logiment die mede met vrouw kinderen en heele huysgesin niet weynigh met kroppen voorsien waren, waeromme sy lieden meer kroppen hadden als andere menschen, uyt andere landen? gaf ons tot antwoort. Ten is gheen wonder datten wy met de meeste part van de besten kroppen hebben. De oorsake alhoewelse onseker is, nochtans meenen wy dat het ons vant water komt dat wy drincken. Want in de oude tijden doen dit landt noch Heydens was, doen waren hier soodanighen slach van menschen niet alser nu teghenwoordigh ghekropt zijn. Want de Satan meenden door valsche miraculen hier heerschappie over de menschen te voeren, ende de selve sich onderdanigh te maken en sulcks hem misluckende

+ 1633 20

[p. 16]

⁺door dien niemandt met hem te doen wilde hebben, soo heeft hy uyt spijt nae onse meeninghe het water vervloeckt en vergiftight. Want die vant water drincken krijghen altemael soo wy gelooven sulcke kroppen.

Laet ons een kroppigh goet, en isser niemen dallen,
Dat my door u gekrop sou kennen wel gevallen,

Een kleyne krop u dunckt is lelijck en mistaet,

Daer ben ick eens met u: want ick die mede haet,

Een krop aen yder sy, die kanmen lustigh slingren.
Ick heb aent oog genoech, ick dorve die niet vingren:

Maer had ick soo een kan de groote van u krop

Vol wijn, ick soude die eens lustigh tillen op:

Vyt soo veel kroppen, moet ick noch wat voor my soecken:
Maer waer? wel daer men schrijft van kroppen heele boecken.

Wat sal ick kiesen van u groote adeldom;

In kroppen groot en veel, daer keer ick my van om:

Sal ick de schoonheyt, dan uyt u kroppen keuren,
Daer ick geen schoonheyt sie, wat wensch ick my gebeuren;

Dan van u kroppen mach, met kroppen veel gemeen

Dat ick geluckigh dicht by hondert Iaer mocht treen.

Ick gingh van dese mismaeckte ghekropte eenighe Italiaensche steden door, tot op Bulsang op duyts Pansen geseyt. Daer tweemael'sjaers een groote jaer-marckt is uyt Duyslant en Italien. En grenst op een half mijl aen Duyslant. Van daer trock ick opde Stad Veronen, inde selve Stad wort meer Duyts als Italiaens gesproken: want het eerst onder Duyslant heeft ghehoort, ende nu onder de Venetianers ghebiedt: maer sy houdent noch met de Duytsche manieren, schoon oft onder Italien hoort. Daer is noch van over drie hondert jaren een uyt muntent schoon groot Palleys te sien? gesticht van Tullius Hostilius de derde Keyser die doen regheerde, in welcke Paleys hy een groote Comedie plaetse int ronde als een rat, werelts wijse had doen laten maken, van hondert seventigh marmel trappen hoogh, alwaer inde rondte tien duysent menschen konden sitten tot boven toe. Ende van binnen was het toneel der Comedianten soo groot datter duysent paerden in konden staen. Men seyt dat dese dappere Keyser twee en dartigh jaren gheregheert hadde: en dat hy daer nae in sijn eyghen huys met wijf en kinderen, wanneer hy den Goden wilde offeren verbrande. Andere segghen dat hy in sijn Huys van de blixem is geslagen: andere houden het voor seker en ghewis, dat het vyer door aenstightinghe van Aneus Martius, des Keysers Numa, Neve, daer in gheleydt is: de wijle het den selven seer verdroot, dat de genoemde Hostilius, niet alleen soo langh hadde gheregeert: maer oock dat hy te weghe hadde ghebracht, dat sijn soone van den Burgheren tot een erve en naevolger des Rijcks was verkooren. In de selve Stadt is een ander oude groote timmeragie, van doen men schreef naer Christi geboorte, een duysent en ellif

+ 1633 20

[p. 17]

Iaren, dat noch dagelijcks van volck bewoont wort, welcke plaetse besichtight⁺ hebbende, begaf ick my na Mantua een schoone kurieusche vermaeckelijcke Stadt wel besiens waerdigh, alwaer ick mijn vrouwe ghetrouwt hebbe, doen ick dertigh Iaren oudt was. Anno, 1643. Dese Stadt hoort onder den Hertogh Gonsage, ghesproten uyt den huyse des Ouden Konings van Vranckrijck, de oude overledene Hertogh wiert int Iaer 1629 aen gheseydt dat hy sich voor den Keyser soude komen presenteeren, ende verklaringhe doen of hy 't met den Keyser of met de Franschen hiel, alsoo de Stadt Mantua tusschen beyden Neutrael was, waerom den Hertogh nalatigh was. Soo dat de Keyser een Leger van 60000 duysent man derwaerts nae toe schikte. Die het landt rontom ten vier en swaerde aentasten en huysen noch menschen verschoonden: maer alles wat haer ontmoeten vernielden. Doense nu de Stadt naderden en het Leger daer rontom sloegen, was haer meeninge de Stadt uyt te hongeren, ofte gewapender hant te overrompelen. En beyden misluckten haer: Want de Stadt was van victualie soo wel versien, datse dat belegh verdueren konde, ende gheen sterckte ontbrack haer, tot weder stant door de ommetreck van een groote diepe water graght, waer van oversijdts de vaste Schanssen en stercke Kastelen uyt hare swangere kartouwen soo vuur en yser spoogen datse geen gewelt van vyant vreesden. Ontrent een Italiaensche mijle vande Stadt daer lagh int midden vant water een groot en sterck Kasteel, dat hare vensters teldt met de daghen int Iaer, dit Kasteel was met een groot getal schoone sware stucken teghen alle gewelt wel voorsien en van alderhande kostelijcke Rijckdommen, vol ghepropt dat de Keysersche door verraet in namen ende de brant daer in staken dat veele menschen van de roock versmachten, die de brant sochten te ontloopen diens hoofden wierden aen de muren ghespijkert. Naer twaelf dartien weken belegh, hadden sy aen de Stadt noch niet ghewonnen, als van buyten wat beschadight. Maer de Rebellen gaven haer een open intree door het hof van den Hertogh. Daer mede quam de heele Armade over de brugghe, alsoo de poorten voor haer open stonden, waren sy meester van de plaetse ende de onnoselen mosten het ghelagh hier betalen: want plunderen branden moorden, en juffren schendinghe hadde gheen eynde, de Helsche furien schenen uyt ghebroken langs de straten te spoken. Se hebben meenighte van Borgheren uyt de vensteren op de straten verplet, sommighe der voornaemste Borgeren voor hare eygen koetsen inghespannen ende de selve voort laten trecken, tot een straffe soose seyden, om datse de bastaert adel en gemeente hadden met hare koetsen ghebraveert en de oogen uyt-gesteken veele inwoonders hebbense geldeloos sonder eenigh vergun van goet bloodt uyt de Stadt verdreven. De Vrouwen en kinderen met gepropte wagens vol wegh gestuert. Soo dat sestien waghens met vrouw en kinderen, buyten de Stadt op de brugghe komende met de brugghe sijn ghesoncken, daer kat noch muys van en quam. Vee-

+ 1634 21

[p. 18]

len⁺ te vooren Rijck vermaert mosten door honger int velt vergaen: doen nu de Keysersche van hare gepleegde moet wil moede waren, en van groote schadt en Rijckdom swaer gheladen, moestense door ordere van den Keyser de kale gepluckte Stadt weder verlaten, en den gevluchten Hertogh weder in ruymen, die daer een kennelijck teken sijner ongehoorsaemheyt vont, naer al te spade en vruchteloos berouw.

O Mantuaensche Vorst wat droes had u beseten
Dat ghy gingh tegens eed, soo schandigh u vergeten.

En was de Keyser niet u wettigh over hooft?

Had ghy in huldinghs niet gehoorsaemheyt belooft:

Waerom, wat streefden ghy sijn keyserlijck begeeren,
Was dat u eer te na dat ghy u presenteeren,

Soud' voor sijn Majesteyt, en doen verklaringh, dat

Ghy met de Fransche Croon, gans geen gemeenschap hat.

V hooghmoet, stapte voor met onbedachte schreden,
De val van achteren quam op u hielen treden,

Ghy alleen oorsaeck sijt dat uwe onderdaen

Door Oorloogs vyer en swaert en hongher zyn vergaen.

De stadt Mantua naer genoeghen besichtight hebbende soo reysden ick van daer 24 Italiaensche mijlen op Parma. Niet ver van Parma leyt een stadt genaemt het Prinsdom van Bareel. Het Hof des selven Hartoghs een seer konstrijck bouvalligh meester stuck. Parma in dartel steygerende daken gelijck uytgesondert, dat Parma op meer gelt en Kostelijcke waren stoft. Van daer op Pisence, den Hartogh van Parma en Cramonien toebehoorende, wel eer geweest onder de kroon van Spaengien: een seer groote en vaste stadt voor sich hebbende een groote Reviere Anno 1647. hadden de Franssen daer een aenslagh op: maer vergeefs. Van daer quam ick op Milanen een trotse stadt in't oog en waerdigh om met opmercken te besien. De koophandel wort aldaer seer sterck uyt Switserlandt en andere uytheemsche landen ghedreven, en seer groot, met kerckelijcke gebouwen, uytmuntende volckrijck en gelt in overvloet hebbende. Daerom werden veel konstige stucken van suyver Christal gemaeckt, dat daer uyt een Bergh ghegraven wert. Van daer na Switserlant op Romen, daer leyt een grooten hooghen Bergh 10 Mijlen van Milanen daer Switserlandt begint. Dese Bergh leydt Iaer uyt Iaer in met sneeuw bedeckt, soo datmen daer noch thien Iarige sneeuw kan vinden. Vyt de selve Bergh onder het sneeuw wort het Christal met groote stucken gegraven. 3 Mijlen daer van daen wort oock Christal gegraven, die men seyt om den hals hanghende goet te sijn, voor de duyselinge des hoofts: dit Christal groeyt onder de sneeuw. Ick reysde van dat groeysame sneeuw Christal een hoeck door Switserlant rontom met bergen beset. Dit volck is sterck en onversaeght geen vyant vreesende door dien haer lant soo vast besloten is. Ende sy onder geen contributie van

+ 1634 21

[p. 19]

Keyser noch Koning en staen, door dien sy sijn, machtighe rijcke vrye⁺ Heeren, van Beestiael en Rogge geen ghebreck, maer wijn ontbreeckt haer en moeten de selve wel 60 of 70 Italiaense mijlen met paerden over bergen halen: in Switserlant ist een gebruyck datse daer malkanderen om de twaelif en dertien Iaren trouwen, ende dat de Vrouwen daer ghemeenelijck binnent jaer drie kinderen krijgen, geen wonder door so een Iarelickschen aenwas, vollick rijck.

Soo Vroutjens gaet u gangh, wilt so u lant vermeeren
Een kintje, hier te lant, een segening des Heeren:

Ghy krijgter drie voor een, die gaven zyn wat groot

Maer alse u aenstaen, so is het noch geen noot.

Maer op sommighe plaetsen maeckense veele heylighe dagen met drincken, ende slaen malkanderen doot om een haver stroo, om dat hare Vrouwen soo re int kinder halen sijn. Switserlant wel besien hebbende reysde ick na Romen, wel 30 mijlen van daer te Romen sijnde, sach ick veele rare dingen, gelijck ick in de oude kerck sach hangen een vlagge, die men seyt van Salomons tyden ende van de tweede destructie des Tempels noch over ghebleven te sijn. Ick sach daer mee kostelijcke Bekers van Silver en fijn Gout soo groot als een kint van 12 of 13 Iaren langh is. Ende meer andere kostelijckheyt, daer de Romeynsche boecken ghenoeg van melden, dat hier te langh en onnoodigh is. Ick verhale maer meestendeel mijn wedervaren int reysen, gelijck dat wy daer seer onvry sijn, van onse eygen Duytsche Natie. Want daer komende moet men den milden smit Marten speelen ende onder haer u gelt te grabbelen smijten, ende daer nae op een kool stronck byten. Ende die dit niet doen willen moeten sich voor geen Duytsman uitgheven: maer die sich versaeckt hebben, ende daer naer bekent worden, moghen de straten wel myen. Want sy voor een manier hebben dat sy de gheenen die haer hare pretensie onthouden hebben, smadigh uyt lacchen en bespotten. Daeromme wil ick de reysighers vermanen datse hare beursen wel specken om dese goede slemp-broeders te vriende te houden ende de bast te vullen tot se seggen wy hebbent wel, en dan hebt ghy niet. Romen is so groot so magnifijc en uytstekende prachtigh van Huysen en Palleysen, dat men sich daer van niet genoeg verwonderen kan. De meeste Natie uyt alle hoecken vande werelt komen meest principalic daer om de Paus sijn geestelijcke ordre en magnificientie te sien, ende om met eenen eerbiedig sijn rock en voeten te kussen.

15 Mijlen ontrent van daer quam ick aen een wydt vermaerde gheestelijcke plaetse genaemt Lorette, alwaer in de kercke een H. Vrouwe seer rijcklijck en kostelijck van silver te sien is, die veele en groote miraculen doet (so men seyt,) so dat van alle Contreyen wel 100 mijlen int ronde alle Iaren duysenden van menschen daer komen om van hare sonden ontlast te worden. Ende een groot getal komen barre voets penitentie doen. Dese Kercke wort Rijckelijck naer verdiensten onder houden. 40 Mijlen van

+ 1634 21

[p. 20]

⁺Lorette leyt een groote schoone stadt Napels ghenaemt daer mede veele wonderen te sien sijn. Daer was in den Iare 1644 groote handel van fraeye syde werck goet ende andere kostelijcke waren die daer ghemaeckt wierden, maer nu soo niet. Want sint het Iaer 1647 het daer verandert is, om datter duysenden van menschen door een seker oproer sijn ghesneuvelt. Het welcke een Boer veroorsaeckten die met een korf vijgen te marckt quam daer de Tollenaer meer tol van eyste als de vijghen waerdigh waren. De boer presenteerde de helft van de vijghen voor de tol te gheven, daer de Tollenaer niet mee te vreden was. Doen liedt den boer alle sijn vijgen op de marckt staen. En gingh na de Stadt en maeckten het volck op, die hem te hulpe quamen, dit duerden 2 a 3 dagen dat het volck teghen malkanderen opstonden. Ondertusschen quam een ander boer met twee kleyne jonge Biggens. De Tollenaer vertoonde sijn Ordonantie dat hy twee Rijcksdaelders van tol voor de verkens most hebben, de verkens waren het stuck pas tien stuyvers waert. Soo dat de boer eer hy oude verkens tol, voor soo een kleyn verken tuyghje soude geven, veel liever de Bigghen op de marckt liedt blijven, en verweckte een nieuwe tweede rumoer, waer over het meeste volck in de wapenen quam om tegens den anderen hant dadig te worden. Als dit moorden twee drie dagen duerden, sijnder sestigh duysent menschen gevonden teghens den anderen in de wapens, die heele dagen tegen malkanderen soo te keer gingen datter duysenden van menschen aen weder sijden sneuvelden die met haer bloet de straten schoon spoelden. Soo verbittert waren die van de Stadt tegen de Coningsche, datse de Edellieden sonder aensien van personen de Kop af sloegen ende haer lichamen met paerden langhs de straten sleepten daer nae volghden huysen-moorden, plunderingen, ende huysen brandende in hare assche te laten sincken ende neder storten. De stucken speelden vant Kasteel 2 a 3 weken soo door de straten en huysen dat geen menschen raet wisten om haer te verschuylen, alsoo't die van 't Kasteel met den Koning van Spanien hielden, de visier van den Koning was het ter nauwernoot ontvlucht of hadden hem gekregen, de armade van de Stadt hadden haer met vrou en kinderen aen de eene sijd vande Stad geretireert en vast gemaeckt, om tot een goet accoort te komen.

Want sy wilden niet meer soodanighe lasten nocht den Koning van Spanien onderworpen wesen. Maer op haer eygen hant regheeren als een vrye suverayne Staets regeeringhe. Dus verschanst blijvende leggen, verwachten, sy secoers van Duc de Guise Generael vant Franse Leger. Die gekomen sijnde ontfingen hem met groote vreugde. Want hy beloofde haer met sestigh Schepen en 25 Galleyen vol geoeffende Soldaten en victualie by te staen en te hulpe komen binnen 3 maenden tijdts. Ondertusschen quam de Koning van Spangjens soon haer soo veel vryheyt aenbieden als sy begeeren. Maer de Armade van de Stadt sloegen de presentatie des Konings soon af, uyt vrese datse doode lieden sou-

+ 1634 21

[p. 21]

den wesen alsse hare wapenen neder leyden. Ondertusschen quam binnen⁺ de 3 maenden de Fransche Scheeps vloote nae haer toe ende waren al by portecule: maer door contrarie windt rescontreerde haer de Spaensche Vloote die haer sloegen, ende dwonghen nae de selve havens te retireren daerse uytgheloopen waren. Dus waren die van Napels van haar ontset ontsteken, en Duc de Guyse liep perijckel van sijn hooft te verliesen alsoo hy haer belooft hadde binnen de 3 maenden met volck en victualie uyt haren noodt te reden, dat hem misten. Maer sy hielden hem soo lange in versekering totse met malkanderen op dese conditie veraccordeerden. Te weten dat de Napolitanen 20 Iaren vry souden sijn, van alle Tollen, uytgesondert datse een ten hondert souden geven, ende dat noch verloop van 20 Iaren de tol most in een doen blijven, alse voor oude tijden gheweest was. Doen ick dat spel ten eynde hadde ghesien nam ick voort mijn reyse door Arose op Moltoe Basian 10 Duytsche mijlen van Arose. De stadt Moltoe Basian hoort onder de Paus van Roomen en is vol Adel. Daer is een groot mirakel gheschiet, namelijck dit, een kraem vrouw sijnde verlost van 2 kinderen quam inde kraem te sterven. De man macht noch middelen hebbende om dese onnosel schaepjens op te brengen, soo gaf hem Godt door een sonderlinge ghenade melck in sijn borsten, om de kindertjens, op te queecken. Van daer quam ick mijn ommekeer na Cartonen, 12 Italiaensche mijlen van de boven ghenoemde plaets, en van Cartonen nae Tienen. Dese Stadt Tienen is voor desen van den Hertogh van Florencen ghenaemt de Medicis ghewonnen met conditie dat de ingesetene van geenige dingen in 50 Iaren tol souden gheven. Dese Stadt is heel schoon en uyt muntende in sijn ghebouwen en welvarende rijck in negotie; midden in dese Stad op het Stadhuys is noch een oudt Romeyns swaert te sien van 18 voeten langh. Noch vint mer van de Romeynsche tijden een out verdestrueert Kasteel 300 trappen int op-klimmen.Van daer quam ick op Pison hoorende onder de Granducq van Florensen, 't leyt 50 Italiaense mijlen van Florencen, 't is een heel oude Stadt, van oude Heydenen ghebout. Eertijdts gheweest 13 Italiaensche mijlen groot. Daermen noch tekenen van sien kan hoe groot de Stad voor desen geweest is. En nu een 3 part kleynder, van daer op Ligorne: en daer by leyt een plaets genaemt Marsooq. Daer spoelt de Zee een stuckweeghs int lant na Piso toe, in Piso sijn fraeye dinghen te sien heel curieus en aerdigh die de Granducq heeft laten maken, nae dat hij dese Stadt won. Ghelijck hy een Tooren heeft laten maken van marmelsteen met 24 salen die men int ronde van buyten sien kan, aen de west sijde hanght hy soo ver over datmen meent dat hy op 't lijf sal vallen, en heeft 108 Iaren soo gestaen. De oude Kerck van hare voor-Ouders ghetimmert en is mee heel curieus en waerdigh om te sien, want de heele Want is met Agaten seer konstigh ghesneden, waer onder sich alderhande kleuren vermenghen. Op de kermissen die te Piso tweemael

+ 1634 21

[p. 22]

⁺des Iaers ghehouden werden, komen allerley Cooplieden ende vreemde Natien om, dese wonderlijcke rariteyten te sien. Daer loopt oock een Reviere binnen door de Stadt. Gheen brugh is bestendigh een ront Iaer de sterckheyt van de stroom tegen te staen, daer zijn oock klare Fonteynen van marmelsteen heel kostelijck en konstigh gemaeckt. Als mede een geut 16 Italiaensche mijlen langh daer het water van de bergh Linco af loopt tot in de Stadt Piso. De Doctooren aldaer segghen, dat het selve water om sijne luchtigheydt ghedroncken den krancken goet is. Daar by is oock een Stadt ghenaemt Wolteren daer Albaster ghegraven wort, en daer fraeye stucken van gemaeckt worden, als schootelen, kannen en dierghelijcke andere dinghen meer, dat nae alle landen ghestuert wort. En 20 mijlen van Piso aen de Zee kant, leyt een Stadt ghenaemt Pionbien dat de Franschen in 't Iaer 1647 inghenomen hebben. Daer is een haven daer twee drie hondert Schepen sich kennen onthouwen dat de Fransen met groot verlies van volck mede inghenomen hebben, het groot verlies van de Fransen quam door dese oorsaecke toe.

De Franse met hare heele Scheeps armade in de haven van Portecule leggende. Soo quam de Spaense Vloote van Napels ende besetten de Franse Vloote in haer haven, ende deden soo een gewelt op de Franse Scheeps armade met schieten datse 86 Barcken van de selve in brant schooten, waer doorse genootsaeckt waren, haere haven Portecule te verlaten. Maer de Fransen namen daer tegen Pionbien weer in.

Daer was een arm Burger binnen Pionbien die een goet getal kleyne kindertjens hadde, en die goede man kon somtijdts die lieve Schaepjens geen broot mede deelen. En sommige plaetsen daer ontrent sijn schrael van vruchten: maer redelick van beestiael. En andere plaetsen daerse anders niet en eeten dan boonen die sy tot haer lijf nootdruft uyt Hollant krijghen. De arme man moeyelijck sijnde niet wetende waer mede sijne kindertjens te payen gingh bedroeft uyt de Stadt lant-waerts in, op hoope dat de huys-lieden door mede lijden hem soude bystandt doen. Dat hem Godt oock verleende. Want soo hier en daer, by den een en den ander ontrent twalif sacken kooren en graen vergadert hebbende, soo bracht hy het selve met blyschap zijn vrouwe t huys. Die den oorbaer daer mee dede, ende het selfde in de Son geleydt hebbende om te droghen. Was verblijdt, danckte Godt, seggende hier hebben wy de heele winter met onse kindertjens ghenoegh aen! Maar de wint heeft haer vreughde haest in droefheyt verandert, met al haer kooren en graen wech te blasen. De man t'huys komende ende sich van die moeyelijcke langhduerighe versamelinge soo haest door de wint berooft vindende, kan men wel dencken hoe hy te moede was. Doen de man mistroostigh al suchtende sijn schade overstraet gingh beschreyen, quam hem sijn buerman tsestigh Iaren oudt sijnde te gemoet. Die hem de oorsaecke sijner droefheydt af vraegh

+ 1634 21

[p. 23]

den. Hy seyde lieve buerman mijn schade is al te groot, en u mede lijden⁺ kan mijn niet helpen: doen antwoorden die goede oude man. Laet eerst hooren, en dan willen wy sien? Doen sey de bedroefde, ick hebbe twee maenden en langher het landt doorswerft eer ick van de goede huys lieden twalef sacken kooren tot onderhout van mijn lieve kindertjens hadde verbeden, dat ick met blijdtschap mijn vrouw t'huys bracht, die het selfde in de Son geleydt hadt om te droghen. En daer quam een windt die al mijn kooren ende graen verstoof. Doen seyde de oude man: gaet by den ouden Hertogh van Pionbien, en laet hy u de schade van de wint vergoeden. Doen sprack de arme man is my mijn schade noch niet genoegh, moet ik u schimp tot meerder droefheydt daer by laden? want wat heeft den Hertogh met mijn schade, of de windt te doen? Doen antwoorden den ouden man en sey, gaet op mijn woort by den Hertogh, en seght ick wil recht hebben op de windt die my soo groote schade ghedaen heeft, en seght tot den Hertogh dat ick u by hem gestuert hebbe, om recht te begeeren, doen gingh de man tot den Hertogh en sprack knielende aldus. Genadighe Vorst en Heer ick hebbe veel kindertjens en daer toe geen onder hout, ende om de selve int leven te houden, heb ick int lant twee maenden op de goede huys-lieden onderhout voor mijn lieve kindertjens ghesocht, die my Godt danck twalif sacken met kooren voor mijn kindertjens hadden by geset, ende mijn vrouw hadde het selve in de Son geleyt om te drogen, ende de wint quam en wayden altemael wegh, ende daerom kom ick by u Ghenade, en versoecke recht van mijn gheleden schade op de windt? Doen antwoorde den Hertogh: hoe kan ick u de aenghedane schade van wint vergoeden, gaet en verhaelt u schade op de wint. Doen antwoorde de man: Ghenadighste Vorst, mijn buerman heeft my hier by u ghenade gestuert, dat ghy my recht over de wint soud doen. De Hertogh antwoorde, wel aan, komt morghen en brenght de man mede die u by my ghestuert heeft dan sult ghy bescheyt krijghen. Des anderen daeghs quam de treurige met sijn buerman by den Hertogh. Ende de buerman tot den Hertogh. Ghenadighste Vorst ick versoecke van u Vorstelijcke Doorluchtigheydt dat u Vorstelijcke ghenade de schade van mijn buerman op de wint gheleden, op de wint door billijck recht wil verhalen, door uytsprake van sententie? De Vorst antwoorde wat sententie kan ick u op de windt geven? het sekerste om u buer-mans schade te vergoeden, sou met mijn eygen moeten wesen. Neen neen antwoorden den ouden buerman de wint heeft hem alleen de schade ghedaen, en deselve windt moet mijn buerman van sijn schade oock te vreden stellen. De Vorst sy verwondert hoe sou dat toe gaen? De oude man sprack: heb ick ghenade voor mijn Heer ghevonden om het recht teghen de windt te spreken? De Vorst antwoorde, ja ick geef u verlof, spreeck uyt, weet ghy daer raet toe. Doen antwoorde den ouden man: sijn Hoogheydt gelieve dan eerst te laten vraghen wat windt dat daer waeyden doen mijn buerman die schade van de windt lee.

+ 1634 21

[p. 24]

⁺Doen liet sijn Hoogheydt stracx vraeghen aen de Vrouw, wat wint haer kooren wech ghewaeyt hadde? Sy antwoorden den Noord-westen wint. Doen liet den Hertogh vraghen, wat Schip in de Haven aenghekomen was? Soo wiert sijn Hoogheydt aengedient dat daer een Schip van Sebeta vijftigh mijlen van Romen in de haven aenghekomen was. Doen liet sijn Hoogheyt de Schipper vragen, of hy goede windt ghehadt hadde om in te komen? De Schipper antwoorde, ja Godtlof, wy hadden een goeden Noord-westen windt en wy zijn de haven behouden inghekomen. Doen seyde de Hertogh was de wint goet voor u, en hebt ghy Godt ghebeden om een goeden windt? Soo was hy quaet voor desen man: want die heeft u goet en profyt ghedaen, ende dese man quaet en schade. Daerom is het wel billick dat ghy dese man sijn schade vergoet en sijn kooren betaelt, de Schipper betaelde de man zijn gheboden schade, ende was noch blijde dat hy met sijn Schip behouden in de haven ghekomen was. Nu van daer nam ick mijn reyse op Ligorne, een kleyn steedtjen in sijn begrijp, maer groot in alderhande Negotien, het komt toe de Granducq van Florencen een seer fraey gelegen plaets.

Ten tijden voor hondert en tien Iaren heeft de Granducq met de Heer van Sienuve tegens Ligorne verruylt, dese twee plaetsen, te weten Sersane en Piteer Sanote. Sint die tijdt is Ligorne een groote Koop-stadt geworden. Door de groote handel die daer uyt Turckyen, Hollant, Engelant, ende andere landen gedreven werden. Daer is een Kasteel dat ghenaemt wordt Baenie: dat is te segghen, een heet badt. Godt beware alle menschen, datse daer niet in en komen: want alle Christenen, en andere Natie die daer in komen, maer sullen daer niet licht weer uyt komen, want de slaven uyt Barbaryen van't roepen afgemat, en die het Turcksche jock ghenoeg onderworpen sijn, worden daer gestuert om ghelt te halen, ende daer geen gelt kennende krijgen, moeten daer geduerig haer leven blijven sitten. Ontrent buyten de poorte daer de Galleyen legghen, is een Fonteyne die de Granducq tot een gedachtenisse heeft laten maken. Op dese Fonteyne staen vier Turcken levendigh groot van metael ghegooten, de Vader met drie Soons. Desen ouden Turck was int ghebiedt naest den grooten Turck, en quam met een macht van Galleyen in meeninghe om Ligorne in te nemen. Doch Godt gaf de overwinninghe aen de syde van de Granducq, die de Galleyen verdestrueerde, de meeste part van de Turcken zijn in de slagh gebleven, ende de grootste wierden de kop afgehouwen, ende aen de Oevers van de Zee ghenaghelt, die heden ten dage noch te sien zijn. Maer de hoofden van dese Galleyen, de Vader en zijn drie Soonen staen yder op een hoeck van de Fonteyne met de handen om hoogh, ofse met ysere ketenen gesloten waren. Daer boven staet de Granducq van marmel, met haer geweer onder sijn voeten, ende hare Tulbanden legghen tusschen sijn beenen. Tot een teken dat hem Godt de overwinninge hadde verleent. Den ouden Turck, Vader van de drie

+ 1634 21

[p. 25]

jonge Turcken, staet met syn aengesicht om hoogh nae den Hemel siende,⁺ om datmen seyt dat hy sijn eygen nederlaghe ondert vechten, inde Sterren hadde voorsien. In de selve Stadt Ligorne daer ick mijn huys-houdinge hiel, ende nevens mijn Coopmanschappen met de Hollanders ende andere Natien, aldaer voor Tolck diende. Soo ist gebeurt op Paes-dagh int Iaer 1646, datter onversiens soo een groote ende schrickelijcke aertbevinge ontstont dat wy anders niet en dochten of wy souden moeten vergaen: want de gantsche Stadt schudden en beefden twee dagen langh dat sich niemant in sijn Huys dorst vertrouwen. Soo dat alle de inwoonders met vrouw en kinderen buyten haer huysen op de burghwallen en straten mosten vernachten ende sich des daeghs mede verhouden, soo datter veele menschen doot bleven. Veele huysen neder storten. Ia daer was inde heele Stadt geen Huys noch Kerck die niet op 25 plaetsen gespleeten en gheborsten waren, by de burgh-wal van de Granducqs Magasijn achter de Kerck, waren oock veel boomen uyt de aerde geslagen.

En 36 Schepen die in de haven op ancker lagen wierden van de eene tot over de andere sijde gheslinghert, dat het scheeps volck den overloop sonder vallen niet konden gebruycken. Gelijck de Franse Schippers mede seyden datter de visschen door de kracht van de aert-bevinghe met duysenden uyt het water sprongen, ten lesten stilden de aerd-beving soo veel datter de lieden hare huysen weder begonnen te herbouwen: maer de gantsche stadt was soo beschadight datse een Iaer van doen hadden om te repareeren. Doen liet ick mijn vrouw en kinderen daer blijven: en reysde na de stadt Florencen, dese Stadt is kostelijck en wel waert om te sien, veele volcks uyt alderhande Natie komen aldaer om hare vermaertheydt.

De Granducq heeft daer sijn hof houdinge met sijn 3 broeders. Daer is oock een plaetse die wert genaemt op Italiaens de Gallerye van de Granducq daer 300 menschen in sitten wercken, en maken alderhande kostelijcke en rare dinghen, van het Albastert ende andere rare steenen die daer wassen en gegraven worden. Dit Albastert ende andere kostelijcke steenen nae behooren op gemaeckt sijnde, worden in alle plaetsen ende Lantschappen versonden, als mede eenighe steenen om op te schilderen, en voor groote Heeren te ghebruycken. Op dese Gallerye worden de beste ende kostelijckste wercken gemaeckt die ter werelt ghevonden kennen worden ende de meeste wercken worden ghemaeckt voor de Granducq op sijn eygen kosten. Dese Gallerye staet int ront: ende aldaer kan men sien alle Keyseren ende Koningen van het beghin des Heydendoms tot nu toe, alle te samen naer 't leven, seer konstigh in Marmel steen ghehouwen. Daer niet ver van daen is het Schathuys daer alle konstelijckheydt van gout en silver te sien is. Als groote bekers van gout en silver die de Keyser Titus Vespasianus soude hebben laten maken, gelijck men gelooft. Niet verre van daer heeft men de lijfgarde van de Granducq en daer leyt een zeyl steen die 800 pont swaer weeght: die daer in ou-

+ 1635 22

[p. 26]

de⁺ tijden ghebracht soude zijn gheweest. Niet verre van de Guarde is Huys daer alderhande wilde Beesten in sijn, als Leeuwen, Tygers, paerden, Rinoceren, Beeren, ende meer andere wreede Beesten, die Ick mijn leven niet meer gesien en hebbe. By mijn tijdt timmerden zy daar een Kerck daerse al 30 Iaren te vooren over doende hadden geweest, die heel kostelijck getimmert wort van gekoleurde steenen dat heel raer om te sien is. Dese Stadt met hare rariteyten wel besien hebbende, reysde ick na Bolognien, ende is vier Italiaensche mijlen binnen zijn mueren, dit hoort onder den Paus van Romen. Daer is mede een Paleys daer de drie-kroon van de Paus in steen uyt-gehouwen op staet. Ende daer zijn meer andere schoone ghebouwen te sien.

Dertigh mijlen van Bolognien leyt Farrare, wel eertijds een Hertoghdom, nae des Hertogs ballinghschap heeft het de Paus aen hem ghetrocken. Niet verre daer van daen komt een Reviere afloopen uyt het Hertoghdom Savoyen, de selfde Reviere loopt oock niet ver van de groote Stadt Carmone tot Venetien toe, en eer dat ghy by dese Reviere komt nadert ghy een binnen-water, daer zijn twee stercke Sluysen, de eene een tooren en d'ander nevens de aerde, d'eene Sluys toe zijnde, rijst een Schip een Tooren hoog. En d'ander open gaende daeltse een Tooren nederwaerts, door de kragt van 't water vaertmen met het schip na Farrare. Ick voer van Farrare na Vincence en na Padua, daer een hooghe Academiae van alderhande Talen is, ende de Medecijne floreert daer mede. Van daer trock ick op Venetien.

Venetien is door de Stadt als Amsterdam seer water-rijck: maer niet wel soo groot: doch de Huysen zijn daer voor swaerder ende kostelijcker van steenen op gebouwt. Daer is oock een hoovaerdigh ghetimmert Rigalte genaemt, daer de Negotie geschiet. Op de drie hoecken van de Stadt leggen drie Kasteelen als Eylanden, die de Stadt beschutten. Daer leydt noch aen de West-kant van de Stadt een Kasteel op de zijdt van Sancte Nicolaus, midden op de Marckt van Rigalto staet een schoone uytmuntende kostelijcke Kerck. En op de selve Kerck staen vier konstighe Paerden nae 't leven van Metael gegoten. En de Marckt is bultigh met steenen geplaetst. De Stadt Venetien is Adel-trots, en die van Adel gaen daer wonderlick gekleedt: te weten, met een langen swartenTabbaert, ende een kleyn swart mutsjen op'er hooft, de Edel-lieden, geen uyt-gesondert moeten altemael een swarte sack, van een elle lang, en een half breedt, over de eene schouder dragen. Ick vraegden eenige Lieden en oude Borgers wat die vier Paerden op de Kerck bedieden, en waerom Rigalto soo hoogh en bultig geplaestert was, en uyt wat oorsake al de Edellieden op een manier soo vreemt gekleet gingen. Doen zeyden sy my, Dat de Turcken wel eertijdts teghens de Venetianen geoorlogt hadden, om de selve onder contributie te brengen. Daer de Venetianen met den eersten niet toe verstaen konden. Doen swoer den Turck, soose met hem niet wilden accorderen, dat

+ 1636 23

[p. 27]

hy Venetien soude verdestrueeren, de schoone Kerck op Realto staende, tot⁺ zijn Paerdestal maken, ende de Marckt Realto bezaeyen tot een eeuwighe gedachtenisse, ende den Adel een Iock op den hals smijten. Doen quamen de Venetianers met den Turck over een, datse alle Iaren aen den Turck een willige schenckagie soude geven van ettelijcke Tonnen Goudts, ende datse op de Kerck Realto vier Paerden van Metael ghegoten souden doen stellen, ende de Marckt bultigh beplaetsen met gheplaesterde steenen, ende de Edel-Lieden souden Eeuwig verbonden wesen een swarte sack van een elle lang en een hallif elle breedt over hare schouderen te draghen. Tot een versekeringhe datse op dese maniere met den Grooten Turck veraccordeert waren.

In't Iaer 1647, Den 23 May was mijn gelegentheyt Venetien te laten, door dien te Venetien eenige Galleyen die zy Carnane noemen, gereet lagen met menichte van Barcken die de Cooplieden goederen in laden, ende daer waren wel 2000 à 3000 menschen, soo Cooplieden als passagiers die op Spaletra wilden, waer onder ick my mede begaf, ende wy quamen voorspoedigh te Spaletra.

Spaletra is een kleyne Stadt, maer vol Crabaten. Een halve mijle daer van daen is een Reviere met twee Kasteelen. 't Eene wordt van de Turcken Kleese ghenaemt, en leydt op een hooghen Bergh, en de inwoonders van Kleese zijn meest Christenen, en spreken Turcks, ende de anderen zijn Renegade. Die van Kleese mogen in de Stadt Spaletra niet komen: maer moeten daer buyten staen blijven: want daer zijn twee afsteeck plaetsen, een voor de Turcken, en een voor de Christenen, om datse malkanderen niet aen mogen raken, om dat de Pest onder de Turcken soo regeert: ende moeten malkanderen de Ware en 't Geldt over langen. Het Geldt dat de Christenen van de Turcken ontfangen, werpen zy datelijcken in een Eeck-Pot diese daer al by der hand hebben staen. Daer voor hebbense oock een groot huys doen timmeren, ghenaemt Laserette daer alle Turcksche Goederen en alle menschen die uyt Turckyen komen veertigh dagen moeten stil houwen en verblijven, eer zy in de Stadt Spaletra moghen komen, de Turcken reysen in Compagnie twee drie hondert sterck, en komende in de Stadt moeten zy haer in Turckse kleederen verkleeden. De eerste plaets daer men vernacht is tot het Kasteel Kleese, daer men so lange moet wachten tot de Voer-Lieden met hare Muyl-Ezels komen om de goederen op te laden. En die daer nae niet willen wachten: maer voort reysen, die zijn in persoon met hare goederen prijs: want zy houden dat voor Rebellye tegens de Wetten van haer Landt. Aen 't Casteel Kleese komende, moeten Menschen en goedt tol geven, en somtijds krijgt men noch wel slagen toe: want de verkeerde Christenen sijn slimmer, als de Turcken: en geslagen zijnde moet ghy gelt toe geven voor hare moeyte datse u gheslaghen hebben. Nu wil ick mijn reyse van Spaletra na Turckyen verhalen. Wy reysden te Lande van Spaletra met ons drie duysent sterck in Compagnie

+ 1637 24

[p. 28]

⁺behalven al de Ezels die ons volghden, soo quamen wy eerst tot een Stadt genaemt Bosnoseray op 't Turcks, de selve Stadt is seer groot en volckryck daer altijt dartigh duysent Soldaten leggen om dese 3 passagien te bewaren, te weten: de eene van Italien, de andere van Duytslant, en de derde van Ongeren. De Soldaten hebben sommige maer twee blancken daeghs, soo lange sy leven, dese worden genaemt Ianitseren. Ia selve de geboren Turcken en slechte Soldaten zijnde, hebben selfs niet meer: maer die Spajes genaemt worden, hebben dubble gagie om datse dubbelt geweer voeren, ende hebben twee vleugels van ontrent 2 ellen langh achter op haer rugghe vast gemaeckt, die verre boven hare hoofden uytsteecken, als ofse wilden vliegen, ende hebben mede voor de sterren van hare hoofden veeren van een span langh, en een span breet. Dese hebben altoos de voortocht op hare vyanden. Een Capiteyn in Turckyen heeft des daeghs 150 aspers, een asper is een halve stuyver, en 150 asperen, maecken anderhalve Rijcxdaelder Hollandts gelt. Een Luytenant heeft 75 aspers daeghs, een Vaendrager 35 aspers, een Sergiant 22 aspers, een Capiteyn des arms 16 aspers, een Lantspissaet of onder Corporael 12 aspers, een Adelborst 8 aspers, een Trommelslager 22 aspers daegs. Dese dagelijcksche gagie worden haer promtelijcken des Iaers twee malen van den grooten Turck gegeven. De kost dranck en kleeren moeten de steden en landen haer geven. In Bosnoseray leyt een hoogen bergh wort genaemt Crona: en op die Bergh leydt een heel schoon Kasteel gebouwt van de Koning van Crabates in die tijt zijnder regeeringhe. Voorts nam ick mijn wegh op een Stad Bellegart reysden wy 3 dagen over hooge bergen die soo hoogh waren, datmen op den oppersten top zijnde, in Ongerlandt kon insien, en soo naeuw van passagie dat den eenen mensch den anderen qualijck kan wijcken: maer de Bergh by nae afgekomen sijnde moet ghy u wel wachten voor de Ongeren, want sy passen geweldigh op als sy kans sien, om de reysende van goet en leven te beroven: maer de Christenen benemen sy niet anders als haer goet, om datse selve mee Christenen zijn. Dese Bergh af sijnde moet ghy te paerde door een water rijden twee mijlen breet. En dan komt ghy op een groot Dorp ghenaemt Kietsieoeck. In 't Dorp sijnde, daer staet een groot Palleys daer een duysent paerden of twee konnen stallen, ende een groot getal van menschen, dat de Koninck heeft laten timmeren tot gerijf van de Reysende man. Heel Turckyen daer vindt ghy yder dagh reysens sulcken Palleys om te logeren, men moet oock maecken daer by tijdts te wesen of men moet daer buyten staen, om de menighte van menschen die daer daeghs logeren: maer ghy moet onder wegen u eygen kost en dranck me voeren. Nu komende in dit logiment, soo hebben de Turcken een goede maniere: want sy geven u elck een schotel met warme spijse, en een broot elck met schoon water, soo wel Turcken als andere Natie. Want de Turcken en drincken geen wijn, schoon of haer lant overvloet van goede wijnen heeft, al evenwel hou-

+ 1638 25

[p. 29]

den sy het wijn drincken voor sonden: dese inwoonders van 't Dorp zijn al⁺ te samen Griecken. Die komen eens des Iaers by malkanderen ende offeren daer elck een kaers, en krijgen elck voor een kaers twee brooden. Het eene broot offeren sy den Duyvel, om dat hy haer geen quaet sal doen, en het ander broot eten sy.

Van daer quam ick op Bellegraet een mijl eer ghy op de Stadt komt, is een weg nae Wallachy daer moet ghy 2 bergen door passeeren die boghs gewijse als een gemaeckte poorte door de natuure aen malkanderen ghewassen zijn, en daer moet ghy tol voor u goet geven. Noch 2 reysen moet ghy door diergelijcken Bergh passeeren die aen den anderen door konst van handen gewrocht zijn. In de Stadt van Bellegraet sijnde, soo siet ghy dat daer veele konstelijcke goederen verkocht worden die aldaer uyt Egypten-lant met muyl Ezels ghebracht worden. De ghevangene menschen uyt andere landen worden daer mede aen de hant verkocht, en de meest biedende krijght hem, even alsoo verkoopen zy de diamanten mede uyt de hant voor de meest-biedende.

Van daer quam ick by een Stadt Schoopje genaemt, en leyt tusschen 3 hooge bergen, en daer wort anders niet gemaeckt als roodt leer, die op verscheyden Christenlanden verstuurt en verkocht worden. Maer wijn en broot is daer heel goet koop: want voor een asper, dat is een halve-stuyver, koopt ghy 2 brooden soo veel ghy in 2 dagen eten kondt. En 2 flapkannen wijn voor 3 asperen, dat is twee-blancken.

Van daer quam ick tot een Stadt ghenaemt Sallenyck, is een Stadt die aen de Zee leyt, aldaer worden meest anders niet dan dekens en lakens gemaeckt. Men seyt dat in dese Stadt souden zijn 4000 Ioden en 60000 Griecken. De Turcken hebben geen getal, om datse ontelbaer zijn. Daer werden soo veele lakens gemaeckt als het heele Hof van den Turcksen Keyser in een Iaer kan verslyten; welcke lakens alle Iaren met Turcksche Galleyen daer van daen gehaelt worden. De Ioden hebben daer 27 Kercken en de Christenen 32 Kercken. Maer de Turcken hebben geen getal van Kercken door de menighte. Niet ver daer van daen is een lant ghenaemt de Moree dat heel kostelijck ruyckt, van wegen de aenghename vruchten die daer wassen, als Paradys appelen die de Ioden veel ghebruycken in haer Lover-feest, oock wassender veele Oranie appelen en Miliegrain, en Dadelen. Dit selve landt is vol Christenen, die al te samen onder de gehoorsaemheyt van den Turckse Keyser staen. En het is een ghewenst land van wijnen, en van andere goede waren: maer de Turcken aldaer sijn van booser natuure. Gelijck het by mijn tijdt gebeurt is, op de Stadt Boedon daer saten 7 of 8 Turcken onder een boom en aten, en daer quamen op die tijdt eenighe passagiers uyt Moria daer voor by haer wandelen, ende de voorste nergens van wetende, mochte haer geen goede dagh gewenst ofte gegroet hebben, die sloeghense het hooft af, en speelden onder malkenderen met het selfde

+ 1639 26

[p. 30]

⁺hooft, tot een exempel van de anderen, datse haer moesten groeten. Ick was doen ter tijdt in de Stadt Widien, daer groote Negotie is van het Sout dat daer gegraven wort: dit Sout wort aen veele plaetsen gestuert. Daer loopt de Reviere de Donauw voor-by tot aen der Tartarenlandt. Ende dese Reviere is seer periculoos om te varen, van weghen de Griecken, die sich daer met kleyne Schepen op onthouwen en geen onderscheyt van menschen maken: want zy de Turcken en Christenen, en wie zy oock kennen krijgen, de kop af-houwen en de hoofden dan in de Donau smijten. Gelijck in mijn tijdt 13 Griecken daer over gherecht wierden, die alle 13 van onderen een pael doort lijf geslaghen wierden, waer van sommighe noch 2 of 3 daghen leefden, om dat haer harte van de pael niet gheraeckt en was. En men mach haer geen drincken geven op verbeurte van selven aen de pael te raken, en daer om wordt het verboden; want als sy droncken soudense sterven. Om weder tot de Donauw te komen soo is de selve Reviere seer moeyelijck en gevaerlijck te bevaren, door de hooghte der klippen, die men met het water moet af vallen, al evenwel moet men 't avontuuren. Doch wy quamen noch God lof behouden aen lant, ende ginghen 4 daghen landt-waerts in, daer wy geen menschen noch huysen en sagen: want het was al meest wildernisse en bosschagie, daer 't gras over onse hoofden wasschende was, datmen malkanderen niet sien konden. Daerom moetmen om de Moordenaers heel sterck in Compagnie wesen, en wy quamen voor-by een plaetse genaemt Supery, daer een schoon Kasteel leyt, en daer by leggen ses of seven menschen begraven in een speloncke onder een Kelder, daer alle en een yder in mach gaen kijcken die wil. Om dit Konincklijcke Graff staen 16 marmel torens, waer van in de toorens ghehouwen zijn, en daer staet in een eenighe Tael Letteren die niemandt lesen noch verstaen kan. Maer men zeydt dat daer een Coningh met zijn vrouw en kinderen soude begraven sijn, die in zijn regeeringe onder Andernopel soude verslagen wesen. En op de selve wegh leydt een stercke wacht van Constantinopelen, om dat de Tartaren en Cosacquen daer so sterck te samen loopen; hoe sterck dese wacht is, nochtans wordense dickmaels van de Tartaren en Cosacquen overvallen en geslagen.

Ick vorderde mijn reys soo veel als ick kon, en quam op Andernopel. Dit is wel een heele groote Stadt, maer by Constantinopolen niet te verghelijcken, daer is een wegh daer komen de Carwane al te samen aen, soo uyt Polen als Ruslandt, en oock mede uyt het lant van Babylonien. 1642 voor seven Iaren, heeft den Turck Babylonien eerst ghekreghen, ende ick was die selfde tijdt daer binnen, doen 't van den Turck beleghert was. Dese Stadt is heel groot, machtigh van rijckdom, ende ongheloovelijck Volckrijck. Andernopel is de Rendevous-plaets daer de Turck zijn Armade vergadert. Daer staet oock een Kerck die wel eer Griecks geweest is; maer nu Turcks. Deze Kerck is heel kostelijck uyt de gront van Albastert op ghetimmert, en het dack t' eene mael met gheslaghen

+ 1640 27

[p. *5]

[p. 31]

goudt bekleedt: Want als de Son schijnt soo moet ghy blint in de Stadt⁺ gaen: Want ghy kunt u eygen handen niet sien door de glans van 't gout; mijn oogen verblindt zijnde van dat schitterende Kerck-goudt.

Trock van daer nae Constantinopolen 6 dagen reysens van Andernopel, soo veyligh dat een kint die wegh wel mocht reysen en een seer fraeye ende pleysierighe wegh om te door trecken. Alleen dat men over een brugh van plancken moet die over een moras leyt en breet genoch is: Maer ontmoeten u op die brugh Passagiers uyt Constantinopelen, en ghy niet te rugge keert soo stooten sy u in 't moras. En somtijts en doen sy 't niet willens: want het gheschiedt meest door 't gedrangh van 't volck dat malkanderen ontmoeten. Anderhalve dag-reysens leyt een hoogen Berg, als men daer boven op is kan men Constantinopolen sien leggen. Men acht het voor een groot geluck alsmen onbeschadigt over weg door't gedrangh van de passagiers te Constantinopolen kan komen, en te Constantinopolen sijnde, soumen sich verwonderen van de menichte der menschen die in 't Hoff van den Keyser zijn: Want als de Keyser om zijn pleysier eens uyt wil rijden, soo loopen thien duysent mannen voor heen voor de Keyser uyt. En elcke Compagnie is verscheyden van geweer en kleedinghe. De eerste parthye hebben slechte Tulbanden, de 2 hebben Tulbanden op hooger als de voorste, en zijn hooger en dicker als een Kinnetje Boters, dat zijn de slechte Officieren van de eerste partye. De 3 party hebben tulbanden op, als de eerste: maer hebben elck een mes van 2 voeten langh Karewassinghe ghenaemt, onder hare armen aen de zijde vast ghemaeckt of gebonden. De 4 party zijn Ianitsers of de lijf-guarde van de Keyser, en komen altemael met sabel, bonte rocken, en hebben elck een groote Veder op haer hooft, elck een hellebaert op haer schouder. De 5 party is een soorte die genaemt worden Spajes, dese leven alle daghen van den broode van den Keyser tot hare kints-kinderen. Dese draghen elck een musket in de eene handt, ende een stuck lont in de ander handt, ende hebben elck een vergulde poock op haer zy, met een hooghen tulbant. De 6 party komen de Raets-heeren van den Turckschen Keyser die Veeren op haer hooft hebben die onder wel een elle breet zijn, en boven heel smal toe loopen, dat heel schoon en fraey om te sien is: Maer dese komen seer kostelijck te Paerde rijden. De 7 party komen de Christen kinderen, die Provoost Turcken ghemaeckt worden: Want alle Iaren neemt de Turck een kindt uyt de Huysen die onder zijn gebiedt staen. De selve dragen geele Kappen van geel Laken, en zijn een el ruym lang. De 8 partye komen de Passae, dat is te seggen de Hertogen en Graven die by beurten regeeren. De 9 party komen 40 paer grijse lange gebaerde mannen, die heel kostelijck gekleet zijn die dit luyt-keels uyt-roepen. Godt geve den Koninck een langh leven. Daer nae komt de Koninck op een paert, wiens kostelijckheyt onmogelijck is te beschrijven. Want het paert heeft een kostelijcke steen voor 't hooft, dat als de Son

+ 1641 28

[p. 32]

⁺schijnt men daer niet teghen op kan sien. Ende oock schoone Veer op t hooft die meer als een tonne schats ghekost heeft. Het is onmoghelijck des Turcken paerts kostelijckheyt te beschrijven, of te waerderen, wie sou dan de onverghelijckelicke pracht, pronckerije van den grooten Turck met gedachten kunnen uytbeelden. En op elcke syde vant paert loopen 2 oude Heeren te voet, die de sleep van des grooten Turcks oock ophouden. Daer nae komt sijn hof-gesin met duysenden nae loopen, met trommelen, luyten en andere instrumenten, met sulcken gedrommel, dat die in hare huysen sijn sidderen en beven. Daer na volghen meenighte van Kameels en muyl Ezels, swaer geladen met kisten, vol kostelijcke waren, gout silver en gesteenten, dit doet hy alleen uyt dartele hovaerdy om de 12 gheslachten Israels te trotsen en met sijn groote macht de oogen uyt te steken, ofte ten minsten om haer te bedroeven. De 10 party komt de Pasie ofte onder Koning met sijn sleep achter aen. De groote Turck heeft dit gemeenelijck voor een manier, dat hy sijnen viceroy rijck genoeg geworden sijnde soo laet hy hem in sijn hof het hooft afslaen om sijn rijckdom te besitten, en kiest dan weer een nieuw hooft naest hem.

Flus heb ick aengeroert, datter de lieden in hare huysen soo vervaert waren, is om dese oorsake dat de Haesack. Dat is de Commandeur besichtight de straten of die schoon genoegh sijn; want soo hy een stroo op straet voor ymants huys vint leggen, soo slaet hy de huys-heer soo langen onder het vlack van sijn voeten datter het vel van gaet, soo gaet hy gemeenelijck 's weecks om datse de Straten schoon souden houden. Insgelijcks gaet hy by de Vlees-verkoopers om, en bevint hy dat de Vlees-verkooper benen met vlees verkoght heeft, soo krijght hy 103 slaghen onder sijn voeten. Als een Turck u te moet komt, soo moet ghy hem aen de lincker sijde voor by gaen. 't Is in mijn tijdt gebeurt, dat daer een Hollandts Schip quam van Ligorne, t'huys hoorende tot haren gebynaemt Kasteel Ligorne; dit Schip bracht in den Iare 1644 een Frans Ambassaduer over, en lag aen de Griecksche syde genaemt Galata, soo ghevielt dat de Schipper eens met een party van sijn volck aen lant gingh waer onder sijn Stierman ghenaemt Cornelis Heyn mede was, en gingen met den anderen wandelen, en haer ontmoeten een Turck, en niet wetende de manier dat hy de Turck most aen de lincker hant voor by gaen. Soo sloegh hem de Turck voor sijn mont, hem verwerende kreegh hy noch een slagh van de Turck dat hy een groot stuck weeghs van hem stoof. De Stuerman wiert daer en boven noch van de Turcken gevat ende sonder veele kromme sprongen met hem te maken, soo kapten sy hem de hant af in presentie van alle Hollantsche en Engelsche Koop-lieden dat hiet steeckt jou vinger in de aerd, en ruyckt in wat lant datje bent. Niet ver van de selve plaets Galata daer de Koop-lieden woonen, daer is een plaets ghenaemt Tapala, daer sijn seer fraye schietstucken te sien die de Griecken daer hebben laten gieten, inde tijdt haerder regee-

+ 1642 29

[p. 33]

ringe, en sijn in getal 450 en soo wijdt datmen daer voor de regen in ⁺kruypende kan schuylen en sijn over de 20 voeten langh, behalven Mortiers en anderen die niet ghebruyckt worden, maer daer tot een ghedachtenisse blijven legghen. En op die sijd' woonen anders niet dan Christenen, en moghen daer soo vry woonen als in andere Steden, en hebben daer soo wel hare Kercken als op een ander: Maer over de andere sijdts van't water, pas soo ver als een pistool overdraghen kan. Daer is de rechte Stadt van Constantinopolen daer de Keyser sijn hof hout, daer mach niemant een Kerck hebben: maer wel vry woonen, en winckel neeringh doen. Dat water daer men is over varende is hallif widt en hallif swardt, de witte komt uyt de sijd des Constantinopolen, en de swarte sijdt is uyt Ruslant. De selfde Kasteelen sijn 3 dagh reysens van Constantinopolen, soo ver reysens is de haven van de Kasteelen tot Constantinopolen mede. En de gestucken van de Kasteelen sijn meest water-pas gestelt, en soo wijdt als een tobbe. Soo datter niemant verby mach varen, of hy moet eerst aen legghen en sijn paspoort vertoonen, 't is wonder om aen te sien hoe hart dat de witte en swarte sijd teghens malkanderen stooten onder 't Kasteel Seray van den Turck. Het hof van den grooten Turck is ontrent 3 Duytsche mijlen in de ronte, met het vrouwen ghetimmer en de Lust-hoven daer in begrepen. Daer sijn over de 100 ontmande Egyptenaers die altoos de vrouwen van den grooten Turck op passen en bedienen. Dese ontmande Egyptenaers halen alle avonden een seeltjen uyt een seeckere kist daer toe ghemaeckt, en welckers naem van de vrouwen dan op dat seeltjen staet, die moet dan dien nacht by de Turck te bedde gaen. De eerste die een Soone ter wereldt brenght succedeert int Keyserdom nae des grooten Turcks overlijden. En soo de andere vrouwen oock kinderen voort brenghen, sijn't dochters, men spaertse in't leven: maer alle de soons moeten gewurght worden. Gelijck ick eenige heb gesien begraven legghen met een groote tulbant op de kist, met kostelijcke steenen om't hooft, en eenighe groote was-kaersen die een heel Iaer brant boven't hooft van alle man. Het graf van den grooten Turck is heel groot en Kercx gewijse, waer in de groote Turck met sijn vrouw en alle sijne kinderen by den anderen begraven leggen.

Daer sijn eenige Kercken daer de Turcken 3 mael alle dagen in gaen om te bidden. En de Predikant gaet boven op de tooren van de Kerck staen met 2 jongens by hem. En roept: Godt is eenigh, sijnen naem is eenigh, so wie lust heeft om God te dienen die kome. Voorts so hebben sy geen klocken op de toorens; daerom so staen sy so en roepen.

De grooten Turck heeft 3 hondert by wijven en maer drie getrouwde, ende de selve vrouwen die worden bewaert in een hof nae de Keyser sijn sin en goet duncken, en nae de doot des Keysers worden sy op andere plaetsen bewaert, om te komen tot onse voorige propoost.

Daer sijn altijdt 360 daer de galley boeven of de onnosele ghevanghen

+ 1643 30

[p. 34]

⁺Christenen den heelen dach op moeten roeyen, en worden 's avonts met 120 slaghen onder de soolen van hare voeten betaelt. Maer die een gheboren Turck tot Kappiteyn hebben die worden soo niet geslagen, vande verlochende Christenen werden de galley gasten so goddeloos getracteert: want een verlochende Christen is tienmael arger dan een geboren Turck.

Hier bevoorens heb ick verhaelt, dat nae de eerste gebooren soone alle de naevolghende soonen verwurght werden. De Keyser by mijnen tijdt genaemt Sultan Abrahim, was met eenen van de nae soonen ofte kinderen die men om den hals sou brengen: Maer om sijn groote afkomste soo wierde hy verschoont en heymelijcken onder de aerde op gebracht. Ende alsoo men niet en wist offer een Keyser voor de hand was, soo is desen voor den dach gekomen, om dat de Keyser in sijn jonckheyt 7 Iaren was verborghen geweest in een kelder, uyt vreese van de doot. Daerom had hy noch een scheven hals. Soo dat de Keysers soon in Malta gevanghen sit. En dat om dese oorsaeck dat hy suspect was van by sijn vaders by-wijven geslapen te hebben, soo was sijn meeninghe haer naer Egypten te vervoeren met een Galjoen schip van 30 stucken, en noch een Gallye vol kostelijckheyt. Soo komen de Maltesen tot zijn ongheluck tegens hem te slaen, ende alsoo het stil weer was, soo kon sijn Gallioen niet wenden, waer over hy vermeestert en overvallen, met sijn vaders by-wijven binnen Malta ghevangen gebracht worde: in den Iare 1644. En de selve ghevangen sijn niet te lossen. Alsoo den grooten Turck vrye haven begeerde van de Venetianen om in hare haven te legghen, ghelijck de Venetiaenders in de haven van Constantinopolen vergunt worden. Dat is de oorsake dat de Venetianen en den Turck tot noch toe in oorloge zijn, dat den eenen soon so menig duysent menschen gekost heeft geduerende den tijdt van oorlogh.

Nu willen wy voorder schrijven van de groote macht, soo ist dat de Reusen wel eer geregeert hebben daer ontrent. Soo hangt noch een kop van een Reuse in Constantinopolen soo groot gelijck een groote tobbe, en sijn gheweer hanght daer by met sijn boogh, en sijn koker met pijlen. En de Burghers en Inwonders binnen Constantinopolen sijn 40000 Iooden, ende 90000 Griecken. Ende 300000 Turcken. Maer op ginssy daer sijn 7 berghen daer Constantinopolen op ghetimmert is heel groot van begrijp. Maer op een sijdt ist heel betimmert van houte huysen. Soo datter in mijn tijdt afgebrant sijn over de 700 huysen in de tijdt van 24 uren. En dat is de oorsaeck datse geen toeback en derven drincken, noch wijn: want sy houden het wijn drincken voor sonde, en die toback drinckt heeft sijn hooft verbeurt. Int Iaer 1640 is te Constantinopolen een groote Dame geweest in schoonheyt en rijckdom, uytmuntende die gheen partuer uyt alle de grooten in Constantinopolen haer persoon waerdigh achten. Doch het scheen dat een Egyptenaer door hooghe staet overvloet van gelt haer beter geviel, daerse heymelijck al aen verlooft was, dat-

+ 1644 31

[p. 35]

se hier aen wel liedt blijcken: want doen de Commandeurs Soon van⁺ Egypten quam binnen Constantinopolen, doen was zy ghereet om met hem te trouwen. En daer wordt een groote Feest ghehouden, om dat hy soo grooten Heers Soone was, soo woude hy den Keyser selven nooden. Den avondt te vooren eer de Bruyloft ghehouden wierde, soo liet hy een groote stellagie maken, daer een man onder staen konde, en liet daer twee sacken, van een mans hooghte, setten; de eene sack was vol gout, ende den ander sack was vol silver, die hy alle beyde den Grooten Turck tot een schenckagie vereerde, om dat hy hem de eere ghedaen hadde, dat hy daer teghen t'huys over stonde, ende hem gheseghent hadde. Soo als de Bruyloft nu ghehouden wierde, soo begonnen sy lustigh te domineeren, en de Bruygom door den dronck verheught en vrolijck sijnde, riep over luyt: Ick hebbe hier kost en dranck ghenoegh, silver en gout genoegh; maer een pijp Toeback ontbreeckt hier. De Bruygoms Vader seyde: Soone ick hebbe den Keyser genoegh gegeven, dat ghy wel Toeback drincken meught. So lieten sy de beste Toeback halen die in Constantinopolen te krijghen was, en een hoop van de langhste en fijnste pijpen, ende ginghen doen met ses of seven in een af-ghesonderde kamer sitten Toeback drincken. De Commandeur voor by komende, ende ruickende den roock van de Toeback: doen tradt den Haga daer in huys, en vraeghde, wie is die hier Toeback ghedroncken heeft? Doen antwoorden zy: wy hebben Toeback ghedroncken, wy hebben den Turcksen Keyser wel soo veel gegeven, dat hy ons wel excuseeren sal. Den Haga seyde ghy moet u ghevanghen gheven. Doen seyden sy willen u 200 ducaten geven soo ghy wilt stil swijgen, soo niet, soo beroepen wy ons op den Keyser. Doen gingh den Haga nae den Keyser en raporteerden sijn wedervaren. Waer op den Keyser belaste datmen de bruygoms vader inde deur van de bruyloft op sou hanghen: maer de Hollanders ende Engelsche mogen wel Toeback drincken: maer op 't lant niet.

Wy willen nu weder van Constantinopolen beginnen te verhalen dat aent voorighe ontbroocken heeft. Soo staet daer een tooren van een steen opgerecht die ontrent 4 vamen hoogh is, en een halve vaem dick daer staen letters in ghehouwen die niemant lesen kan, en boven op staet een kroon, men seyt dat de oude Reusen die ghetimmert souden hebben. Men seydt dat wel eer drie Reusen verlieft waren op een dochter. Ende de dochter wilde de sterckste van haer drien hebben, dies beproefden sy alle 3 hare sterckte aen dese tooren. En de jonghsten van dese 3 Reusen, heeft dese tooren met sijn 3 dienaers op ghebeurt, waeromme hem de Dochter ten deele viel. Daeromme heeft hy tot ghedachtenisse van sijne overwinninghe een kroon op dese tooren ghesedt die men tot deser uuren aldaer noch sien kan. In de Pinxter-tijdt stueren sy eenighe gesanten uyt met groote schatten, alwaer Mahomet begraven leydt, die sy seggen haren won-

+ 1644 31

[p. 36]

derbaren⁺ Propheet is gheweest, dies soo stuuren sy met de Gesanten aldaer nae Mahemets graf een schoone deeken met paerlen dicht beset en gheborduert: Al waer tot dese statie mede gaen wel 40 gheladene kemels, ende wel 100 muyl Ezels die dese schat daer brenghen om te verlossen de jarighe wacht by Mahomets graf, ende om daer selve een jarighe wacht houden van te leven: Eer dese groote statie uyt-trecken soo gheleydtse den Turckschen Keyser selve een stuck weeghs naer buyten met trompetten en scharmeyen, maer dese gheborduurde perel deeken wert van de verlosse wacht weder om gebracht, alsoo de Keyser nae zijn door daer selve mee overdeckt wort. Dese Mahomet hanght en sweeft in een yseren kist in de Kerck te Mega door kunst van twee magneet-steenen.

Dese reste van de andere antiquiteyten die men hedendaegs binnen Constantinopolen bevindt sijn hippodrome die de Turcken noemen Atmayden: het welcke de plaetse is, daer de Keysers hier voormaels hare paerden lieten loopen om het volck te vermaecken, die 't selve spel aen saghen op een stalagie ofte Theatrum dat daer toe ghemaeckt was, 't welck nu ter tijdt heel verdestrueert. In 't midden van dese groote plaetse staet verheven op vier klooten van fijn marmel een schoone Obelisque of vierkante spis op-gaende steen, van diverse koleuren al van een stuck hoogh 50 cubiten, vervult en verciert met secrete letteren, en daer vast aen een groote kolosse, waer inne gesneden zijn Historischer wyse, de memorable gheschiedenisse die daer gheschiet zijn in Hippodrome. Daer by staet noch een andere Columne, ende een van metael ghemaeckt met grooter kunste in forme van drie ghedraeyde serpenten met meer andere teeckenen die in alle oorden der stadt, hier en daer noch ghesien werden. Gelijck 't Palleys van Constantinus haren eersten vernieuwer, d' welck vast aen de muren staet, ontrent den hoeck die naer't Oosten streckt. Het graf van den selven Constantinus, het welcke altemael van Porphyr ghemaeckt is, staet in een hoeck van de alder-vuylste straten van der Stadt. Ende voorts gaende nae de poorte van Selieure, suldy vinden een groote Colomne van marmel met Historien ghegraveert ghelijck die van Antoninus ende Adrianus binnen Roomen sijn. Voorts sijnder noch veele water conduyten, ende cisternen, de sommighe staende op welfselen, en de anderen op een grooten ghetal van Colomnen ofte pijlaren, met veel meer andere dierghelijcke overblijfsels van antiquiteyten. My dunckt dat het mede noodigh is te verhalen van de badt-stooven der Turcken, en hare maniere van wassen. Soo vindtmen dan binnen Constantinopolen een groot ghetal badt-stooven, soo wel ghemeyne als particuliere, de welcke konstelijck en kostelijck ghebout sijn, dat het te verwonderen is, en boven al die gheene die van des grooten Turcks Sarails sijn, voor sijn Vrouwen ende sijne Bassanen: jae dat meer is, de meestendeel van de ghemeyne stooven sijn al verciert met Colomnen, besetsels, ende taferelen ende oock met plaveydtsels van verschey-

+ 1644 31

[p. 37]

den Maberen van verscheyden couleuren ende schoonheydt. Maer dese⁺ badt-stooven sijn ghebout, in sulcker wijse datse hebben twee principale groote stucken van timmeragien, die ront ende hoogh met een verwelfsel verheven sijn, ghelijck een halve sphere. Ende dat de eerste daer men in gaet, heeft in een van sijn hoecken een overn ghelijck de kachels in Duytslant, de welcke dient om de hemden, ende andere doecken te droghen, van de gheene die daer komen baden. Ende int midden staet een schoone marmere fonteyne van loopende water, of dat daer met konst ingebracht wort, en rontomme muuren sijn veele sit steden, en weynigh van den anderen verscheyden, bekleedt met Turckse tapisseryen, waer op die ghene die daer willen baden, haer ontkleeden en haere kleederen laten legghen inde bewaernisse van den Capsaire, ende nae dat sy haer schamelheydt bedeckt hebben met eenen grooten blauwen ghebiegareerden lijnen doeck, die men haer gheeft, soo gaen sy eerst in de sweet-stoove, om te sweeten, van daer gaense in een ander groot Huys al waer't badt staet, welcke Huys heel hoogh verheven is, en het rondt verwelfsel is al vol gaten, die op verscheyden plaetsen ghestoffeert sijn met schoone klare en fijne glasen, op dat het daer te lichter soude sijn. Alwaer van ghelijcken int midden een schoone marmel fonteyne staet, daer overvloedigh veel waters uyt springht, ende vast daer aen staet een marmel tafel die op vier ronde klooten rust op de welcke, naer datmen wel ghesweet ende ghebayt heeft in een groote Marbere ofte Porphyre kuype die daer by staet, de dienaers diemen aldaer houdt in grooten ghetalle, begheeren dat ghy pladt neder op uwen buyck sult gaen legghen, en dan soo komt een van die groote kerels, ende nae dat hy u wel van achteren en van vooren alle de leeden wel verroerdt, ende soo ghetrocken heeft dat de beenen kraken, ende de Musculen wel ghedreven sijn. Soo begint hy te klimmen op uwen rugghe met de handen op uwe schouderen, en gaet met bey sijn voeten by malkanderen ghevoeght al langhs uwe lendenen flibberende, recht of hyse wilde breeken. Daer nae keert hy u weder op uwen rugghe, ende begint weder alle uwe leedenen te verroeren, ende te trecken als te vooren, sonder u nochtans seer, ofte eenigh letsel ofte quaet te doen. Maer ter contrarie soo versoet dat de senuen, het verlicht ende ververst u in sulcker voeghen de leden datmen daer heel locht ende dispoost door wordt. Ende als ghy aldus ghetracteert ende ghehandelt sijdt gheweest, soo gaet ghy in een kleyn kamerken dat redelijck warm en wel ghetempert is, alwaer u desen goeden quant weder anveert, ende nae dat hy u wel ghecraut ende gewreven heeft, al u lichaem ende ledenen met een strameynen borsse, of van Camelet die hy aen sijn handt heeft ghelijck een hantschoen in plaets van een roskam, soo wast hy u met dat schoon klaer water, dat uyt die twee Fonteynen ofte konduten komt, het eene koudt, en 't ander warm 't welck in eenen marmel becken valt, daer inne hy dat tempert, ende schept dan daer uyt om te begieten met een schoon ghedamasquiteert kooperen

+ 1644 31

[p. 38]

⁺becken, ende dat meer is, hy wrijft de planten van uwe voeten met een Sponsie-steen, om die alsoo te reynigen, en scheeren u den baert en 't hayr af, ende oock het geene onder de Oxels staet, maer om u schamelheyt, ofte secrete plaetsen te suyveren, geven zy u een schaer-mes ofte Psilotre (dewelcke zy Rusma noemen) ende is een Salve, die men op alle rouwighe plaetsen leydt alsmen het hayr daer af hebben wil: want soo haest als zy daer op leyt, doetse terstont op staende voet al het hayr uyt vallen, en dese salve gebruycken de Turcken ende Turckinnen dickmaels: want zy een afgrijsen hebben op alsulcke plaetsen eenigh hayr te draghen. Ende als ghy aldus gesweet hebt, ende aldus getreden, gewreven, gekraut, ghestreken, geroskamt ende ghewasschen zijt, soo gaet ghy weder daer uwe kleederen zijn om u te drooghen ende te kleeden, ende als ghy als dan eenen drinck-penninck gegeven hebt voor de voorschreven knechten ende dienaren, ende twee ofte drie asperen den Capsaire die aen de deure sit daermen in komt omme 't geldt te ontfangen van de gene die daer komen baden, soo gaet ghy daer 't u belieft. Nu suldy weten dat alle de Natien van wat wet of religie datse zijn sonder onderscheyt ontfangen ende getracteert werden om haer lieden gelt, maer boven alle anderen soo gaen daer meest de Turcken, Mooren, en die gemahumetiseert zijn, om haer-lieder welluste, ende gesontheyt des lichaems, ende principalijcken om de onderhoudinghe van haer-lieder Wet. De welcke alle Musulmans beveelt, dat zy in hare Mosqueen niet en sullen komen, voor ende al eer zy wel gewasschen ende ghereynight zijn, welcke wasschinge zy in groote waerden houden.

Nu willen wy eens sien wat onderscheydt dat daer is in het baden van de Turcken en Turckinnen. Dese Turckinnen hebben altoos seer groot vermaeck in de Bad-stooven te gaen, soo wel om haer gesontheyt te behouden, als om haer lichamen schoonder te maecken, het welcke ick niet alleenelijck en segge van de ghemeyne vrouwen, maer oock van de al der Edelste ende grootste vrouwen, dewelcke wel drie ofte vier-maelen ter Weecke in de Bad-Stooven gaen, niet in de gemeyne, maer in haer eyghene particuliere Stooven, de welcke de meestendeel van haer-liedene in hare Huysen ofte Sarail hebben: maer die van andere staet ende qualiteyt zijn, die gaender ten minsten eens ter Weecke, indien zy lieden van de andere voor ontijdigh ende oneerlijck niet geacht en willen zijn, alhoewel zy niet gaerne en faelgeeren aldaer te gaen, om twee redenen ende oorsaken: de eene is ten eynde sy haere Wett souden onderhouden, de andere reden is wel de principaelste, ten eynde sy een eerlijcke occasie ende excusatie souden hebben omme uyt den huyse te komen, alwaer sy altijdt anders in gheslooten sijn, door de groote jalousie van haer mans. Alsoo dat dese vrouwen aldus beslooten sijnde sonder uyt te mogen gaen dan by consent, ten ware in de bad-stoven, alwaerse niet anders en gaen dan met gedeckte aen gesichte, om hare wreede ende jalourse mans te contenteeren, die haer lieden, soo onder daenigh, subject en besloo-

+ 1644 31

[p. 39]

ten⁺ houden soo dat sy dickmaels onder 't decksel van int badt te gaen op een ander haer gaen vermaken daer 't haer lieden goet dunckt omme haer wellusten te volbrengen, ende vrolijck te sijn, sonder sorghen om van hare mannen betrapt te worden. Want in dese baden gheen mans en komen, terwijlen datter de vrouwen sijn, ende daer sijn oock sekere vrouwen om de vrouwen te bedienen ende te reynighen, die daer sonder hare kamenieren komen: ja dat meer is sy gaen daer met haer 10 en 12 in, so wel Turcksche als Griecksche, die malkanderen seer familiaerlijcken ende vriendelijcken wassen. Ia, sy werden somtijdts soo amoreus op malkanderen al waren 't mans, sulcks dat wanneer sy eenighe seer schoone dochters ofte vrouwen sien, soo en sullen sy niet op houden voor ende al eer sy eenighe middelen ghevonden hebben om met haer te baden, om die te handelen ende tasten over haer heele lijf, nae haer lieder begeerte ende believen, soo vol vrouwelijcke luxsurien sijn sy lieden. Aenghesien dat alle dese voorschreven oorsaecken, te weten, de reynigheyt des lichaems, ghesondtheyt, superstitie, vryheydt van uyt te moghen gaen om haere vleeschelijcke wellusten te voldoen, soo en ist niet te verwonderen dat sy soo dickmaels in de badt-stooven gaen. Alsoo dat oock de groote Vrouwen, en oock de vrouwen van state gaerne derwaerts des smorgens vroeg gaen, om aldaer te blijven tot smiddaeghs toe, met haer nemende een ofte twee van haere slaven, d'eene op haer hooft draghende een koperen vadt dat vertindt is in de maniere van een kleyne emmer daer men water in haelt, waer in dat leydt een langh fijn hemt rocxken van kattoene, met noch een schoon hemt, en een broecxken, ende andere doecken van suyverlijcke sachte lijn-waet, met noch een minerale sake genaemt Rusma de welcke ghepulveriseert, en int water gheleght sijnde ende ghemenght met levendighe onghebluste kalck, sy appliqueren op alle de plaetsen daer sy het hayr quyt willen sijn, de welcke ter stont uyt valt met het sweeten. Dit badt aldus voorsien ende gestoffeert sijnde, wort alsoo ghedragen, overdeckt sijnde met een fluweelen ofte karmesijnen pavilioen, seer rijckelijcken verciert, met silver en goude hanghende quispels, andere slave, indien der twee sijn, die draeght een schoon fijn tapijdt, met een schoon oorkussen. Ende gaen als dan met soodanighe ghereetschappen achter hare vrouwen, de welcke boven hare kleederen dragen en aenghedaen hebben een fijn linnen hemt, 't welcke sy noemen barami. Nu aldaer ghekomen sijnde, doen sy het tapijdt neder spreyden en daer op ontkleeden sy haer, ende legghen daer oock hare kleederen op, en Iuweelen, want haer cieraden en verciert, selfs sijn alsulcks, dat soo wanneer sy int badt willen gaen 't zy Turcksche of Christen vrouwen, op dat zy lieden te beter malkanderen souden behaghen, soo vercieren ende kleeden sy haer met haer lieder alderbeste kleederen, ende Iuweelen die sy hebben. En nae dat sy op het tapijdt ontkleet zijn, en in't badt komen, 30 mael keeren sijdt vaeck omme, het onderste boven om te ghemackelijcker daer op te sitten. En dan so staen de

+ 1644 31

[p. 40]

⁺slaven d'een aen d'eene sijde en de ander aen de ander sijde om haer lijf te wassen ende te vrijven tot dat het ghenoegh is, daer nae gaen sy rusten in een ander kamerken dat matelijcken warm is, binnen welcken tijdt de slaven den een den anderen gaen wassen. Ende in deser manieren blijven sy in die warme kameren, ende bad-stooven soo langhe het haer lieden goet dunckt, ende gaen daer nae haer kleeden en legghen de hemden ende het andere gereetschap, die sy mede gebracht hebben weder in het voorschreven vadt, en gaen achter hare vrouwen wederomme t huys-waert, nae datse betaeldt hebben de meesterse van de badt-stooven de selfde prijs die de mans betalen. Nu dit is ghenoegh van haer lieder baden. Nu en behoorde ick oock niet achter te laten die plaetse ghenaemt Bezestan, d'welck is een groot hoogh en vierkant huys, op de wijse ende maniere van een gedeckte halle, met vier poorten ende soo veel straten daer binnen, die altesamen rontomme voorsien sijn met winckelen van alderhande en sonderlinghe koopmanschappen, ende Iuweelen van grooten prijse, als peerlen, ghesteenten, voeyringhen van marteren, fluwynen, sablen, lossen vossen ende andere dierghelijcke voorighe, die aldaer seer goeden koop sijn, buyten hier te lande, want 't sal dickmaels gebeuren, dat ghy aldaer sult koopen een gheheele voeyringhe van fijne marteren tot eenen langhen tabbaert, om tachtigh ofte hondert ducaten, die ghy in onse landen niet en sout kennen krijghen om drie ofte vier mael soo veele, voorts alderhande soorte van goude silvere ende sijde lakenen, camelotten ende fijne grofgrynen, Turcksche booghen, beuckelaers, cimeterren, met meer andere seer rijcke ende uytgenomen koopmanschappen.

Ter selver plaetsen werden noch verkoght den meest daer voor biedende ende laetsten verhoogher, een ontallijck ghetal van arme Christen slaven van alderhanden ouderdom en wesen, in sulcker wijsen ghelijckmen de Paerden verkoopt. Want die eenen uyt den hoop bedinght oft koopt die besiet eerst haer ooghen, haer tanden, ende al't gheheele lichaem, doende de selve heel naeckt ontkleeden. En laten de selve gaen loopen ende springen, ten eynde zy te beter de gebreken der natueren; ende de mismaecktheyt van hare lichamen souden mogen bekennen.

Daer zijn noch veel andere ghemeene plaetsen daermen verkoopt, te weten op de eene oude kleederen, op de andere huysraet. En noch op een ander plaets alderhande goude ende fijne werck ghemaeckt met de naelde. Ende in de Halle van de Sadel makers verkooptmen de alderschoonste paerde ghetuyghen, lederen nappen, ende andere dierghelijcke fraeyigheden en gentillessen, al rontom gheschildert met Damast werck, oft op sijn Iamesque diemen in eenighe andere plaetsen van Turckyen soude moghen vinden; maer Besestan is de plaetse daer de alder kostelijckste Iuweelen en dingen verkogt worden. My dunckt dat het mede deelen van het ampt der Ianitseren niet onaengenaem sal wesen. Daeromme willen wy ordentelijck van haer beginnen te spreken ofte schrijven.

+ 1644 31

[p. 41]

De sommighe Ianitseren sijn ghehoudt ende de andere onghetrouwt.⁺ Voor de onghehuwden sijn voor quartieren tot woonplaetsen in de Stadt gheordineert. Alwaer zy woonen in tijdt van ruste en vreede. De ghehouden hebben ordinarelijcken by ghebeurten de wacht met veertighen en vijftighen by dage en by nachte langhs de straten, op datter gheen twist gheschil, ofte vechtinge soude vallen. Ofte oock om datter gheen dieverye inde Stadt en soude gheschieden. Dese Ianitseren hebben gheen andere wapenen dan een langhen stock van Indiaens Riet, ofte van ander hout, overmits dat een yeghelijck van wat staet, conditie ofte qualiteyt hy soude moghen wesen verboden is eenighe wapenen te draghen. De Ianitseren die ghetrouwt sijn woonen inde Steden ende Dorpen, ende waer't hen goet dunckt, om haer huys ten besten te onderhouden. Ende van beyde dese twee Staten der Ianitseren ghetrouwde en onghetrouwde, soo sijnder veele verspreyt tot hulpe en bystant van de vreemde Ambassadeurs, van wat gheloove ofte Natie datse sijn die tot des grooten Turcks Hof komen omme met hem te handelen. In dier voeghen dat een yeghelijck Ambassadeur heeft ses ofte acht Ianitseren tot sijn bewarenisse, ende versekertheydt van persoons huys en huys-ghesin, op datmen hen lieden, noch den geenen die onder haer lieden toebehooren, gheen injurie ofte ongelijck en souden aen doen. Ende in dien hem sulcks yemant vervorderde te doen, so hebben dese Ianitseren vol-komen macht de selve te kastijden met stock-slaghen op haer lieder buyck ende billen, ende somtyds onder de planten van haer lieder voeten, sonder dat yemant soude derven hem tegens hen lieden verweeren ofte wreken so groot is haer lieder auctoriteyt, waer voor sy tot gagie van de Ambassadeurs ontfanghen 4 asperen daeghs, daer van zy hen lieden onderhouden, ende dat boven haer lieder soudie van den grooten Turck, daer en boven soo hebben sy goede hoope, dat soo wanneer sy lieden de Ambassadeurs wel ende ghetrouwelijcken ghedient hebben: datse door loven en goet raport van de Ambassadeurs van haer lieden ghetrouwen dienst, van den grooten Turck meerder gagie sullen veroveren ofte tot grooten state komen, te weten tot Spachis Zaniligilers, Zagarsis, ofte eenighe andere meerderen state. Maer als dese mannen soo oudt gheworden sijn datse niet meer en moghen ofte kennen dienen ter Oorloghe, ofte dat sy door eenighe andere middelen ghecasseert werden van den state der Ianitseren, soo werden die ghesonden tot de bewaernisse van de Steden ende Kasteelen, d welcke wy lieden segghen, in ordinaris Garnisoen, ende haer lieder oppersten werden tot Castilijnen ghemaeckt, versien sijnde een yeghelijck naer de gagie die sy lieden pleghen te ontfanghen, waer door dat niemant van hen lieden tot eenighe armoede vervallen kan, ofte hy heeft altoos ghenoegh door middelen van desen om eerelijck hem daer mede te onderhouden. De Bolucx zijn oversten van hondert Ianitseren, hebben eenen staet van tsestigh asperen daeghs, henlieder officie is: Soo wanneer den grooten Turck in de Mosqueen gaet ofte buyten rijdt,

+ 1644

[p. 42]

⁺datse als dan op seer schoone paerden wel rijcklijck verciert in goeder ordonnantie voor de orden der Ianitseren ryden, met eene holle ende lichte lancie in de hant, ende aen den sadelboom den beuckelaer ende den Busdeeg an, d' welck een vuyst-hamer is, ende aldus ghewapent zijnde met hare hooghe pennachen ofte vederbosschen op 't hooft, schynen sy van verren wel soo op-geblasen ende vreesselijck, dat het ghetal van ontrent een vier hondert die sy lieden zijn, meer ghebeers maeckt, dan duysent van onse paerden souden doen. Als nu dese Bolucx Bassis out ende gebrekelijck werden, ende datse den oorlogh niet meer en kennen volgen, so werden sy lieden tot Capiteynen om de stercke Kasteelen te bewaren. Den Capiteyn Generael van de Ianitseren, ghenaemt by den Turcken Ianitsaire Aga, ofte simpelijcken Aga, ofte Agach, 't welck in haer lieden sprake Stock betekent, heeft duysent asperen daeghs, ende ses duysent Ducaten 's jaers. Ende wert noch daer en boven vijf mael 's jaers verkleet, met gout en syde laken. Daer en boven doet men hem noch leveren munitien, victualien, ende al het geene dat hy meer van doen heeft, tot onderhouwinge van zijnen huyse en state, hy heeft onder hem een Chechaya ofte Pretogero de welcke zijnen Stadt-houder Generael is over de Ianitseren, die twee hondert asperen daeghs heeft, ende dartigh duysent asperen 's jaers tot pensioen, hy heeft oock onder hem een Ianssiairiazigi, 't welcke is geseyt de schryver van de Ianitseren, de welcke een besoldinge heeft van hondert asperen daeghs sonder pensioen.

Soo veel als den Aga aengaet, die heeft wel twee ofte drie hondert slaven die toebehooren tot sijnen dienste, en is een man van sulcken autoriteyt, digniteyt, en state, dat het dickmaels gebeurt dat hy de dochter ofte suster trout van den grooten Turck. Ende als hy open hof hout, 't welcken hy twee-mael ter weken doet, soo is hy gehouden den Ianitseren een maeltijt te geven van Broot, Rys, Schaepen, ende watere: des zijn sy lieden oock gehouden haer alle morghen te laten vinden in sijnen huyse, om te besien of hem yet belieft, 't welck sy lieden terstont volbrengen, ende soo dickmaels als den grooten Turck door 't landt-trecken, ofte ter Mosqueen gaet, soo rydet den Aga alleen achter de slach orden van de Ianitseren op een seer schoon Turcks paert, van den welcken den sadel verciert is met beslagen goudt, ende kostelijcke ghesteenten, ende is gekleet met eenen langhen gouden ofte Fluweelen, ofte Carmosyne Sattynen tabbaert. De Solaquis zijn 3 hondert in getalle die verkooren ende uyt-gelesen werden, uyt de alder dispooste ende excelenste Archiers van alle de Ianitseren, voor des grooten Turcks ordinarise wachte, ende dese zijn altesamen met een Damaste kleedinge gekleet, ofte van wit Sattyn, welcke kleedinge sy achter langh laten hangen maer vooren schorten sy lieden die op, met eenen breeden gouden ofte silveren riem, ende dragen op 't hooft eenen hooghen witten vilten hoedt, waer zy achter vast aen maken eenen grooten vederdos van redelijcken schoonen prijse. Sy dra-

+ 1644 31

[p. 43]

ghen voor hare wapenen een Cynitterre, ende in haerlieder hant eenen ⁺vergulde ghespannen booghe ende een pijl, met eenen koocker vol pijlen achter op de rugghe. Ende als den grooten Turck uyt rydt, ofte nae der Mosqueen, soo gaen sy twee ende twee te samen rontom hem, te weten, 't een gilt aen de rechter syde, de welck alle gader slincx zijn, ende de andere aen de slincker syde die alle-gader rechts zijn, welcke ordonantie sy lieden onderhouden op avontuere of het gebeurde door noot, ofte uyt genuchte van den grooten Turck, dat sy lieden souden moeten los schieten, dat sy als dan haer lieder heere den naers niet soude toe keeren, want sy houden dat voor een groote onwaerdigheydt, schande en oneere, uyt welcke oorsaecke sy lieden ghenoemt werden Solaquis ofte Czolachars, dat te segghen is flinckaerts. Nu als den grooten Turck te velde treckt, en dat men een Reviere moet passeeren, soo moeten sy lieden daer door swemmen, ende in dien 't water tot haer lieder knien toe komt, soo schenckt de grooten Turck een yegelijck tot een present 50 asperen, ende indien 't over de middel komt soo hebben sy 100 asperen ende noch hoogher 150 asperen, en komt het dan noch hoogher, soo ryden sy lieden daer door te paerde. Nu dit present en wert hen lieden niet van elcken Reviere ghegeven daer sy door trecken, dan alleenelijck van de eerste: maer van al de anderen niet met allen 12 ofte 15 asperen daeghs, ende werden tweemael des Iaers verkleet, ghelijck de Ianitseren: maer dese en zijn niet subject eenighe wacht te houden, nochte op't Sarail te gaen, dan als den Turck te paerde rydt nae der Mosqueen ofte in 't velt. Sy hebben twee Capiteynen ghenaemt Solac Bassis, die elck sestigh asperen daeghs hebben, die oock verkleet ende van alles voorsien worden gelijck de andere Capiteynen, ende ryden oock te paerde: boven het ghetal van de Solaquis heeft den grooten Turck noch 40 lackeyen ofte stafiers. Dese zijn ghebooren Persianen, die sy noemen in hare tale Peicz ofte Peiclars een yeghelijck van dien versien zijnde met een gagie van acht of tien asperen daeghs, ende tweemael des Iaers verkleet van wit Damast ofte Satyn met diversche koleuren ghefiguert, en een ghemenght fatsoen dat kort is van voren ghemaeckt met korte taskens die half ront zijn hangende, achter tot op 't vouwen van de hoossen, waer onder zy noch dragen, behalven haerlieder koussen ende hemden, de welcke van seer fijnen lynwaedt zijn, een groot ghefronst taffetaf dat sy aen haer lieder riemen op schorten: op 't hooft dragen sy een hooge bonet van fijn silver vergult, die men in haer lieder tale noemt Scuff, van vooren verciert zijnde met een scheede van de selve stoffe, rontom voorsien met veele kostelijcke gesteenten, soo orientaelse als valsche, waer op dat boven vast ghemaeckt is, een hooghe ende groote vederbos van witte pluymen ghelijck Reygers pluymen, ende andere diversche kleyne vederkens van verscheyden voghelen, sy gorden haer lichaem met eenen breden ghebreyden riem van goudt ende syde ghenaemt Cochioch, die seer kostelick ende schoon is, ende soo langh datse

+ 1644 31

[p. 44]

⁺driemael om haer lijf gaet, aen den welcken haer lieder kostelijcken poengiaert dwers hanght, die met yvor ofte vis benen ghestoffeert is, den welcken in haer lieder tale genaemt wert Bichiach. In d'eene handt draghen sy den Anagiach, het welcke een kleyne aere is, ende in de ander handt eenen snuytdoeck vol van eertsuycker ofte van suycker kandys, d'welck sy eeten als sy loopen, soo wel om haer lieder macht ende kraght te onderhouden, als om heurlieden te benemen eenighe alteratie. Dese Peicx loopen ende draven altijdt voor den grooten Turck, springhende sonder rusten ende ophouden, voor op haere teenen. En als sy dus loopende komen in eenigh schoon groen velt ofte eenighen schoonen wegh, soo keeren sy hen lieden terstont omme, met haer aenghesicht nae den Groot en Turck ende gaen soo achterwaerts seeckere mijlen, ofte soo langhe als den wegh duert, roepende met luyder stemme: Alau deicherin. Dat, is te segghen Godt behoede den Grooten Turck ofte Keyser langhe in dusdanighe macht ende voorspoet. Dese lichtveerdighe Peicx ofte Lackeyen werden noch ghebruyckt tot andere noodtlijcke affayren van meerder importantien: want indien dat het gheviele dat den Grooten Turck eenighe saeken, depesschen, commissien ofte brieven wil senden in eenighe oort ofte landtschap van sijn Keyser-rijck: soo werden dese daer toe ghebruyckt, de welcke datse die ontfanghen hebben, ende haere oorlof met grooter reverentie ghenomen hebbende, stellen hen lieden terstondt op de reyse: roepende met luyder keelen: Sauli, Sauli. 'tWelck soo veel in onse tale gheseydt is, als: wacht u, wacht u: springhende alsoo dwers door't volck gelijck de Geytkens, sonder rusten, nacht en dach, soo datse meer weeghs af-legghen, dan het beste Turcksche paert niet en soude kunnen doen. My is van verscheyde burghers aldaer geseydt dat dese floxe Lackeyen in hare jonckheyt de milte doen verdryven door eenighe remedie die zy daer toe ghebruycken, ende houden dat soo secreet datse om gheen goet van de werelt yemant souden willen openbaren, te kennen gheven veel minder leeren. Sommighe van haer laten de planten van haere voeten met yser beslaen, ghelijck men de paerden doet. Ick hebber eenen ghesien wiens planten van sijn voeten soo hart waren dat men met geen priem ofte elssen hoe scherp die mochte wesen, soo kosten de planten van sijn voeten niet door boort nochte doorsteken werden. Ende als sy nu aldus beslaghen loopen, soo hebben sy in haer lieder mont een silvere kloodt de welcke rontomme vol gaetjens is, ghelijck aen de ghebytten van de paerden sijn, ten eynde dat hen lieden mont te verscher soude blijven, endat dat hen lieden geen qualijckeydt en soude overkomen, ende dat den asem haer lieden te langher souden vallen. Dese gheloof ick dat haere milte behouden hebben, om dat sy hare asem kennen verlenghen rontom haren riem den welcken seer breedt is, en van leer fray ghewroght, daer hangen veel bellekens aen, de welcke door de beweginghe van haren loop een seer schoon ende lieffelijck gheluyt van haer geven. Dese Lackeyen la-

+ 1644 31

[p. 45]

ten henlieden duncken, datmen in de werelt haers gelijcken in't ras loopen⁺ niet en soude kunnen vinden, waer van men sich niet en behoort te verwonderen, want in der waerheydt sy loopen ghemeynlijcken soo veel weeghs, alst beste paert van Turckyen soude kennen ofte moghen doen. Soo dat sy alst van nooden is loopen heen en weer van Constantinopolen tot Andrinopolen, in twee daghen en twee nachten, 't welcke soo veer is, als een seer goet paert in vier daghen soude moghen draven; want dese steden wel vijf Turckse dachreysen van den anderen legghen. Ten sal hier oock niet qualijck te passe komen, nochte buyten propooste wesen, dat ick hier by voege, de straten officien, lasten, gagien ende diensten van de Kocks ende andere dienaers van de keucken des grooten Turcks, daerom is het van nooden te weten, dat hy ghewoonlijck onder-houdt in sijn hof, hondert en vijftigh Kocks, Azamoglans, soo meesters als knechts; van de welcke de beste en de gheschickste uytghenomen ende gheordonneert sijn voor de Privee keucken van den grooten Turck, ende de rest sijn voor de ghemeene keuckens van den hoove. De meesters zijn ghegagiert met acht ofte tien asperen daeghs, ende de knechts met drie asperen, en daer en boven heeft yeder van dien alle Iaren een nieuw kleet, die van de Privee keucken hebben elck heuren oven op hen selven, om de spijse te moghen bereyden, sonder nae den roock te smaken. De welcke ghesooden ofte gebraden sijnde, ende wel bereydt wesende, wert van hen lieden gheleydt in eenen parcelijnen schootel, ende alsoo ghelevert in handen van de Cesigniers, die wy heeten voorsnijders om die te dienen ter tafelen van den grooten Turck, nae dat den proever sijn officie ghedaen heeft in sijn presentie; d' andere Kocks van den ghemeyne hoove, leveren hen lieder spijse den geenen die last hebben de selfde uyt te deelen int Sarail ofte hof, nae de ordonnantie by de officiers ghestelt, die daertoe ghecommitteert sijn; want over dese twee keuckens, te weten de Privee en ghemeyne sijn ghestelt 4 Oversten, van de welcke de eerste gheheeten in haer lieder tale Hargibassi ghestelt is, ende den last heeft om die selfde gaede te slaen ende bewaren, ende om de Kocks te doen betalen haer lieder gagie, den welcken voor sijn gagie heeft alle daghen 60 asperen ende voorts Iaerlijcks eenen Satijnen tabaert. De 2 heet Emimmutpagi, dat is te segghen, groot Penninck meester gestelt ende gheordoneert, om te gheven alle de Penninghen tot kosten van de keucken, ende heeft voor gagie alle daghen 50 asperen, en voorts alsulcken tabbaert als den grooten Turck hem wil doen gheven, op den dach van hen lieder grooten Bairam, de welcke is haer lieder Paesdach. De 3 is gheheeten Chechaya ofte Hof-meester, die ghestelt ende gheordonneert om te sien en mercken, alle het geene dat uyt ende in de keucken gaet, ende oock om te sussen alle de twisten ende geschillen, die tusschen de Kocks souden moghen rijsen: en dese Chechaya heeft al sulcke gagie als den Emimmutpagi heeft. De 4 ende laetste is ghenoemt Muptariapagi, die't boeck houdt, en de rekeninghen van alle

+ 1644 31

[p. 46]

⁺de kosten die in beyde de keuckens ghedaen worden, en heeft oock den last om dach voor dach te ordoneeren 't gheene dat den grooten Turck sal eeten, voor desen dienst en heeft hy niet meer dan 30 apseren daeghs. Nu mooght ghy sien hoedanigh den staet is van de Kocks en andere officiers, van de keucken van den grooten Turck, ende van die van sijn Sarail ofte hof. Nu resteert noch van't bereyden van de spijse, ende oock van de ghewoonelijcke maniere van eeten der Turcken, de welcke seer is verschillende vande onse die soo overvloedigh curieus ende lecker is, gelijck onse Kocks mede sijn. Maer de hen lieder is ter contrarie sparigh ende van groove spijse, sonder soo veel verscheyden manieren van lardeersels, bereytsels, saussen, soppen, ende confituren, en oock hen lieder Kocks sijn slechte ghesellen, die niet lecker ende curieus en sijn in hen lieder kocken ende bereyden, want de Turcken zijn te vreeden met slechte spijse die goet om bereyden is, soo verre als die wel voedende zijn ghelijck als Bocken vleesch is, Geyten, Hamel, ende Lams vleesch, ofte van Cabriten, ende eenighe Hinnen, de welcke sy hebben vetter ende smakelijcker dan op eenighe andere plaetsen. Sy eeten luttel Rundt-vleesch, en noch min Calf-vleesch; want sy seggen dat de Koeye gescheyden sijnde van haer Calf soude haer melck verliesen, ende dien achter volghende soo soude hen de boter gebreecken ende oock de kaes, ende alle andere dinghen die van melck gemaeckt werden en noodigh sijn, de Schaeps voeten houden sy voor een seer sonderlinghe spijse, de welcke ghemeynelijck te koop ghestelt werden, in veele winckels van Constantinopolen al ghesooden, ende met gestoten loock bereyt, 't welcke tot allen tijden hen gemeyne sause is. Men verkoopt dear oock de pasteyen van ghekapt vleesch, en oock Rijs ghesooden met boter ende amandels, d'welcke seer goet van smaeck is. Aengaende 't vleesch, zy eetent veel liever ghebraden als ghesooden, 't welcke zy op deser manier doen braden. Sy hebben eenen groote yseren pot, soo groot als een ketel, waer dat zy in den bodem leggen gloeyende koolen ende stellen dan daer op eene yseren rooster, waer op sy hen vleesch laten braden metten domp ende hitte van de koolen, d'welck noch goet noch gesont noch delikaet en kan wesen. Aengaende den dranck, soo is hen lieder gemeynen dranck schoon ende klaer water, wel is waer, dat zy oock hebben andere ghemaeckte drancken, die in dieverse manieren gemaeckt ende oock verkocht werden in veele plaetsen van der Stadt. Eenighe ghesooden van gerste en water, andere met peeren ende appelen, ofte oock een dekoctie van pruymen, rosijnen, vijghen, peirren, persen, ende andere dierghelijcke vruchten: ende van alsulcke drancken als zy heeten Sorbet, hebbe sy voor costume in de Somer te drincken met ys of sneeuw om te verkoelen. Sy drincken oock over en nae de maeltijdt seer veel brande-wijn, die sy heeten Archtent. Aengaende de natuurlijcke wijn, hoe wel dat het drincken der selver hen lieden byde wet van Mahomet verboden is, soo en laten sy nochtans daerom niet dien te drincken, jae soo

+ 1644 31

[p. 47]

groffelijck dat sy hem qualijck draghen konnen, te weten: als zy die⁺ drincken buyten haer schade sonder haere kosten, want daer en is geen volck ter werelt, die liever den vryen slemp heeft dan de Turcken, sonderlinghen met de Christenen, midts dat die meer verteeren, ende beter tafel houden, dan haer lieder volck doet. Hier hebt ghy dan de maniere van eeten ende drincken der Turcken. Maer om niet te vergheeten te spreken van de kleederen van hen lieder Kocks, zoo sal ick lichtelijck verhalen, als dat sy draghen Rocken van Marroquum, of van swart schaepen leder ghemarroquineert, van vooren sluytende met groote platte knopen van fijn tin gemaeckt, in de plaetse van silver: ende hebben op haer hooft een witte Zarcole, gelijck de Ianitsers, maer sonder goude boorden ofte andere cieraet, maer slechtjens wegh.

Te Constantinopolen langh ghenoegh ghewoont hebbende, vertrock ick nae een stadt genaemt Galiopel: de selve stadt en omlegghende landen zijn seer rijck van Oly van Olyven, die met menighte van Schepen nae alle Landen verstuert worden. Van Galiopel reysden wy op een Stadt ghenaemt Bruse daer veel sijde ghemaeckt wort, ende worden met menighte van daer nae Parsien, Constantinopolen ende andere plaetsen ghestuurt. Van daer ginghen wy nae een kleyne stadt ghenaemt Asmierne, de selve stadt is vier daghen van Brusse, ende heel wel varende van Engelsche Koop-luyden: want de Engelsche daer veel laken ende peper brenghen, die sy teghens sijde weder verruylen, ende andere Turckse stoffen: want de Turckse stoffen die daer van Dirgere af-komen uyt het gheberghte met menighte van Kemels hayren dat daer soo overvloedigh komt datmen sich sou verwonderen. En het selfde Kemels hayr is soo fijn en sacht als Sijde wesen kan. Daer komen alle daghen 200 Kemels gheladen met kostelijcke goederen, gelijck Was, Kattoen en andere kostelijcke Koopmanschappen: want dese menschen met Kemels sijn wel drie maenden onder weeghen eer zy over komen: want zy in die tijdt noch huysen, noch beesten, noch menschen onder weghen sien. Daerom moetense haer in die tijdt ruym van kost versien; want zose te kort quamen souden nerghens wat vinden: maer het water hebbense by de weghen genoegh.

Van Asmierne quam ick te Smierne: alwaer het gemeene volck op't lant komen wercken, en weven seer kostelijcke Turckse dekens, en andere konstelijcke dingen van opgemaeckte waren.

Van daer reysde ick nae Skie met een Schip op Licander, dat een schoone Zee-Stadt is, daer de Hollanders en Engelsche Schepen aen-komen, ende halen daer veel Wolle en andere kostelijcke waren van daen. Niet ver daer van daen leyt een plaets ghenaemt Grandiayere, dat is de groote Stadt Egypten. Niet ver daer van daen loopt de Reviere Nilus, die moetmen op varen nae Grandiayere, dese Reviere gheeft dat landt haere was-dom en vruchten, door diense eens Iaers door Godes beschic-

+ 1644 31

[p. 48]

kinghe⁺ en wijse regeeringhe het lant Egypten overspoelt al soo het daer niet en reghent. Int voor Iaer als de Nilus begint over te loopen int lant van Egypten. Soo vergaderen de ghemeene Burgers met duysenden by een, en komen met trompetten, scharmyen en andere misicale instrumenten de Niel verwellekomen. En dancken God voor sijne genade en wonderlijcke bestieringe. Dese Stadt is vreeselijcken groot, dat men daer eerst in komende licht zou verdwalen. Daerom isser altijdt volck die de reysende man waer nemen, en setten hem op een Kemel en voeren hem voor een kleyn gelt daer hy wesen wil. Daer woonen veel duysent Griecken: maer hebben schier met de moscoviters een ghelijcke vreemde maniere van trouwen; want als de Bruygom nae de kercke gaet, soo steeckt hy een gouden ofte silvere penning in zijn eene Leers, en in de ander een stuck van een touw, wanneerse nu langh ghenoegh op de bruyloft vrolick gheweest zijn, ende dat het tijdt is dat de Bruydt en Bruygom te samen nae haer slaep kamer vertrecken. Soo moet de Bruydt den Bruygom zijn Leersen uyttrecken, heeft nu de Bruydt dat gheluck datse eerst uyttreckt die Leers daer die goude ofte silvere pennigh in is, soo is zy gheluckigh, en hy heeft haer lief, en waert. Maer trekt zy die Leers eerst uyt daer het touw in is soo isse ongeluckigh. En het ongheluck komt haer datelijck op den hals, want hy smeertse dan lustigh af, en dat heeftse dan voor haer pekel sonden.

Midden in de Stadt daer staet een steen, waer in met groote letteren gehouwen is, de naem van de Koninck Nebucadnesar die veele duysenden aldaer verslagen soude hebben. uyt Egypten trock ick nae't lant van Beloften dat van 2 landen onderscheyden wort, daer is een hoogh en een langh landt, maer 't bovenste is het rechte landt van beloften niet. Maer het onderste lant ist gantsche lant van Beloften. De eerste Stadt vant lant van Beloften wert genaemt Bagas daer soude begraven leggen soo men seyt de Propheet Samuel. Van Bagas quam ick op een Dorp genaemt Albodt, en door Albodt op Thamas, van Thamas op Cadde, daer staet het leer-huys van Iosue, dat met olijf boomen om plant is, en seer pleysierigh om aen te sien. Van daer ginghen wy de Zee kant langhs om dat wy niet verder lant-waerts in wouden gaen: want wy souden by de Zandt-zee ghekomen hebben: de Zandt-zee sieter even van koleur als water uyt; maer in stil weder leydtse vlack en men kander zonder peryckel door reysen: maer op een seecker tijdt van t Iaer wortse gaende door een stercke wint en werpt sulcke sant baren op als de onstuymde Zee, en wie dan de Zandt-zee niet over gepasseert is, wort van de baren overvallen daerse dan onder versmooren, en verdrogen door de Son en hette van 't zant. Die daer dan gevonden worden als de Zee weer vlack en stil is, die worden dan nae Venetien gesonde om drieaeckel van te maken. Om weder tot de Zee-strant te komen; die had ons gebracht tot daer wy quamen daer 5. 6. Steden in 't ronde by malkanderen legghen.

+ 1644 31

[p. 49]

De eerste wert ghenaemt, Acee. De Hollanders en Enghelsen pleeghen⁺ daer veel kattoen en vellen van daen te halen. Niet ver van Acee leyt Sur: niet ver van Sur leydt Sydon. Daer pleegen veele Franse Kooplieden te komen. Dese Stadt is seer sterck door 't Kasteel dat daer by leydt, niet ver van Sydon leydt een Stadt genaemt Baratte. Dese steden legghen altemael by den anderen, van Acee kan men te water ende lande tot de andere steden komen, ende is seer pleysierigh te reysen door de veelderhande schoone vruchten die men daer op de weghen vindt. Oock is daer een plaets die ghenaemt wort de Voore, nae de Propheet die daer begraven leydt. Dichte by dat graf leydt een Reviertje dat het onderscheydt maeckt tusschen het beloofde ende onbeloofde lant. Daer staet oock een groot Kasteel, dat ghenaemt wert het Kasteel vande Griecken, ghenaemt St. Ian Dachere. De Griecken komen daer by malkanderen om de sonden te vergheven, en brenghen elck een was keers mee, om voor haeren hant brandende te offeren. Seven mijlen daer van daen leyd een Stadt ghenaemt Yvo, en is een seer oude Stadt maer kleyn. Daer by is een graf dat heel diep onder de aerde loopt, in de welcke leydt begraven de soon Iacobs de welcke ghenaemt wordt Simeon de broeder Iosephs, niet ver van de voorschreven Stadt, leyt een Bergh die genaemt wert Charmel, niet ver van dien Berg leyt een huys met boomen beplant daer Iesaias sijn Leer-huys is geweest, en onder de aerde is een hol ghenaemt Elisa nae de knecht van Elias die op ghevaren is in een gloeyende waghen. Een half uure daer van daen leydt een fraye Stadt ghenaemt Yva, by dese Stad leydt een plaets ghenaemt Yabaral, tusschen dese beyde plaetsen staet een auder daer Elias sijn ghebedt alle daghen pleegh te doen. En daer dichte by is een groote timmeragie daer de Turcken haer gebedt doen, ende steken alle Iaer een groote menighte van wasch-kaersen aen ter eere van den Autaer die daer staet en houden de selve plaets seer heyligh. Ontrent 3 mijlen van daer leyt een plaets ghenaemt Oesan, de selve is een heele verdestrueerde plaets en weynigh bewoont ontrent 24 mijlen, daer van daen leydt een plaets ghenaemt Siepoore daer veele Speloncken in zijn, en de graven sijn meest al met kostelijck marmel steen ghedeckt, en daer in uyt gehouwen den tijtel der gheener die daer begraven sijn. Daer staet oock een lust-hof van 24 Salen hoogh. Een dach reysens daer van daen leydt een Dorp ghenaemt Caranien. Niet ver van daer leydt een Stadt genaemt Zahem, daer is een graf daer Iosephs ghebeente in leyt begraven, de selve Stadt leyt tusschen de berghen in, op de rechter sijde leyt de bergh genaemt Harevel, op de lincker zijdt leydt de Bergh ghenaemt Yvel, de bergh Harevel is een gesegende Bergh van Godt, en daer op wast veel wijn en tarwe. De Turcken hebben op desen Bergh een plaetse op ghestelt daer zy haer Paescha met groote vreughde houden. Een halve dach reysens van desen Bergh leydt een plaets ghenaemt Atast dat is een kleyne Stadt daer hebben de Turcken een kapelle daer sy haer Godts dienst

+ 1645 32

[p. 50]

⁺doen. Een halven dach daer van daen is een kleynen Bergh daer Benjamin sijn huys heeft ghehadt; want het landt was hem tot lot ghevallen, ende op de selve Bergh kan men Ierusalem sien. Soo reysde ick nae de Stadt. En kon van verre verdestrueerde plaetse sien, en op de Bergh ghekomen sijnde daer Salomons Tempel heeft ghestaen, sach ick noch een stuck muurs vant verdestrueerde hof daer de Leviten by malkanderen pleeghen te komen. Niet ver daer van daen leyt noch een voor-hof daer de kinderen Israels by malkanderen quamen met geschencken. Naest daer aen staet den Autaer daer sy gheoffert hebben, en van den Tempel Salomons staet dan een muur. En aen de wester kant daer staet oock een oude suyl van marmelsteen daer 't leem al af ghevallen is. Dit is de selve plaets die Godt de kinderen Israels gheweesen heeft, en is bedroeft om aen te sien. Van de Bergh afghegaen sijnde, ging ick in een hof daer het water door de gront in komt loopen, daer naest by is een voor-huys, maer heel verdestrueert, daer de kinderen Israels haer eerst pleegen te reynigen eer zy in den Tempel gingen: de selfde Born loopt in een Olyf-bergh, by de Olyf-bergh staet een badt-stoof dat heel goet is voor siecke lieden, op de Olyf-bergh komende, sach ick daer een fraey oudt huys staen. Daer de opper Priesters ghestudeert hebben, en men kan van den eenen Bergh op den anderen gaen, daer in een dal sijn de graven daer de Leviten begraven leggen, maer de Tempel is niet te vinden, komende aen de selve graven kent ghy onder de Olyf-bergh door ghemaeckte groote vierkante verwelfsels van marmel steen door gaen, en komen daer zy eertijts het slacht offer gheslagen hebben ende de ander poorte komt recht teghen de ghewesene Tempel over. Van daer ghegaen sijnde gingh ick rontom des ghewesene tempels plaets. Ende daer van daen gingh ick nae de poort, en de poorte voor by gaende gingh ick tusschen 2 kleyne berghen, die beyde ghenaemt werden Iunas. Ende het dal heel uytgaende, daer quam ick tot een plaets ghenaemt Iosuwat. In het selve dal staet een groot Paleys ghetimmert met 60 Salen. Daer voor staet een heel kostelijck marmel steenen huys, ghenaemt de kracht Absolons den soone Davids, om dat hy gheen erven nae en liet, soo heeft hy dat tot een ghedachtenisse daer doen setten. Ende in t selve Dal aen d'ander sijd van den Bergh Monte Calvaret ghenaemt, daer staet een fraeye schoone Kerck daer noch veele Monicken in sijn, en veele Catholijcke en andere Natien pleghen te komen om nae Ierusalem te gaen, daer veel gelts uyt alle landen nae toe ghestuurt wort. Naest daer by op de ander sijd' leydt een Bergh ghenaemt de Gront van Syon, daer de Koninghen nae David ghesalft sijn. Dwars over gaende komt ghy aen een huys dat wort ghenaemt het huys van David en staet recht teghen de ghewesene tempel over; ende is een oudt huys, en daer worden het heele jaer door, kaersen gebrant, om dat de Koninck David daer huys ghehouden heeft. My wiert daer gheseyt, dat de kinderen Israels, doense uyt

+ 1645 32

[p. 51]

Egypten quamen, aldaer de thien Geboden in geset souden hebben. Naest⁺ daer by staet op de luchter sijd een tooren al veroudt, die David op-gherecht soude wesen, ende wert al te samen met malkanderen Oudt Ierusalem ghenaemt, en is met een heele kostelijcke pronck steenen muur omtrocken. De Turcken hebben de muur grooter ghemaeckt; soo dat daer niemant als Turcken in mach gaen. Naest daer by leydt een steen, en een schoon Paleys daer veele oude Turcksche Keysers aen ghetimmert hebben, en daer desen Turck in mijn tijdt noch aen doende was, en onder dese steen leydt een groote springh-bron, ende dat selve huys is heel kostelijck getimmert, en boven de steen is ghemaeckt een gewelf van marmelsteen met groote pylaren. Op de selve plaets komen de Turcken met menighte te samen op de maniere ghelijck de kinderen Israels ghedaen hebben, en brenghen elck een gheschenck penningh, en de selve is omtrocken met een schoone muur. En daer komt een wegh uyt den Tempel, daer men nae de steen toe kan gaen. My is gheseydt dat desen steen midden in de werelt leydt, en dat Doen Salomon aen de Tempel bouwen wilde: en de gront op-gravende, soo quam het water met sulcken gheweldt uyt desen steen springhen, dat men banghe was dat de heele aerde soude onder geloopen hebben. Ende dese Well en was met geen macht te stoppen: maer door de besweeringhe Salomons in den name Godes is de water sprongh haer kracht soo benomen gheworden, dat de selve Bron nu gheen schade meer en kan doen. Niet ver daer van daen leydt de Propheet Hegagi begraven met olijf-bomen ront om sijn graft, ende met eenen marmel steenen zarck ghedeckt. Daer staet opghehouwen, dat de Propheet Hegagi daer begraven leydt. Daer legghen oock veel begraven die van de Koninck van Griecken verslaghen zijn. Daer is een hol daer sijn wel 1000 menschen begraven, die de Konink wilde laten opgraven en verbranden. En des snachts soo leyde sich daer een Leeuw voor den ingangh van het hol. 's Morgens komende voor de poorte, sach de Koninck den Leeuw daer legghen en stond van sijn voornemen af. Naest daer by is een hol daer Hesekiel begraven leyt met sijn Dienaers en boecken. En int selve hol en derft niemant als de Turcken in gaen. Dese graven leggen 2 mijlen van Ierusalem. Nu willen wy op houden, meer van de distructie van Ierusalems te verhalen: Maer willen nu aen vanghen te verhalen de costume van het nieuwe Turckse Ierusalem. Daer mach gheen vreemdelingh in komen om de Stadt te besien, of hy moet sich aen de wacht eerst aengeven, en betalen voor sijn hooft 20 rijcxdaelders tot tol voor den Keyser, en dan wort hem noch van de Keysers wegen een stock op de rugh gheleyt tot een teecken van onderdanigheyt, soo ghebeurdent eens dat twee Vorsten uyt Italien ghekomen waren om 't lant te besien. Dese quamen aende poorte te Ierusalem, soo wierde haer ghevraeght, van waer zy quamen. Sy antwoorden uyt Christenlant. Soo wierden zy ghevordert tol te geven, dat zy willigh deden: maer doen men haer de stock op haer

+ 1645 32

[p. 52]

⁺rugge wilden leggen. Doen versochten sy dat af te koopen, ende gaven daer 1000 gulden voor: doen sy nu meenden vry te sijn verstondt het den Turck so niet: maer dit wel dat de 1000 guldens prijs waren, om dat zy sijne wetten hadden soecken te corrumperen, en dat daer voor de stock twee mael op haer gheleyt sou werden, tot een exempel aen anderen dat sijne wetten met geen gelt konden afgekocht werden. Ende ontrent Ierusalem leydt een plaets ghenaemt Alboet daer staet een groot Huys ghetimmert, daer leyt begraven de Propheet Simma dat een heel fraey Huys is, onder 't selve huys springht een Fonteyn soo soet als melck. 2 Mijlen van Ierusalem leyt een Stadt ghenaemt Gabrin, van daer komt ghy op een plaets ghenaemt Betlehem: ander hallef uur daer van daen is een graft van de Moeder Rachel, dat wert tot noch toe de grave Rachels genaemt, om dit graft staen 12 groote steenen en sijn heel fraey uytgehouwen, daer boven leyt een groote steen, daer de naem van Iacob in uytgehouwen is: ende de 12 steenen zijn de stammen Israels, en de bovenste is van Iacob selfs. Voort reysende nae Gabrin, daer sijn fraeye kurieuse dinghen te sien, en de selve is een kleyne Stadt maer heel kostelijck om te sien. Daer is een graft die kostelijck omtuynt is. In de grave leyt Abram en Sara begraven. En niet ver van daer leydt Isaac met zijn huys-vrouw, ende Iacob met sijn huys-vrouw in een Speloncke onder de aerde met een groote poorte daer voor, daer alle man mach ingaen, dese speloncke is ghenaemt out Gabere en de Stadt is nieuw Gabere. Ende in de selve Stadt is goet koop wijn, maer de kost is dier. Niet veer daer van daen leydt een graft daer een groote Albastere steene pilaer op staet; daer in dat graf leyt de Vader des Konincks Davids ende Ioab die dese pilaer daer op gherecht hebben eer hy Absolon verslaghen had. En naest daer by leyt Abner de groote Secretaris van de Koninck Sauwel. Ende 3 mijlen weeghs van de Stadt Gabrin daer leydt een plaets ghenaemt Alnemamere, dat is te segghen: de Linde-boom van de plaets aen de west-sijde leydt een Bergh daer leydt een steen daer Godt Abraham beval hem selven te besnijden, en daer staet oock een huys op de rechter-hant daer Abraham in heeft ghewoont en heeft 4 deuren, in yder sijde een deur. En het gantsche huys is verdestrueert: maer men kan noch eenighe kamers sien daer uyt men kan mercken datter eertijdts een schoon huys gheweest is daer de Engelen quamen en brachte tijdinghe dat Sara een Soone baren soude, die met hem ghegeten en ghedroncken hebben, ghelijck hy gemeent heeft, daer naest by staet een fruyt boom daer sy onder gegeten hebben. En gheen mensche en derft de selve aen roeren noch eeten, want sy segghen dat sy sonder schade daer niet souden afkomen. Niet ver van den Bergh Bron die de badt-stoof van Abraham gheweest is. tusschen twee berghen staet een steen, daer staet op ghehouwen hoe Iacop sijn Soone Ioseph gheleyde, doen hy nae Egypten af voer. Een uur of 2 gaens leyt een Stadt die Rama ghenaemt wort, en leyt 2 mijlen

+ 1645 32

[p. *7]

[p. *9]

[p. *11]

[p. *13]

[p. 53]

van Ierusalem: niet ver van daer leydt een groot huys met schoone fruyt⁺ boomen om plant. En niet ver van daer leyt hy en sijn Moer in een hol. Daer niet ver van daen leyt een schoone Kerck by de Turcken op ghebout, ende kost een machtigh ghelt, daer loopt oock een Born uyt, ende selve Born staet met boomen om staeckt, ende int voor Iaer kan men daer water uyt tappen de welcke heeft een smaeck ghelijck wijn: maer diet niet gewoon is te drincken soude daer licht sieck af worden, by de Stadt Rama kan men qualijck reysen door de menighte van Lupaerts die de menschen veele schaede doen. De Stadt Rama is veel betimmert met toorens, ende van binnen is sy heel verdestrueert, en men kan Ierusalem van ver sien legghen uyt de Stadt Rama. Van daer reysde ick tusschen 2 berghen ende daer loopt een kleyn reviertje, daer by staet een huys daer heeft inghewoont een vrouw ghenaemt Zaveres daer de Propheet Elias by verborghen lach in de tijdt doen de hongher het landt verdruckte, en doen de Koninck Achab hem heeft willen vermoorden, om dat hy Godt gebeden hadde dat het in 3 Iaren en 3 maenden niet regenen sou. Daer van daen gegaen sijnde, gingh ick op een Bergh daer staet een graf daer Iosue en Chalep die uyt de Woesteyne ginghen om het lant te bespien, ende de selve leggen daer begraven. En daer staet een kostelijck huys dat Iosue ghetimmert heeft, en op het graf staet uytghehouwen met letters de naem van Iosue en Chalep. Een half uur daer van daen in een kleyn stedeken dat ghenaemt wert Twerne daer is het huys en graf van Pineas de Soon Eleaser de ghesalfde Priester Godts ten tijden Salomons, en oock 70 de outste Richters van Ierusalem, die daer elck sijn wapen op sijn kist heeft.

Daer van daen reysde ick nae Sur een Stadt die leydt niet veer van Sant Ian Dacco in de ronte gaet men na 't bovenste lant van Beloften. Nu wy willen beginnen van't onderste landt van Beloften, te spreken. Om te beschrijven de begravinghe, en wie daer begraven legghen. Soo reysde ick nae een ghenaemt Ahter die 3 uuren ontrent in een diepe valeye schrickelijcke veer is, ende in de selve kan men nae Oost-Indien reysen te lande. Ende Aster is een kleyne Stadt daer al te met wel duysent kemels voor dat lant gelijck aen komen uyt de Zant-zee die daer ontrent leyt. Ende selve Kemels voeren dat nae St. Ian Dackero, en stueren dat goet nae Sidon. Om te verstueren nae Constantinopolen ende andere plaetsen. Daer komen de Kemels met 2 eet vruchten, die zy uyt Aster mee nemen, ende de vrucht is smakelijck om te eeten, en smaeckt als een water lamoen, en is soo groot als een groote tonne, dat de Kemels maer een op yeder sijdt kunnen hebben, en meer andere vruchten die hier niet te krijghen en zijn. Naest daer by leyt een schoon huys of Paleys. Ende dat selve is rontom gebout met olijf-bomen, en de selve olijven sijn heel groot, ende op elcke sijd' vant huys is een Fonteyn, en het selve water wert veel ghedroncken van de Passasiers, en dat selve water heeft een smaeck

+ 1645 33

[p. 54]

⁺ghelijck als suere wijn, en dat selve water kan zijn deught niet beschreven worden. Soo heb ick ghevraeght wat voor een huys dat gheweest heeft. Ende sy seyden my, dat het de Propheet Zacharias toe-ghekomen heeft, ende heeft daer gheleeft met 70 Leeraers, ende zy wouden segghen dat het de selfde Fonteyn was die Mosis doen zy uyt Egypten door de macht Godts die haer uyt de handt trock van den Koninck Pharao: maer zijn begraffenisse en is op die plaetse niet. Ende daer van daen een half uur gaens zijn 2 hoolen, die met doornen in malkanderen zijn ghevlochten, en de graven zijn van mormelsteen. Ende het selfde hol, seyden zy, was zijn Kerck daer hy zijn gebedt gedaen heeft, en in 't selfde leyt begraven de Soon Iacobs die ghenaemt wert Simon. Daer kan niemant in gaen, noch Turck, noch Christen noch eenighe andere Natie. Niet ver van daer leyt een hol, daer loopt uyt het hol een Reviertje dat selver loopt in de Stadt Seveto. De Stadt Seveto is een heylige plaets. Daer zijn noch veel oude schriften die de oude Propheten ende Leeraers gheschreven hebben. De selve legghen in een kamer by malkanderen beslooten. En een mael des Iaers soo hebben zy een heyligen dagh, ende op die dagh so doen zy het open, ende latent alle man sien. Ende de selve Stadt is heel groot van omvangh, maer daer is poorte noch muer, maer rijck van volck soo Ioden als Turcken: maer heel weynig Griecken. Daer staet noch een oude tooren die is ghetimmert gheworden van den Propheet Hosie die met zijn 16 Leeraers daer begraven soude legghen, ende met dertigh van sijn Raetsheeren. Ende in 't beginne van de nieuwe maent, soo gaen zy daer in om haer gebedt te doen, soo wel Ioden als Turcken, en bidden Godt dat het regenen souw.

Ende op Paes-dagh soo komen die van Ierusalem ende van andere plaetsen, ende by malkanderen zijnde, soo bidden zy, jae sy singhen de gantsche Psalmen, ende haer gebedt gedaen zijnde, soo gaen zy in het hol sien of daer water in is, ende daer water in vindende soo is haer ghebedt Godt aenghenaem gheweest, ende ist datse daer geen water in vinden soo sijn zy heel bedroeft, ende doen weer een ghebedt: Maer alsser water in is, soo zijn sy vrolijck. Ende 't is op de selve maniere ghelijck den Nilus, als hy is overloopende, dan zijn sy vrolijck een acht daghen langh, ende het vreemde volck nemen zy van de straten mee, om met haer te eeten ende te drincken. Daer niet veer van daen is een hol ghenaemt Gushaleb, ende om't selve is een muur fraey op-ghemaeckt, daer staen 32 pijlaers rontom binnen de muur, daer leyt begraven de Koninck Sannachareb, en is geweest Koninck van Asser, ende daer leggen noch 32 Raetsheeren by hem, met sijn 2 Soons, de eene werde ghenaemt de stercke Koninck, ende de ander wert ghenaemt Sedaser, de selve Soons zijn op die plaets verslaghen, en legghen daer t' samen begraven. Naest daer aen leyt een Dorp ghenaemt Coesien, daer zijn 2 hoolen met kostelijcke huysen, endeop de steenen staen dat daer eenighe officieren begraven legghen. En die huy-

+ 1645 32

[p. 55]

sen zijn met een schoonen muer omtrocken. Noch daer naest by staen twee⁺ schoone huysen, maer zijn groen bewassen, ende de deuren zijn hoogh gemaeckt, dat men wel kan sien dat daer geen kleyne menschen in gewoont hebben, ende daer zijn oock treffelijcke kamers, ende men kan noch wel sien dat die vergult zijn geweest, boven de deur hanght noch haer swaert met ysere ketens vast. Een uur van de plaets Gushaleb, leyt een Stadt genaemt Baram, daer staet een schoonen boom die fruyt draeght, ende op de selve plaets zijn 2 hoolen onder de aerde die heel fraey gemaeckt sijn, daer leyt in de Propheet Obje, die ghespijst heeft 400 Waerseggers in de tijdt van 't vluchten voor Isabel. Niet veer van daer leydt een schoon huys, daer hy zijn Collegie heeft gehouwen, en de selve boom draegt noch daghelijcks vrucht, de welcke zijn dadelen. Daer naest ontrent een steen worp leydt een schoon huys met een lustighe bogaert, nu ist verdestrueert; in 't selve hol leydt begraven den Priester Pincas de Soon van Iaïr, de welcke naem daer noch uyt-gehouwen is, is noch leesbaer genoech. Daer naest by is een graft daer leyt een kroon op het hooft boven die daer begraven leyt, en men seyt dat daer de Koninginne Hester leydt, de huysvrouwe van den Koninck Assuerus, ende daer staet een schoone Fonteyn boven haer hooft. Ende daer wert veele water ghehaelt van de Passasiers ende van de Stadt Barem, op 't selfde graft leydt een steen daer in staet uyt-ghehouwen den naem van de Koninginne Hester, niet ver van daer leydt een kleyn Dorpjen genaemt Thalmo, ende in de Stad sijn veel graven, maer door de outheyt kan men 't niet lesen wie daer begraven leggen. En uyt de selve Stadt komt veel olye van daen, die 't heele lant spijst, en nae-by de stadt leyt een kostelijck graft met een grooten om-loop van water. En op die plaets leggen veele Heyligen die ghevlucht waren uyt het lant te Babel. Noch is daer een plaets daer begraven leyt de Propheet Ionathan. Dichte by Thalmo leyt een bergh genaemt Thabor. Op de Bergh leyt een schoone lust-hof. En op de Bergh heeft het huys gheweest van de Propheet Habacuc, ende voor 't selve huys loopt een schoone Reviere met een muur omtrocken, en op Sijn graft staet zijn naem uitghehouwen met de namen van sijn huysghesin ende 26 van sijne Leeraers. Onder den Berg leyt een warm badt, en daer komt veel volck om te baden, ende het selve badt is gesont voor alle sieckten. De selve plaetse wert ghenaemt Wirie daer veele begraven leggen. In de Stadt is een groot Paleys daer 70 stoelen in de muer sijn uytghehouwen. En aen elcke stoel zijn de Namen van de Priesters. En 't selve huys is heel kostelijck gheweest van alderhande fruyt datter de vruchten met eer in de vensters ghehanghen hebben. Maer nu ist heel verdestrueert, maer een van de boomen draghen noch vrucht. Niet ver van de Stadt Twerne in een diep dal dat heel fraey van nieuws beplant is. Daer is oock een graft met 3 hoolen en is met een groote muer omtrocken, en de selve plaets is op Turcks ghenaemt Arabel, dat is te segghen, den Dennen boom die

+ 1645 32

[p. 56]

⁺daer staet tot een ghedachtenisse. In die plaets leydt begraven de Moeder van Moses met zijn Suster ghenaemt Mariam. Dese volgde over al een Fonteyn doen de kinderen Israels uyt Egypten gingen en met haer oock de huysvrouw van Mosis. Ende op dat selve graft staet een Dennen boom: ende onder de boom leggen 3 broeders van den geslachte Iacobs. En die van de boom eet wert beschadight. Sy weten wis dat de Moeder van Mosis daer begraven is, niet wetende waer Mosis leyt. Niet ver van daer loopt een Reviere door de stadt Arabel. En niet ver van daer leyt een graf daer Zedt begraven leyt, en de Turcken hebben daer een nieuwen steen opgeleyt, en hebben daer opgeschreven dat Zedt daer begraven leyt, op 't selve graft leyt een Bron die altijt draeyt, daer de Turcken een schoone timmeragie over heen ghemaeckt hebben. En 't selve water loopt met een schoone Revier door de stadt Arabel. Een uur of 2 gaens leydt een Dorp ghenaemt Zatwas, daer staet een schoone Paleys daer in gewoont heeft de Zweere van Mosis, genaemt Dovoroe. En het selve huys is groen bewassen, en de Turcken hebben daer een Kerck op ghebouwt, en doen daer haer ghebedt, en dat alle dagen drie reysen. En zy hebben daer een Bron staen, daer zy haer voeten en haer heel lijf wassen op de maniere ghelijck Abraham ghedaen heeft, doen hy tot de Engelen zeyde dat hy haer voeten wilde wassen. Niet ver van daer leyt een Bergh, daer een Reviere komt afloopen, en het water valt in een spleet soo dat zy niet weten waer het water blijft: maer het geraes kan men hooren een groote half uur. En daer wert gheseyt dat 't de klip is gheweeest daer Mosis het water ingeslagen heeft: maer 't is onseecker. Naest by leyt een Dorp: en een uur gaens van daer leyt een groot Kasteel met een tuyn. 't Selve Dorp wert genaemt Chaire daer boven de deur is gehouwen Ionas daer gewoont heeft. Daer is oock een graft dat men sien kan dat Ionas daer begraven leyt, en sijn naem staet uyt-ghehouwen met Hebreeusche letters. Niet ver van daer staet een kostelijcke Kerck, die de Ioden en Turcken daer geset hebben. Niet ver van dese kerck leyt een kostelicke stadt die heel wel bewoont is, en wert ghenaemt Ziepore, die fray betimmert is met nieuwe huysen: En de Stadt is heel out en de wallen oock. Naest aen de selve Stadt leyt een plaets ghenaemt Roeme, en daer is een graft met olyf-boom ontuynt daer tusschen leyt Benjamin, en boven zijn hooft staet een grooten steen daer zijn gheslachte op staet in ghehouwen. Van daer reysde ick nae een Dorp genaemt Capergananien, en leyt 2 uren van't voorschreven Dorp. Naest by 't Dorp leyt de Iordaen, daer de kinderen Israels over zijn ghegaen, en daer men noch over moet reysen. Ia gingh ick met een hoop volck nae Damasco, een oude maer niet heel groot, maer een fraeye betimmerde Stadt, daer de oude huysen zijn weder van nieuws op-ghetimmert: En daer zijn 2 groote studeer huysen die heel kostelijck van marmel zijn ghetimmert, men seyt dat Ioab de selve heeft laten timmeren, midden in de Stadt daer staen 2 groote wateren. De

+ 1645 32

[p. 57]

welcke op Turcks genaemt worden Damanme de eene, ende de ander is⁺ genaemt Supervaer. De selve Revier onder het slot: en dat selve slot heeft Ioab laten timmeren. Ende ick hebbe noyt sulcke rare antiquiteyten ghesien, als dese Reviere en de Stadt Damasco, maer voornamelijck het Kasteel. En ick hebbe noch verscheyde rare schulpen, en andere rariteyten meer die ick uyt de Iordaen mede gebracht heb, de welcke ick de liefhebbers kan laten sien. Daer is een Fonteyn daer de Ioden haer eerst 3 mael wassen eer zy in de Kerck gaen, en daer sijn oock een parthy Turcken die water op de wegen draghen, om alle dorstighen te laven, soo wel Koopluy, als andere menschen, en de selve maniere is heel Turckyen door. Men vint beschreven in den Alcoran dat de Propheet Mahomet alle zijne Mahometisten verbiet wijn te drincken. Soo wel om dies wille dat hy de wijn hiel voor een waerachigh voetsel van alle quade sonden. Als oock ghelijcker veele schrijven om de Araden te houden door sulcken straffen verbodt in meerder soberheyt. De welcke mits de natuerelijcke hitte die in hen lieden is, waert 't dat sy den Wijn soo overvloedigh dronken, haer soo ghemackelijck niet en souden laten dwinghen, of onder subjectie begheven. Vyt oorsaecke van dit verbodt soo wort ghevonden over al Grieckenlandt door, ende Turckyen en andere Provintien die onder de heerschappye zijn van den Grooten Turck. Een groote menigte van Turcken en Mooren, ghenaemt Sagas, die daghelijcks gaen langhs de straten en vergaderinge van Steden en Dorpen en vlecken van de voorseyde landen met een ledere tonne vol fonteyn ende regen water, hangende in een dwale aen haer lieder zyde overtrocken met een koleurt kleet rontomme geborduert met zyde, oock ongewrocht. En in de hant dragen zy een schale van Corintiaens tin, vergult ende bedeckt, en presenteren ende geven hen lieden te drincken, vermanende ende verweckende met wijse woorden, dat sy souden dencken op de doot voor de dienst van sulcke goede wercken, eysgen sy gheen gelt of recompensie. Maer ist dat men hen lieden uyt beleeftheydt een stuck gelts gheeft, zy nemen dat selve seer geerne, en by maniere van danckbaerheyt soo trecken zy uyt een groot tasse die aen haer lieder riem hanght een viole wel-rieckend waters, en sprenghen daer mede het aenghesichte van die ghene die haer wat ghegheven hebbende. Ick heb op een morghen stont ghesien te Constantinopolen een deel tot 50 van dese fraye Saquas alle gelijck met haer lieder tonnen, breede riemen, tassen ofte malen, schalen, spiegels, ende alle andere ghereetschap toe gherust, welcke alsoo toe gherust zijnde, gingen zy haer lieder Nieuwe jaer wenschen aen alle de gheene die haer te moete quamen, het waren Turcken Ioden ofte Christenen, en dat ter eeren van haer lieden heylighen Nieuwen feeste die zy in grooten waerden houden, ende om de lieden te verwecken, soo presenteren sy den eenen een suycker brootjen, en de ander een Oranien appel, ofte zy besprenghen haer aan gesicht met wel-rieckende water. Men moet weten dat de liberaliteyt van de Turcken en Mooren

+ 1646 33

[p. 58]

⁺groot is, dat sy altoos avontuuren sullen te gheven de waerde van een oordtjen. In feest houdinghe is de vreughde ende liefde onder de Turcken soo groot datter niet een ambachts man is staende in sijn winckel of hy houdt een groot vat vol waters op sijn winckel banck staen tot gerief van de gemeente; en de selve maniere is heel Turckyen door, gelijck zy doen in de stadt Damasco, door de stad Damasco van Capro, ende komen soo 20000 te samen, soo Turcken Mooren, als andere vreemde Natien, die onder de wet ende ghebooden leven van den valschen Propheet Mahomet. Men vint beschreven in haeren Alcoran. Dat Godt alle de Pelgrims die uyt devotie komen besoecken de Tempel van Meckque by de Arabische Alcaba ghenaemt belooft heeft haer lieder zielen nimmermeer verlooren te laten gaen, en door een vast betrouwen op sulcke beloften, soo doen zy garen alsulcke pelgrimagie, te weten noodighe en wettighe ofte gemeyne pelgrimagie. De welcke voorsiende de swarigheyt van de reyse, mits de lange wildernissen, ende de periculose plaetsen diese moeten passeren. Soo beginnen eenighe de reyse vroegher, ende de andere later nae dat yeder sijn lant wijt gelegen is, ten eynde maken sy te samen te komen op de kleyne Paesdaegh die sy heeten Chim Baram tot Meckque, maer eer dat zy vertrecken, soo bidden sy malkanderen om vergiffenisse van haer lieder misdaden, en om dat haere reyse te zaligher soude sijn: voorts als den dach ghekomen is van hen vertreck, vergadert sijnde in een seer grooten ghetal nemen aldermeest haere wegh nae Damasco ofte nae Capro, de welcke van de Arabische ghenoemt wort Alcayra. Daer de Reviere Nilus loopt, daer de Corowane haer vergadert, want zy vertrecken niet garen, of zy sijn ten minsten een grooten hoop sterck met den grooten hoop Ianitsers die ghestelt sijn tot versekere gheleyde bewaringhe en savogarde van de Carawane, ende om dat sy niet en souden berooft worden van de Araben, die dach ende nacht legghen en wachten in de wildernissen om onversiens te bekruypen ende de Pelgrims te beroven, ende daer en boven aensiende, dat de Carawane soo veel periculeuse drooghe ende onvruchtbare wildernissen moeten passeeren, daer van alle saecken die noodigh sijn, tot 's menschen leven, soo wort order ghesteldt van een deel Kemels op te laden met seer veele proviande voeringhe en water. Soo veele tot behoef van menschen en beesten onder wegen van nooden is, om datter onderwegen geen water ghevonden wort in alle dese santachtige en dorre Woestijne, dan van 3 daghen tot 3 daghen reysens, als zy nu de Woestijne gepasseert sijn, ende dat de pelgrims ghekomen sijn tot Mediene Chalnabie die oock ghenaemt wert Tribie of anders Iesrab soo gaen sy in den Tempel, alwaer zy den Alcoran legghen op het graf van Mahomet. Voorts de Sanger roept op de tooren ghelijck haer lieder gewoonte is om 't volck by een te vergaderen tot haer Sermonien alwaer sy drie uuren blijven. Als nu den dienst gedaen is, soo gaen sy op een Bergh by de Stadt Arasetagi geleghen, waer dat sy hen naeckt ontkleeden. Des

+ 1646 33

[p. 59]

anderen daeghs vroegh soo volghen sy weder haer wegh nae Meckque⁺ het welcke drie kleyne daghen reysens is. Daer gaen sy in den Tempel haer gebedt doen, welcke gedaen sijnde, soo gaen zy 7 mael rontom eenen vierkanten tooren die by den Tempel staet, kussende in elcken omme ganck de hoeck van de Tooren, van daer gaen zy tot een put van sout water die zy heeten Birsensen, de welcke beslooten is. Een ander tooren staende van de eerste 10 ofte 12 treden, segghende dese woorden by den put: Dit zy al ter eeren van de Barmhertighe Godt, Godt wil my mijne sonden vergeven. Als dese woorden ghesproocken sijn, soo sijn daer sommighe Dienaers die daer ghestelt sijn om water te putten. En gieten een yder 3 kleyne Emmertjens vol over't hooft, sonder eenighsins hare kleederen te verschoonen: want de dese Mahometisten meynen dat sy door sulcke uytwendigh wassen ghereynight werden van haer lieder inwendighe sonden. Daer en boven soo seggen zy dat den tooren, daer sy seven mael om geweest sijn, het selfde huys is daer Abraham zijn bedieninghe eerst heeft ghedaen. Nae datse nu dus nat gemaeckt en gewassen sijn gheweest: soo gaen sy haer offerhande doen op een Bergh niet verre van daer gheleghen van veele Hamels, welcke sy nae de offerhande den armen uyt deelen ter eeren Gods, na dat de offerhande volbracht is, soo wert hen een sermoen ghedaen by de Cadey Musulaman. En het selve ghedaen sijnde, soo gaet een yeghelijck twee steenen worpen op een plaets daer sy segghen dat de Duyvel hem aen Abraham gheopenbaert heeft, als hy dese Tempel maeckte. Van daer keeren sy wederom nae Meckque om te lesen veele andere gheboden. Godt biddende dat hy hen soude willen verhooren, ghelijck hy Abraham verhoorde als hy den Tempel timmerde. Als nu alle dese ceremonien ghedaen sijn, soo vertrocken zy vandaer nae Ierusalem, de welck sy noemen Cusinioborech. Alwaer zy gaen besoecken de Bergh daer Salomons Tempel ghestaen heeft die sy in groote eerwaerdigheydt houwen: op dese plaets Celebreren zy een ander feeste, en doen meerder ceremonie, want sy souden hare pelgrimagie gheensins voor goet houwen, noch Godt aenghenaem wesen in dien, nae datse dit ghedaen hebben niet en quamen int landt van Beloften. Als zy nu vertrecken uyt den Tempel Salomons. Soo neemt een yeghelijck sijnen wegh nae huys ofte elders daer 't hem belieft, en gaen soo met menighten by hoopen draghende een groote baniere ofte vaendel met een halve Mane staende op het opperste van de hanthave: singhende langhs de steden en Dorpen den lof van haer lieder groote Propheet Mahomet, biddende de almoghende Godt, dat hem gelieve te seghenen het gheene haer lieden gegeven sal worden om te eten. En als zy wat gekregen hebben, so gaen zy in't midden op de marckt vande plaetse daer zy in komen neder sitten eten. Als zy nu gegeten hebben, soo doen zy met groote devotie en bewijs van heyligheyt openbaerlijck haer lieder ghebeden. De meestendeel van dese Pelgrims de welcke vande Turcken genaemt worde Hagilars, sijn Mooren,

+ 1646 33

[p. 60]

⁺en armelijck ghenoegh ghekleet. Al ist dat sy segghen dat sy van Mahomet af-komstigh zijn. Van dit volck heb ick een groote menighte binnen Constantinopolen gesien. Ende om te rechte te reysen, also ick het lant van Beloften genoegh gesien hadde, soo reysde ick te rugghe weder naer Constantinopolen, alsoo daer anders geen passagie en is, of ick most het door Oost-Indien naer Hollant genomen hebben, maer dit dacht my ongeraden: daeromme wil ick my weder na Constantinopolen vervoegen, ende my daer noch wat voor een tijdt stil houden.

Om den graghen nieusgierighen Leser te voldoen met raerder dinghen mede te deelen van de stadt Constantinopolen, van het Hof en hof-houdinghe van den Grooten Turck, als mede van andere aen-merckens waerdighe saecken. Daer staet noch in't midden van de Stadt Constantinopolen het oude Sarail, op Duyts een grooten Hof: dat aldereerst gebout ende bewoont ghewoont gheweest van Mahomet de tweede, eer die voorgaende ghetimmert was: het welcke twee duysent treden in't ronde is. Omsingelt met een muur van negentigh voeten hoogh en dick nae advenant, sonder eenighe toorens. Daer sijn maer twee poorten aen, waer van den eenen altijdt open staet, en wert seer nauw van de ghelubde bewaert: maer de andere gaet selden open. In dit Sarail staen veel huyskens verscheyden van den anderen, een yeghelijck met sijn kameren, keuckenen en andere gherieven: waer in de Vrouwen en Concubynen van den Grooten Turck woonen, die 300 in't ghetal sijn, en sijn meest Christen kinderen en dochters: waer van de sommighe ghevangen sijn inde jachten en oorloghen, soo te water als te lande. Soo wel uyt Grieken, Hongaryen, Walachien, Italien, als uyt andere Christen landen. En de kinderen worden gekoft van de Kooplieden. En daer nae van de Beglier pas of Generael, ofte Bassanen dat sijn Hartoghen weder aen den Grooten Turck ghepresenteert en gheschoncken, die de selve in dit Sarail onderhout van alles dat sy begheeren, onder de bewaernisse van de gelubde mannen. Dese vrouwen hebben van 10, tot 10 een matrone die haer lieden onderwijst, regheert. Ende leert alderhande handt werck soo met de naelde als anders, de Capiteyn van dit Sarail genaemt Capiangasi is oock een ghelubde, de welcke de besoldinge heeft van 60 Asperen daeghs, die sich twee maels daeghs verkleet, eens in een lakens, en dan in een sijde kleedt, hebbende onder hem 40 ghelubde, die tot een ghemeene dienst van de vrouwen sijn, die den grooten Turck ghebruyckt alst hem belieft, en oft gebeurde datter een met kinde wierde, soo wort die van de andere ghescheyden, haere staet en inkomste vermeerende, ende houdende onder het ghetal van sijn vrouwen. Ende soo sy een knechtjen baert die kan nae sijn doodt in't Keyser-rijck succederen. Maer de andere daer hy geene kinderen by en krijght, die gheeft hy ten houwelijck uyt aen sijne Ianitsers, ende andere Officieren vant hof. En niemant hoe grooten

+ 1646 33

[p. 61]

Cadet, dat hy oock is mach dese vrouwen sien dan den grooten Turck, en de⁺ gelubde vant Sarail.

Van daer reysde ick met een Hollants schip ghenaemt Ligorne, om te besien de eerste plaetse door Galliopele, dat leyt ontrent 3 dagen reysens van Constantinopolen. En van daer nae 't landt van Nasswe, dit is onder subjectie van den Koninck van Spangien. En is seer periculeus om te varen, van wegen de Zee platen ende klippen, en wy voeren voor by't eylant Candie, op 't selve Eylant woonen meest Griecken. En de Caep is ghenoemt Ceriga, ende leydt Noort-Noort-West van Candia, en het selve is rijck van olye en kruydt. En int selve Eylandt wast een wortel Radix Farees genaemt, en is seer goet voor tant-pijn, waer van ick een hoop hier mee ghebrocht hebbe: aen't Eylant Seriga komen veel schepen om hare ververschinghe te halen, want het daer van alles overvloeyt, en leyt op een hoeck van een Bergh, en is wel bewoont en volckrijck, het Eylandt van Suda dat Candia genaemt wort, heeft sulck een groote haven datter 200 zeylen in kunnen leggen. En de Stadt Suda is onder subjectie van den grooten Turck, Candia is een vast betimmert landt dat den Turck in't Iaer 1647 inghenomen heeft, door oorsaecken dat de Maltesen, sijn Soon gevanghen hebben, ende en willen hem niet los laten, dan door gewelt van wapenen. So quam de Turck en nam Candia in: Maer aen Suda kan hy niet achter komen door het vaste landt: maer de meeste part van Suda hebben haer overgegeven, ende de Cooplieden en sijn niet een duyt beschadight: want de Turck had op lijf-straf verbooden dat men haer in gheene deelen beschadighen soude. Candia is een heel schoon lant van muscadelle wijn, die op verscheyden plaetsen ghesonden worden van daer scheepten ick over nae de Stadt Missina. Ende in de Zee leyt een Bergh ghenaemt Tromelus, ende de selve brant dach en nacht, hier seydt men dat het de Bergh Etna is. Ende het is daer seer periculoos om uyt alle de klippen ende Eylanden te gheraken. De Stadt Missine hoort onder Subjectie van de Koninck van Spangien. En is machtigh rijck van sijde, dat op veele landen verstuurt wort. Van daer scheepten ick my nae 't Eylandt Malta, ende leyt Oost-waert van 't Eylandt Missine. En het Eylandt Malta is van witte steen klippen omset, en is 60 Italiaense mijlen groot, wel beplant en betimmert, en te sterck om in te nemen. De Stadt Malta die leydt op een hooghe Steen klip. Ende daer sijn 2 havens in te Seylen, ende sijn in 3 deelen verdeelt, en beschut voor alle winden. En het selfde Eylandt is heel kostelijck. Malta hier voorens ghenaemt Melita is een Eylant ghelegen in de Mediaense Zee tusschen Cicilien ende Tripoly. Van Barbaryen de welcke van't Westen tot den Oosten langh is, 22 mijlen, breet 10 mijlen, ende in 't ronde 60 mijlen, het is leegh ende steen-achtigh hebbende vijf groote wijde havens, al uyt eenen mont spruytende. Ende in den inganck van dit Eylandt, leydt een Kasteel al waer de Groote Meester op

+ 1646 33

[p. 62]

⁺woonachtigh is, welcke by nae onwinnelijck is, soo wel om de gelegentheyt, als door de bouwinge van de plaetse. Mits dat het seer wel voorsien is van Amonitie, ende op een hooghe rotse ghelegen, om drie syden omcingelt van de Zee. Aen de lant syde met een breede wateringhe ofte Canael ghescheyden van Burgo, 't welck daer beneden leyt, dat seer groot en wel bewoont is, veel Scheepen, Huysen ende wel geboude Paleysen. Ende door het overvloet van water datse hebben, ende sijn op het Kasteel, noch Putten noch Fonteynen. Daer staen oock by het Kasteel veel schoone Griecksche en Latynse Kercken. Ende op 't midden van de groote plaets staet een groote verheven calomme daer men de quaetdoenders aen straft. Het is wel waer dat dit Burgo niet wel te houden is tegens een machtighe belegeringe, door dien datter vele groote hoven rontomme leggen, daer mede het lichtelijck sou te dwingen wesen, nochtans zijn daer woonachtigh een groot ghetal van Kruysheeren, Ridders ende Kooplieden van alle Natie. Maer boven alle isser een groote menichte van Griecsche, Italiaensche, Spaensche, Morissche, ende Malteessche gemene vrouwen. De ghemeene en dragen in de Somer anders geen habyt door de over groote hitte die aldaer is, dan een lanck linnen hemdt onder de borsten toegebonden, en daer over een langhen mantel van witte wolle, by de Mooren ghenaemt Barnuhe, de stadt is 6 Italiaense mijlen van 't Kasteel ghelegen op 't hooghste van een Bergh omringht van 3 syden met groote valeyen die vol steenen zijn, en moeyelijck om daer over te trecken, ende aen de zuyd zyde 2 mijlen van de stadt staet een groote Fonteyne, de welcke soo groote overvloedigheyt van Palingen en Ael geven, dat het by nae ongheloofelijcken is, de welcke soo scherpe tanden hebben, datter geen net of koorde is die zy niet aen stucken byten. In sulcker voegen, dat soo de geene die de selve willen vangen, die moeten haer draet of koorde bewinde met syde of katoen ontrent de angel. Ende soo haest de dobber onder 't water getrocken wort, moeten zy die haestelijcken uyt het water op-halen. Vyt welcke Fonteyne onse Galleyen haer vars water halen. Daer zijn in dat Eylant ontrent 60 Dorpen die al bewoont worden, al waer seer veel Gerst en Comeyn wast, het welcke een specie van Greyn is, datse onder haer tarwe menghen als zy broot backen. Daer wast oock veel Catoen, en hoop fruyt, als Citroenen, Orangie appelen, Meloenen ende meer andere vruchten en fruyt, die seer excelent van smaeck zijn. Maer van wijnen en tarwe doen sy haer provisie uyt Cicilien, daer vallen oock seer schoone Paerden ende Muyl-esels. De Heere van Biggatonen, leyde my in een boom-gaert ofte hof die de groote meester hadt doen maken aen geen syde van de haven vast aen Bourgo, in de welcke een schoon huys staet, met zalen, kameren, en keuckens, het voorhof is met vierkante steenen gheschockeert. Ende in de Galereye is een koele Springh-Fonteyne, seer bequaem om te drincken, met een huysken voor de Hoveniers. Ende een Capelle met een vyver om de paerden uyt te drincken, alle te samen met subtile konsten gehou-

+ 1646 33

[p. 63]

wen ende gesneden, in een groote Rotse een groote man te paerde, groen⁺ gheverft veel grooter dan de Rustique van Roomen: aengaende 't hof, de aerde isser in ghedraghen, ende is beplant met alderhande fruyt-boomen. Als Paradys appelen die sylieden noemen Muses, het welcke een fruyt is by nae soo groot als een kleyne kaas, ende de bladeren zijn by nae een anderhalf vademen lanck, ende ander-half voet breet. Dadelen, appelen, peeren, pruymen , persigen, gemeene vygen, Indiaensche vygen met meer andere vruchten. Sulcks dat de plaetse vol is van alderhande wellust ende delekaetheyt. De ghetempertheyt des lochts isser dangereus in de Somer, overmits de groote hitte van de Sonne. Daer is noch een haven neerwaerts gheleghen ghenaemt de strenghe van S. Paulus. Van Malta scheepte ick nae 't lant van Alecante, het leyt in Spangien ontrent 100 mijlen in de Straet genaemt Iebeltere, de selve plaetse Iebeltere die leydt recht over de kust van Barberyen, ende men sou het met een groot gheschut beschieten, en de selve is heel naeuw, daer de meeste scheepen haer ververssen, ende leydt op een hooghen steylen wijn Bergh. En de selve haven is wel een halve mijl weeghs groot, ende de scheepen en derven daer niet in komen om de groote ondiepte, ende de selve is seer periculeus om de Turcken die daer haer residentie houden. En tusschen Iebeltere en Alecante ende Cartesenuwe. In de selve plaetse Alecante komen alle goede waren gelijck Corenten en Wijn. Ende aen de West-zyde leydt een groot Kasteel, in de Zee sijnde, sou men seggen het waer een Eylant. Ontrent een dagh reysens leyt een bay, ende is een plaets van de Garnatinen ende wert ghenaemt Sinte Catryn. Daer van daen reysde ick nae een Stadt genaemt Sienna. Ende is een rijcke Stadt van goet en gelt, en is heel betimmert met kostelijcke Paleysen, de eene kostelijcker dan de andere. Ende rontom de Stadt is over berghen ontrent ander half mijle weeghs, een muur opgetrocken die dubbelt is gebouwt, 't is wel een goet lant maer quaet volck. En van daer reysde ick langhs de kust Sienna nae een plaetse, die ghenaemt wert op 't Italiaens Sardien de Santeremo, ende is een plaets seven of acht daghen langh reysens tusschen de boomgaerts in, daer alle kostelijcke fruyten in wassen van Citroenen die een hooft groot zijn, en van andere kostelicke fruyten meer, die in andere plaetsen niet te krijghen zijn, als overvloedig Olye en Wijn. Ende dit volck segghen het is een kleyn Paradys. Ende de selve plaets leydt dicht aen de Zee, daer ontrent loopt een golf van Arbone. In de voorschreven plaetse wassen veel Paradys appelen, op 't Italiaens ghenaemt Cidre, de selve zijn heel groot, ende een partye vallen kleynder, ende de Ioden komen van alle plaetsen dese vruchten met duysenden halen, als mede de palm bladeren. Dese plaetse wel besien hebbende, soo reysde ick nae Vranckrijck op de eerste Stadt die ghenaemt wort Marsilien ende leyt in Provence. Ende in de Stadt Marsilien leggen al de Galleyen van heel Vranckrijck. Ende Marsilien is een kleyne Stadt maer heel groot

+ 1646 33

[p. 64]

⁺van om grijp met de voorsteden en het landt, want dese makenontrent te samen uyt 60 duysent weerbare mannen. En is heel fraey van plantasie, daer de Chatolijcken een Kerck hebben die genaemt wert Sancte Magdalene. Sy seggen dat dese Magdalene, soude wel eer in de verstooringhe van Ierusalem daer aen gedreven komen hebben sonder roer of sonder zeyl. Dese Kercke is heel konstelijck ghetimmert, en ontrent by de selve stadt Marsilien 50 duytsche mijlen leyt een eylandt genaemt Corsica, daer zijn de bloet kralen overvloedigh en werden daer op ghevist op dese maniere. Daer zijn schuytjes, in yder drie mannen met knyp tanghen, daer sy die mede op halen. Dat een heel kostelijck Corael is, ende daer van daen over al ghestuert wort.

Van daer reysde ick nae Vranckrijck op Avingon onder 't ghebiedt van de Koninck van Vranckrijck staende. Dese stadt is wel eer aen een Paep geschoncken. Die dese Stadt lest heeft vast laten maecken en daer loopt een kostelijcke Reviere langhs de stadt, en is niet veel winbaer door de groote menighte van volck. Drie daghen daer van daen leyt een Kasteel dat genaemt wert Oranien. De Stadt is kleyn en 't eenemael onwinbaer en het Kasteel is heel groot, daer altoos 400 Hollantsche soldaten op leggen behalven de stadts burgers, het selve Kasteel van Orangien leydt op een hooghen steylen Bergh, en men moet daer in 't ront gaen ghelijck een wentel trap op de sydt van den Berg. Ende aen de west-zyde is het soo slecht oft met een beytel afgehouwen was. Dit Kasteel schynt van verre drie kantigh te wesen, en is heel vast betimmert, en wel voorsien van kruyt en loot, en proviande ende zijn daer als hier te lande mede Gereformeert. En op het Kasteel is een Born ofte Put gegraven, daer sy soet water uyt halen, dat met een rat op-gewonnen wort. Wy smeten daer eens een steen in, wy mosten een langhe wyle wachten eer dat wy die hoorden vallen. De stadt Orangie is sonderlingh met stercke mueren omringht en met een vaste wal. Ende is een fraeye koopstadt van Amandelen, Oly, en wijn die daer wassen, ende worden nae de kust van Marsilien ghevoert. Die van Orangie leven op de Hollansche maniere, en de meeste Borgers spreken goet Hollants. Van daer reysde ick nae Lion, en van daer op Menpoly die de name voeren datse hoovaerdigh zijn. Doch is een kleyne stadt. Maer rijck van Rogge en Tarwe die daer zijn wassende. Om Vranckrijck kort te beschryven, soo reysde ick naer Engelant toe, de plaets daer wy aen qamen is genaemt Sorlis, ende leyt op een hoeck van Engelant, dwars tegen over de kust van Vranckrijck, ende daer leyt veel volck om dat voor den Turck te bewaeren, die wel eer de Christenen daer van daen gehaelt hebben, soo wel uyt Yerlandt, als uyt Engelant, en de selve plaets is de mont van de Canael soo wel uyt Vranckrijck, als uyt Engelant, de welcke is de Canael daer de Hollantsche schepen door seylen, als sy in de Spaensche Zee moeten wesen. Van daer gingen wy nae een plaets ghenaemt Pleymuye, ende van daer na Brustou, van Brustou op Wicht dat

+ 1646 33

[p. 65]

streckt tot aen't vaste lant van Engelant. Op Wicht heb ick de goede ⁺Koninck van Engelant aen de tafel sien sitten eeten: die met 4 of 5 Hellebaerdiers bewaert wierde, en eenighe hooge Officieren.

Te Wicht is een schoone haven daer kan een schoon schip in seylen. Ende het is wel bewoont met volck, 't is wel een schoon landt, maer verdestrueert van de Parlementarisen. Doen wy daer quamen, saghen wy een verdeeltheyt ende oneenigheydt onder het volck. Want de Parlementarisen wilden den Koninck van kant helpen, ghelijck gebleecken is. Dese onmenschelijcke bloedighe scheur-sieckte was soo groot, dat den een den anderen niet vertrouwden toe te spreecken. En liepen als rasende schuymbeckende dolle honden, met de bloote deghens langhs de straten, niet anders dan of sy malkanderen daer aen hadden willen steken, en soo met huydt en met hayr raeuw op-vreeten. Soo voeren wy van daer en quamen met de heele scheeps vloote voor't Kasteel Doevre, dit Kasteel leyt op een hooghen Bergh, en dit Kasteel is soo vast, dat de Engelse segghen dat het geen menschen werck en is. En de Stadt leyt onder aen de Zee kant. De Stadt is kleyn en leyt tusschen twee bergen in, ende men kan van daer door de engte vant Kanael Calis vlack sien legghen, ende komende voor de Stadt soo konden wy qualijck landen door het groot gheschiet dat daer was.Want doen wy daer quamen, soo lach den Fairfax daer voor, die het selfde oock door schrick in nam. Van daer scheepten wy nae een plaets die ghenaemt wort Duyns, en wert op Engels genaemt Dele, daer drie groote vaste Kasteelen aen de water kant legghen, soo dat de eene den anderen kan beschieten: en daer lagen doen 58 groote Konincks schepen voor, om de plaets te water te bewaren, daer sy Fairfax verwachten: maer hy wou niet te water, dus quam hy te lande, in meeninghe alles in te nemen: maer alles wel beset vindende, dorst aen die worst niet bijten: dies schuurden hy sijn gat, en marcheerden nae Doeveres Kasteel. Daer wy hem niet verwachten wilden; want wy hoorden dat hy 't op die Kasteelen hadde ghemunt. Dies gingen wy van daer t'seyl nae een plaets ghenaemt Santwijck, dat leyt ontrent drie Engelse mijlen Zee-waert in, daer veel laecken en stoffen bereydt worden, niet groot van omgrijp, maer vast van muuren. Daer komende soo dachten wy daer heel bewaert te wesen, maer het viel heel anders uyt. Want Fairfax quam met 6000 man en stuurden vier trompetters om te vraghen of sy de plaets wilden op gheven, anders wilde hyse stormender handt vermannen. En daer was sulck een allarm onder man en vrouw, datmen nauw een nacht op 't bedde dorsten vernachten. Doen dese alarm ontstont, waren daer 20 matrosen, die met trommels en gheweer wel gemoet uyt liepen, en riepen Godt is met de Koninck Charoles, ende by de stucken gaende om te vechten, maer kosten weynigh uyt rechten door dien de Burghemeesters van de Stadt liever behoudens lijf en goet, de Stadt wilden overgheven alsoo de vyanden te sterck van buyten, en sy te swack van binnen waren, doen de Koninck-

+ 1647 34

[p. 66]

sche ⁺ghemeenten dit verstonden. Liepen in de huysen en smeten haer gheweer neder. Den eenen ghebuerte Parlements en de andere Konincks ghesint zijnde vatten malkanderen by den kop, en knelis-duyvelden malkanderen soo wat. Maer de Parlementarisen hadden de overhant, om dat sy haeren Fairfax daer ontrent hadden. Daer was naeuw een halven dagh verloopen of den Generael Fairfax quaem daer in met trommelen en trompetten, ende maeckten daer haer quartier. Daer was sulken ghewelt dat sommighe verkeerde Iuffrouwen die 't met het Parlement hielden, de Soldaten 't gelt in de handt stopten, en seyden arme slooren, bemere solïers bemere. Dat is geseyt, lustigh soldaten ick dien geschooren. Sy hadden daer qualijck acht dagen huys gehouwen, of sy hoorden dat des Konincks armade op haer quam aensacken. Doen scheyde Fairfax van daer met onverrichter saecken.

Ick scheyde uyt Engelant om die verwoede mensch slachtinghe. Ende begaf my van daer naer, tot het noch gheseghende Hollandt: Maer alsoo ick voor desen mede in West-Indien geweest hebbe soo en sal het niet ondienstigh sijn een weynigh van dat selve Rijck Bresilien hier aen te roeren van het geene ick aldaer ghesien hebbe, ende wat my aldaer weder varen is. Nu om de leser niet lange op te houden van onse uyt-vaert uyt Tessel met aenroeringhe van de onderweeghsche haevenen, ende meer andere plaetsen ghenoch bekent. Soo sal ick hier beginnen, dat wy in quamen in de voornaemste plaetse Resif, die langhs de kust van de Zee loopt, de selve is een stercke plaets, met grote Zee Kasteelen. Daer omtrent leydt een plaets daer Graef Maurits zijn hof hiel ende daer zijn lijf guarde dichte by geplaets was: en is ghenaemt Antoni Faets. Niet verre van daer leydt een vestinghe die ghenaemt wert de 5 hoeck, de selve kan 't water en het landt beschieten. Daer van daen niet ver westelijcken op-waerts leydt een ander Schans, die ghenaemt wort de 2 hoeck dat leydt dwars over het Recif. En het landt buyten de poorte van het Recif dat by de Zee kant leydt, is tusschen beyde de wateren nae de stadt Olinde te gaen, 10 voeten wyt. En niet ver van daer leydt een Landtkasteel, ghenaemt Port de Bruyn, en is niet wel winbaer, en men kan omtrent met een mosquet-schoot de stadt Olinde beschieten. En de selve stad Olinde leyt aen een hoogen berg, en is van de Hollanders verdestureert, onder dese Stadt loopt een Rieviere die uyt de bergh komt, ende die van het Recif moeten daer water halen. Ende andere Fortressen daer omtrent gheleghen, Bresilien is wel heel rijck van Suycker, en andere schoone vruchten. En daer is heel weynigh Broot; want het meeste Broot moet uyt Hollandt aldaer ghestuurt worden, anders soo moeten sy wortels van boomen eten die ghenaemt wert Ferine, en wort daer voor Broot gegeten; het lant is vol wilt gedierte. Voornamelijck krielt het aldaer van slangen, daer de passagiers wel op moeten letten datse een niet op 't lijf en schieten met haeren vergiftighen angel tongh niet en dooden, ghelijck het my

+ 1647 34

[p. 67]

gebeurt is datse my overvallen soude hebben hadde ick niet op mijn hoede⁺ geweest, doen ick gingh nae de stadt Pariba. In de selve Stadt is veel suycker die de Hollanders toe komt, ende is een kleyne Stadt maer een groot Kasteel, daer weer een groote Schans leyt daer men nae de Stadt een groot stuck weeghs gaen moet eer men in de Stadt kan komen. Nae by de Stadt leydt een plaets Aldea ghenaemt, daer de lieden meest naeckt loopen, anders niet aen hebbende dan een kleetjen om de middel om haer schamelheydt te bedecken, als sy nae de Hollanders willen gaen. Naest by de plaetse leydt een plaets ghenaemt Roodt-landt: Dat is de plaets daer de Schepen by malkanderen komen om naer Hollandt toe te varen. De kust van Bresielien ende andere plaetsen ghenoeg besien hebbende, Scheepten ick van daer nae een ander plaets, die ghenaemt wort Reformose: Dat is een Reviere daer men met een groot gheladen Schip in kan varen, door de groote diepte. Ghelijck my gheseyt is: dat dese Reviere tot in Oost-Indien loopt, door op-merckinghe in het varen van de Portugesen bevonden. Dese Bresielianen sijn af gerecht op de menschen Iaght. Want yemant in 't oogh hebbende, weten sy die door snelheydt in 't loopen te achterhalen ofte door hare schichten en pijlen van verre te treffen ende mede te slepen. De ghequetsten snyden sy datelijcken den hals af, ende nooden hare naeste vrienden daer op te gast. Maer die sy ghesont ende fris kunnen betrappen, die mestense nae haer sin volkomen vet genoeg te zijn: Dan slachtense die, ende houden met alle hare vrienden daer mede een Triumph maeltijdt, van weghen hare gheluckighe vanghst.

Dese menschen vanghers ende menschen vreeters my niet langher aenstaende, ende alsoo ick mijn ghenoeghen van dat wilde lant volkomelik hadde. Soo vorderde ick mijn reyse weder naer Hollandt. Alwaer ick onder wegen gesien hebbe duysenden van vliegende visschen, die men niet behoefden te vanghen, alsoose haer selven ghewiligh ghevanghen gaven, om by menighte in ons schip neder te vallen. En dat gaet dus toe. Sy hebben vyandighe visschen die haer in 't water vervolghen, ende om haer te ontkomen soo vlieghense uyt het water, ende sy kennen vlieghen soo langhe als hare vleughelen nadt zijn, maer als die beginnen drooghe te worden dan vallen sy weder in 't water, of in de schepen, ofte op het lant. Hier door kregen wy soo een menighte van die visschen ende zijn seer goet van smaeck om te eten. Alsoo zijn ons onder 't Zeylen mede groote groene begraefde Eylanden al dryvende in Zee ontmoet. Waer op men nae het oogh wel kleyne Steden en Dorpen soude ghetimmert hebben. Dit hebbe ick met meer andere rareteyten gesien, die hier te langhe soude vallen te verhalen. Alsoo misschien andere daer ghenoegh van gheschreven hebben, ende hier van daen daghelicks volcks genoegh derwaerts nae toe-trecken, ende die mijn verhael van Bresielien niet nieuw en soude wesen, daeromme sal het best zijn dat ick vermoeyt zijnde door mijne

+ 1647 34

[p. 68]

⁺veel duurighe achter een volghende Iaren reysens my hier in Hollandt om te rusten neder sette. Vertrouwe den goetgunstighen Leser hier mede voldaen te sullen hebben die ick alle voorspoet, en geluck ben toe-wenschende, Vaer wel.

Eynde van de wonderbaerlijcke kleyne Werelt.

+ 1647 34