Herinneringen

Het jaar 1935

Voronoff; burgemeester van Albury; Soenan (logeatie Ratoe Pembajoen); Lord Pembroke; Bruce Lockhart; Sir Andrew Caldecott; - 60 jaar - portret

Nieuwjaarsdag verliep als gewoonlijk en na de daaraan verbonden plechtigheden droeg de aanvang van het jaar een meer intiem karakter met onze logé's en op 2 Januari een diner met Van Tuylls en Boreels⁵⁸⁶. De officieele

586 H. Boreel, diens echtgenote E.H.A. barones van Tuyll van Serooskerken en haar vader C.J. baron van Tuyll van Serooskerken, die een bezoek aan Ned. Indië bracht.

[p. 283]

ontvangsten lieten zich echter niet wachten. Op 4 Januari groot Secretariediner en den 10en ontvangst van den heer Voronoff met echtgenoote⁵⁸⁷, een zeer knap vrouwtje. Ik ben er niet achter kunnen komen of zij of de apenklieren hem jong hielden.

Een naspel van de Uiver-vlucht was het bezoek aan Indië van den burgemeester van Albury⁵⁸⁸, die onze piloten bij hun landing zoo goed had geholpen. Hij lunchte ten paleize op den 14en. Dan hadden wij den 21en de rubberconferentie met een groot diner tot slot en den 22en werd ik 60 jaar.

In Indië is dat ongemerkt voorbij gegaan; in de Hollandsche bladen werd het in Telegraaf en Handelsblad gememoreerd, naar aanleiding waarvan ook het Bat. Nieuwsblad nog met een artikel kwam⁵⁸⁹.

Men schonk toen in het moederland opnieuw aandacht aan mij; in het Verslag van de Tweede Kamer nopens de Indische Begrooting vroegen ‘zeer vele leden’ nog wel zich niet meer of minder af dan of de Landvoogd wel steeds de gelegenheid wist te vinden om voor moeilijke problemen een zoodanige belangstelling aan den dag te leggen als noodig is voor iemand, die zonder Indische ervaring van beteekenis tot de Landvoogdij werd geroepen ⁵⁹⁰. Nu vraag ik U toch! Gebrek aan belangstelling was wel de minste van mijn fouten en dan nog over gemis aan ervaring te spreken als iemand al meer dan 3 jaren het ambt bekleedt!

Den 28en hadden wij den Soenan met zijn gezelschap op de lunch. Om hem plezier te doen hadden wij zijn dochtertje, de Ratoe Pembajoen, begeleid door Pangaran Ario Mataram en de Ratoe Alit, voor een paar dagen te logeeren gevraagd. Een en ander was een groot succes.

Het werd toen weer tijd om een poosje te Batavia te vertoeven en 1 Februari gingen wij daarheen. Gedurende dit verblijf heb ik mij moeten onderwerpen aan de vervelende verplichting van je te laten uitschilderen voor de verzameling landvoogdelijke portretten. De Bataviaasche Kunstkring, daarnaar gevraagd, adviseerde mij dit werk op te dragen aan den schilder Frank⁵⁹¹, voor wien ik eenige malen per week 's morgens van 7½-8½ poseerde. Het resultaat was niet al te leelijk, waarvoor men al dankbaar mag zijn.

Den 12en hadden wij Lord Pembroke op de lunch, van wien ik mij niets meer herinner. Den 18en ontving ik den Engelschen journalist Bruce Lockhart op audiëntie. Dit bezoek is beschreven in zijn boek ‘Return to Malaya’⁵⁹²,

587 Serge Voronoff, een Franse geleerde van Russische afkomst, die bekendheid genoot door zijn experimenten met apenldieren en op het gebied van de kankerbestrijding.

588 Zie p.276 noot 575.

589 Onder de titel Stijgende waardeering.

590 Bijlagen T.K. 1934-1935, 4, 59, p.157.

591 Jan Frank schilderde eveneens het portret van gouv. gen. D. Fock. Zie Dr. F.W. Stapel, De gouverneurs-generaal van Nederlandsch-Indië in beeld en woord, 's-Gravenhage 1941.

592 R.H. Bruce Lockhart, Return to Malaya, London 1936.

[p. 284]

blz. 275 en vlg., waar hij o.a. zijn indruk aldus weergeeft: ‘... His figure, lank and lean as an Englishman's, astonished me most. He was the only slim Dutchman of over fifty that I had ever seen... His English, spoken with an exceptionally pure accent, was excellent... I formed the opinion that he was a strong man, without the brilliancy and “souplesse” of the politician, but with the assured efficiency of the successful business man, and that what he said he meant’.

Bezoek Van Karnebeek

Den 24en hadden wij Sir Andrew Caldecott, Colonial Secretary van Malaya, met echtgenoote op het diner. Inmiddels was Herman van K.⁵⁹³ teruggekomen van een reis over Java en Bali en had ik de gelegenheid hem in contact te brengen met tal van autoriteiten op twee groote diners den 18en en igen, resp. voor de departementshoofden en fractieleiders van den Volksraad en voor de vreemde consuls. Van zijn kant reciproceerde hij de ontvangen beleefdheden door gehoor te geven aan een verzoek van het Bat. Genootschap van K. en W. en voor een groot gezelschap een lezing te houden over de beteekenis van den Volkenbond, wat hij - het behoeft haast niet gezegd te worden - op uitstekende wijze deed.

Het was aardig te zien hoe v.K. genoot van zijn verblijf in Indië en met hoe groote belangstelling hij kennis nam van al hetgeen hij zag en hoorde. Zooals voor zoovelen, was Indië voor hem een revelatie. Ik zal nimmer vergeten den avond - nu eens zonder gasten - dien wij samen doorbrachten, gezeten in makkelijke stoelen op de voorgalerij van het paleis Koningsplein juist even buiten de overkapping, waar het zoo heerlijk zitten was in den tropennacht. Ik was aan het vertellen geraakt over mijn werk; over de moeilijkheden, waarvoor wij gestaan hadden, en de wegen, waarlangs wij aan die moeilijkheden het hoofd hadden geboden; over de verhoudingen in de Indische samenleving; over de relaties tot het Opperbestuur en over de eigenaardige centrale figuur, die de Landvoogd bij dit alles inneemt. Op een gegeven oogenblik stond hij toen op, greep mijn hand en zeide met bewogen stem: ‘Bonne, ik heb nooit geweten, dat je werk zóó mooi was’. Het was de eenige maal in mijn leven, dat ik hem ontroerd heb gezien.

Zentgraaff, die een onderhoud met hem gehad had, schreef een maand later in de Java-Bode van 16 Maart een artikel over de geringe kennis over Indië in Holland en constateerde daarin, dat na drie eeuwen koloniaal bezit er nog een zóó groote onbekendheid met Indië bestond, dat een oud-minister, een onzer bekendste staatslieden, dit land ‘ontdekt’ in het laatste stuk van zijn loopbaan, en van het onderhoud gewagend, schreef hij: ‘Hij was eenvoudig verrukt over wat hij in Indië zag. Hij had nooit gedacht, dat Indië zóó zou zijn

593 H.A. van Karnebeek.

[p. 285]

geweest; hij was er door verrast en vol bewondering voor het koloniale werk.

Aldus één der voornaamste Nederlanders, van wie men stilzwijgend aanneemt, dat zij zich toch een vrij duidelijk beeld hebben gevormd van onze koloniën en onzen kolonialen arbeid.

Eén ding is dan nòg grooter dan zijn verrassing; de onze over de zijne’.

Deze uitspraak is te begrijpen van iemand, die 40 jaren in Indië heeft geleefd en gewerkt. Maar anderen zullen zich over v.K.'s houding niet verbazen. Men kan over Indië lezen zoo veel men wil, men kent het niet zonder het gezien en ondervonden te hebben. Daarvoor is geen verblijf van jaren noodig; natuurlijk is er veel, dat gelijk en gelijksoortig is als overal elders, maar men moet zelf even gevoeld hebben hoe toch Indië heel ‘anders’ is dan Holland. Dat aanvoelen veroorzaakt bij velen een verrassing en bij de meesten een blijde verrassing.

Van ons verblijf te Batavia maakten wij gebruik om, zooals gewoonlijk, eenige instellingen te bezoeken. Dit maal waren aan de beurt het St. Vincentiusgesticht (21 Febr.)⁵⁹⁴, de Jan Pietersz. Coenstichting (22 Febr.)⁵⁹⁵ en de drukkerij van Kolff & Co (28 Febr.).

594 De Vincentiusvereniging te Batavia (zie p.252 noot 497) verzorgde in het St. Joseph-gesticht de opvoeding van arme en verwaarloosde jongens; voor de meisjes geschiedde dit in een speciale afdeling van het Instituut der Zusters Ursulinen.

595 De Jan Pieterszoon Coen Stichting, opgericht in 1919, stelde zich ten doel de oprichting en instandhouding te Batavia van een tehuis voor schoolgaande jongelieden van alle rassen en standen. De stichting exploiteerde het Internaat Jan Pieterszoon Coen en verleende steun aan gelijksoortige inrichtingen.

Overdracht-Commissie

Den 27en had ik een bespreking met de Overdracht-Commissie⁵⁹⁶, die eigenlijk niet goed meer wist hoe zij met haar werk verder moest. Ik heb er toen op gewezen, dat het werk der commissie uit den aard der zaak in de practijk niet ten volle tot zijn recht kon komen zoo lang de bestuurshervorming in de Buitengewesten nog niet was doorgevoerd. Dit bracht immers mee, dat de centrale departementen nog in hun geheel moesten blijven bestaan, waardoor overdracht van bevoegdheden op Java niet op veel medewerking kon rekenen. Dat nam echter niet weg, dat het zeer nuttig was na te gaan wat kon worden overgedragen en dit zoo mogelijk tot uitvoering te brengen, zij het in medebestuur, maar steeds met het doel de locale ressorten te leeren op eigen beenen te staan. Aan het slot van de bespreking gaf ik eenige richtlijnen aan, welke de Commissie bij haar verder werk in acht zou kunnen nemen.

596 De Overdrachtscommissie, ingesteld bij G.B. van 21 sept. 1932 no. 16 had tot taak de overdracht voor te bereiden van bevoegdheden en bemoeienissen van de regering en de departementen van algemeen bestuur op de autonome gemeenschappen (provincies, gemeenten en regentschappen). In 1935 was Ch.O. van der Plas voorzitter van deze commissie.

[p. 286]

Japansche katoenbouw op Nieuw-Guinea

Dienzelfden dag ontving ik in gehoor den heer Nakajima van de Oriental Development Cy., die een uitgebreid request had ingediend om concessies op Nieuw-Guinea voor het planten van katoen. Hij vroeg liefst 5.000 H.A., waar een geheele Japansche kolonie zou worden gevestigd met scholen, hospitalen en bioscopen; een en ander in erfpacht voor 75 jaren. Hij blies hoog van den toren en, daar er natuurlijk geen sprake van kon zijn, dat dit zoomaar toegestaan werd, vroeg ik hem maar eerst eens af of hij zeker was, dat daar katoen wilde groeien. Hij moest erkennen dit nog niet te weten, waarop ik hem den goeden raad gaf zich dan ook niet voor 75 jaren te binden tegen een niet onbeduidende canon en ook niet beslag te leggen op zulk een groot terrein, maar te beginnen met bv. voor 5 jaren 500 H.A. te huren, voorshands niet te denken aan de oprichting van bioscopen enz. en eerst te onderzoeken of de cultuur van katoen daar ter plaatse loonend was. Hij is toen naar den consul-generaal Koshida geloopen met de vraag of hij nu eigenlijk iets bereikt had of niet, waarop deze zoo verstandig was te antwoorden, dat hij heel blij mocht zijn met hetgeen hij verkregen had.

Prof. Van Kan; wisseling voorzitter Volksraad (Mr. Spit-Van Helsdingen)

Den 28en gingen wij terug naar Buitenzorg, waar wij den 4en Maart een diner gaven aan den Raad van N.I. om afscheid te nemen van Prof. Van Kan en echtgenoote, die ons gingen verlaten. Zijn heengaan leidde er toe, dat Mr. Spit, de voorzitter van den Volksraad, tot zijn opvolger in den Raad benoemd werd en wij dus een anderen voorzitter hadden te zoeken. Dat gaf aanleiding tot nog eens een wrijvinkje met den Minister. Ik had voorgedragen Mr. Jonkman, die ook als no. 3 (no. 1 en no. 2 waren Inlanders) voorkwam op de aanbeveling van den Volksraad⁵⁹⁷. Colijn had hiertegen bezwaar en naar aanleiding daarvan schreef ik hem dd. 22 April: ‘Wij staan nu voor de benoeming van een nieuwen voorzitter van den Volksraad en gij brengt mij in groote ongelegenheid door niet in te stemmen met mijn voordracht ten aanzien van Mr. Jonkman⁵⁹⁸. Ik begrijp niet wat ge tegen hem hebt.

Toch niet, dat hij als no. 3 op de aanbeveling van V.R. stond? Iemand, die

597 Het College van Gedelegeerden had op 12 maart 1935 een voordracht opgemaakt, waarbij als eerste candidaat R.A.A. Koesoemo Oetoyo, als tweede candidaat R.A.A. Wiranata Koesoema en als derde candidaat J.A. Jonkman in aanmerking waren gebracht.

598 In de geheime Indische brief van 1 april 1935 no. 23/1 (K.A. Vb. 12 april 1935 Lt. K7) was in overeenstemming met de raad van Indië aanbevolen J.A. Jonkman en als tweede candidaat L.G.C.A. van der Hoek, ten aanzien van wie de gouv. gen. zich evenwel ‘volle vrijheid’ had voorbehouden ‘in verband met mogelijke mutaties in de hoogste rangen van het Europeesch bestuurscorps’.

[p. 287]

daarop staat, behoeft toch niet uitgesloten te worden...⁵⁹⁹ Aangezien de persoon van den voorzitter van grooten invloed is op de langzamerhand berucht geworden (geheel ten onrechte) verhouding tusschen Reg. en V.R., had ik gaarne gezien, dat meer waarde gehecht ware aan mijn voordracht ten deze’.

De Minister antwoordde hierop dd. 8 Mei 1935: ‘Uw brief van 22 April bevat een onderwerp, waarover ik U eenige nadere inlichtingen schuldig ben. Gij zult U herinneren, dat ik, lang vóór Gij Uwe voordracht opmaaktet, U een cijfertelegram gezonden heb, waarin ik U in overweging gaf iemand voor te dragen tot voorzitter van den Volksraad, die niet voorkwam op de aanbeveling van dien Raad...⁶⁰⁰ De grond van mijn bedenking ligt voornamelijk in het feit, dat deze aanbeveling van den Volksraad een manoeuvre vertegenwoordigt, waarbij gebruik is gemaakt van onvoltalligheid van het college van gedelegeerden. Eigenlijk heb ik ook bezwaar tegen de aanbeveling zelf, aangezien deze niet op de wet steunt en feitelijk usurpatie is ⁶⁰¹. Daarbij kwam, dat men 2 inlanders als no. 1 en 2 geplaatst had, die volkomen ongeschikt moesten worden geacht voor het voorzitterschap, zoodat men blijkbaar naar een gelegenheid heeft gezocht om de Regeering te dwingen een handeling te verrichten, die door de demagogen uitgelegd kon worden als gericht tegen de inlanders als zoodanig. Dit laatste bezwaar was het gemakkelijkst te om-

599 Hier is weggelaten: ‘Ligt Uw bezwaar dan in zijn persoon? Op welken grond dan? Toch niet dat hij indertijd Stuw-man was? De Stuw is werkelijk dood en Jonkman is m.i. een volkomen betrouwbaar gezagsman. Hij leek mij zeer geschikt voor het presidium; mijn eenige bezwaar was, dat ik hem in reserve had willen houden als opvolger van Vonk in de functie van Procureur-Generaal. Maar dat bezwaar heb ik niet laten overwegen omdat ik voor den V.R. geen even geschikten candidaat wist. Van der Hoek kan ik niet missen, vooral niet nu Schnitzler is afgekeurd, en bovendien lijkt Van der Hoek mij oneindig veel beter voor het bestuur dan voor den V.R. Ik heb dan ook aanstonds voorbehoud gemaakt ten aanzien van no. 2 van den voordracht van den Raad v.N.I.’

600 Hier is weggelaten: ‘Gij hebt het blijkbaar niet wel mogelijk geacht in eerste instantie aan dien wenk gevolg te geven en no. 3 van de aanbeveling als no. 1 op Uw voordracht geplaatst. Aangezien ik echter overwegend bezwaar heb om iemand van de aanbeveling te nemen en Gij U niet vereenigen kondt met no. 2 van Uw eigen voordracht (waaromtrent Gij trouwens reeds een voorbehoud gemaakt hadt), was er geen andere uitweg mogelijk dan een nieuwe voordracht op te maken.’
Blijkens zijn voordracht aan de Koningin van 14 mei 1935 Lt. L7 (K.A. Vb. 14 mei 1935 Lt. L7) had minister Colijn Van der Hoek willen voordragen. Nadat deze was benoemd tot gouverneur van West-Java had de gouv. gen. een nieuwe voordracht ingediend, waarin overeenkomstig het nader advies van de raad van Indië opnieuw Jonkman werd aanbevolen, maar voor het geval de minister zijn bezwaar tegen deze voordracht mocht handhaven, eveneens in overeenstemming met het advies van de raad van Indië, in de eerste plaats W.H. van Helsdingen candidaat was gesteld.

601 De Jonge tekende bij deze passage aan: ‘De aanbeveling heeft juist zooveel beteekenis als men eraan hechten wil. Het is toch te dwaas dat een man gedisqualificeerd zou zijn door erop te staan!’

[p. 288]

zeilen door iemand te nemen buiten de aanbeveling om, waarbij dan tegelijkertijd de waardeloosheid van zulk een aanbeveling in het algemeen gedemonstreerd werd’.

Ik kwam op de zaak nog terug in mijn brief van 3 Juni, waarin ik schreef: ‘... De benoeming van Mr. Van Helsdingen tot voorzitter van den V.R. blijf ik jammer vinden. Gij ziet in de m.i. onschuldige (vragen staat nog immer vrij!) aanbeveling van den V.R. een demonstratie. M.i. leveren wij thans een demonstratie van bedenkelijker aard. Dezen steun uit Holland heb ik werkelijk niet noodig om tegen den V.R. “neen” te zeggen als daarvoor grond is. Een “neen” om een inlandschen voorzitter te benoemen had ik gerust durven laten hooren; ik ben overtuigd, dat zelfs de voorstellers geen oogenblik op een “ja” gerekend hadden.’

Margadant-zaak

Om nog even op Prof. Van Kan terug te komen, hij ging weg zonder het hem opgedragen onderzoek in de zaak Margadant ⁶⁰² voltooid te hebben. Margadant was jaren tevoren als gezaghebber in Zuid-Celebes wegens oneerlijkheid veroordeeld en ontslagen. Aan de juistheid van dit vonnis werd getwijfeld en dit gaf aanleiding tot een langdurige hevige actie, waarbij het sentiment een belangrijke rol speelde. Om de gemoederen tot bedaren te brengen verzocht ik Van Kan om na te gaan of er eenige grond was, om tot een revisie van het vonnis over te gaan. Tijdens dit onderzoek overleed de betrokkene.

602 H.E.J. Margadant, fd. controleur te Boeloekoemba (Zuid-Celebes) was in 1925 wegens verduistering van onder hem berustende kasgelden tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld. In de door Margadant uitgegeven brochure Onschuldig veroordeeld (z.j.), met een voorrede van C.C. van Helsdingen, die in de Volksraad reeds op een hernieuwd onderzoek had aangedrongen (Handel. Volksraad 1928-1929, p. 365 en 1930-1931 p.201 e.v.), waren de artikelen van W. Belonje in de Indische Courant, waarin het vonnis tegen Margadant werd aangevochten, opgenomen. Hierop volgde een pleidooi voor een hernieuwd onderzoek van de hoogleraar J.M.J. Schepper: De zaak Margadant en haar pleidooi voor de urgentie van een doeltreffende herzieningsregeling, Indisch tijdschrift van het recht 1932, p.367. Het vonnis tegen Margadant werd ook aangevochten door R. Fruin in De Indische Post, 12 nov. 1932. Aan Van Kan werd in nov. 1932 opgedragen na te gaan of er reden was voor revisie van dit vonnis. Op zijn aanwijzingen werden tegen verschillende getuigen in de zaak Margadant meineedprocedures ingesteld die in sommige gevallen tot veroordeling leidden. Een voorlopig verslag over het door Van Kan ingesteld onderzoek bevindt zich in het K.A. Vb. 3 dec. 1936 Lt. R29. Een tegen andere verdachten in de verduisteringszaak ingestelde strafvervolging eindigde met vrijspraak wegens gebrek aan bewijs. Zie voor dit vonnis van de raad van justitie van Makassar van 16 dec. 1938 Indisch tijdschrift van het recht, deel 149, p.575.

[p. 289]

Leveson Gower; Dr. Max Ilgner; Freiherr Von der Lancken

Nog in Maart gaven wij den 10en een diner voor Mr. Leveson Gower (geen herinnering); den i8en ontving ik den heer Max Ilgner, den jongsten directeur van de I.G. Farben op audiëntie, welk onderhoud aanleiding was, dat hij in September 1937, toen hij in Nederland vertoefde, liet vragen een bezoek op ‘de Beele’ te mogen brengen, waarna wij hem en zijn gezelschap op de lunch hebben gehad. Op dienzelfden i8en Maart dineerde bij ons Freiherr von den Lancken, de man, die de executie van Miss Cavell had trachten te voorkomen ⁶⁰³. Hij was een aangenaam mensch en interessant prater; een paar maanden later stuurde hij aan mijn vrouw zijn boek: ‘Meine dreissig Dienstjahre’, waarin de Belgische bezetting natuurlijk omstandig behandeld wordt.

603 Edith L. Cavell, een Engelse verpleegster, sinds 1907 directrice van een ziekenhuis in Brussel, werd wegens haar medewerking aan een organisatie, die geallieerde militairen de Nederlandse grens hielp bereiken, door een Duitse krijgsraad ter dood veroordeeld en enige dagen later op 12 okt. 1915 gefusilleerd. Oscar Freiherr von der Lancken-Wakenitz, hoofd van de politieke afdeling van het Duitse militaire bestuur in Brussel, heeft, op aandrang van de Amerikaanse gezant, nog getracht de ten uitvoerlegging van het vonnis te voorkomen.

Wisseling Dir. van Fin. (De Leeuw-De Bruyn Kops)

Den volgenden dag hadden wij een afscheidsdiner voor den heer De Leeuw, die als Directeur van Financiën aftrad. Hij had moeilijke jaren achter den rug en had zich goed gehouden; in het ontslagbesluit heb ik dan ook bij de dankbetuiging voor bewezen diensten ingevoegd de woorden ‘onder moeilijke omstandigheden’. Maar zijn fout was, dat hij tot het vervelende genre behoorde. Zijn opvolger, De Bruyn Kops ⁶⁰⁴, vond ik niet den aangewezen man voor de omstandigheden, maar we hadden geen ander.

Eindelijk namen wij den 25en op een lunch afscheid van het echtpaar Censi, den Italiaanschen consul-generaal en echtgenoote, die de kinderen nogal veel hadden gezien.

604 G.F. de Bruyn Kops.

Bestuurshervorming

Vóór het einde van de maand, den 3oen, had ik een belangrijke vergadering met den Raad ten paleize Buitenzorg ter bespreking van de bestuurshervorming, waarover wij een brief van den Minister gehad hadden, die voortgang wenschte ook om langs dien weg tot bezuiniging te komen ⁶⁰⁵. De gedachte

605 Missive van 19 juli 1934 no. 12/704. Bijlagen, no. 5. De gouv. gen. had deze brief beantwoord bij schrijven van 9 aug. 1934 no. 598/9 (K.A. Vb. 6 april 1935 no. 8) waarin hij o.m. opmerkte: ‘Ik ben het met Uwe Excellentie eens, dat de thans weer op te vatten plannen wellicht niet aanstonds tot bezuiniging zullen leiden, maar het verdient toch zeker aanbeveling de organisatie in het leven te roepen, welke ook in de Buitengewesten meer administratieve en financieele zelfstandigheid kan brengen.
Uwe Excellentie vergeve mij, dat ik de staatkundige beteekenis van den maatregel onbesproken laat. Die beteekenis allerminst onderschattend, zou ik daarop toch niet den nadruk willen leggen. Beschouwingen in deze richting hebben m.i. hier te lande geen goeden invloed. Men hecht er veel grooter waarde aan dan zij bij mogelijkheid in de naaste toekomst kunnen hebben, wat noodwendig tot teleurstelling en dus tot onrust leidt. Ik acht mij zelf gelukkig dat ik gedurende mijn ambtsperiode, geholpen door de tijdsomstandigheden, zoo weinig heb behoeven te zeggen over de staatkundige ontwikkeling dezer gewesten. Zij is natuurlijk van groot belang, maar niet onder de tegenwoordige omstandigheden en niet als opzettelijke doelstelling. De staatkundige ontwikkeling zij de rijpe en geurige vrucht, welke men van een gezonden en krachtigen boom plukt. Voorshands gaat het er nog om den boom gezond en krachtig te maken.’
Hij deelde mede de dir. b.b. te hebben opgedragen ‘op korten termijn een nota in te dienen, houdende een beredeneerd schema van de administratieve decentralisatie, als voorlooper van staatkundige hervormingen’. Aan deze opdracht werd door de dir. b.b.P.C.A. van Lith voldaan bij brief van 2 okt. 1934 no. Gx 6/6/7, waarin werd geconcludeerd: ‘dat uitvoering van de denkbeelden van den Minister niet zal leiden tot verwczenlijking van 's Ministers verwachting dat daaruit, na aanvankelijke verhooging van uitgaven, binnen korten tijd financieel voordeel voor het Land kan worden verkregen;
dat integendeel de verhoogde uitgaven voor voorbereiding der doorvoering van de bestuurshervorming nog tal van jaren op de Landsbegrooting zouden blijven drukken en dat zulks onder de huidige tijdsomstandigheden niet verantwoord zou zijn;
dat derhalve van meergenoemde plannen dient te worden afgezien.’ Mocht anders worden besloten dan zou de aanstelling van drie gouverneurs voor de buitengewesten en één centrale figuur, die met de voorbereiding van de doorvoering der bestuurshervorming ware te belasten ‘den weg openen om op de snelste wijze te komen tot doorvoering van de administratieve en staatkundige bestuurshervorming in de Buitengewesten’.

[p. 290]

zat daarbij voor, dat de gewesten zoo veel mogelijk in eigen behoeften zouden moeten voorzien, hun tering naar de nering zouden moeten zetten, waartoe zij met eigen begrooting zouden moeten werken. Zoo lang de staatkundige hervorming in de Buitengewesten nog niet geleid had tot autonome lichamen zooals de provincies op Java, zou de administratieve decentralisatie de mogelijkheid hiertoe moeten scheppen met afsplitsing van de gewestelijke begrootingen van de hoofdbegrooting. Een voorbeeld van zulk een gewestelijke of locale begrooting had Res. Visman opgesteld voor Gorontalo, waaruit bleek, dat ongetwijfeld mogelijkheden tot bezuiniging in dit systeem aanwezig waren ⁶⁰⁶. Terecht wees Res. Visman, die de vergadering bijwoonde, er op, dat men dan de bestuurshervorming anders moest aanpakken als tevoren. Vroeger begon men met administratieve hervorming, maar zonder

606 Vgl. Dr. F.H. Visman, Finantieel bestuur in landschaps- en in rechtstreeks bestuurd gebied in crisistijd, Koloniale Studiën, 1935, p. 176 e.v.

[p. 291]

eenige afwenteling van de beschikking over geldmiddelen, waardoor de administratieve decentralisatie niet tot haar recht kwam, aangezien nu eenmaal in de beschikking over de financiën de voornaamste bevoegdheid van het staatsbewind schuilt. Op deze weinig vérstrekkende administratieve hervorming volgde dan de staatkundige hervorming, d.w.z. men stelde nieuwe raden in, maar schonk hun slechts een deel van de hun toegedachte taak; men ontwierp niet dadelijk een stelselmatige financieele verhouding tusschen Land en nieuwe lichamen, maar gaf een financieele regeling, die practisch hierop neer kwam, dat de regionale huishoudingen gefinancierd werden door het Land, Dat moest aanleiding geven tot klachten en daarom behoorde in de Buitengewesten de vaststelling van de financieele regeling vooraf te gaan. Zelfs bij de administratieve hervorming zou door vaststelling van Gorontalorekeningen een groote financieele bevoegdheid aan de Gouverneurs en Residenten gegeven kunnen worden. Op die wijze zou een decentralisatie van bezuiniging verkregen kunnen worden. Men ging in hoofdzaak met den heer Visman accoord en hem werd mitsdien opgedragen een program samen te stellen van hetgeen in de naaste toekomst gedaan diende te worden ⁶⁰⁷.

607 Alleen de dir. b.b. Van Lith verklaarde steeds een tegenstander van de doorvoering van de bestuurshervorming te zijn geweest en dat ook te blijven, omdat hij meende dat het onder de gegeven tijdsomstandigheden niet verantwoord was grote bedragen op de begroting te brengen, waartegenover ‘geen of slechts twijfelachtige voordeelen’ stonden.
Visman werd met de leiding van de voorbereiding van de verdere doorvoering van de bestuurshervorming belast. In april 1935 nam minister Colijn het initiatief om Visman naar Nederland te laten komen ‘ten einde met mij nader overleg te plegen over de hoofdlijnen der te ontwerpen plannen’. (K.A. Vb. 6 april 1935 no. 8).
Dit overleg leidde tot een uitvoerige door Visman geconcipieerde ministeriële missive (K.A. Vb. 14 nov. 1935 no. 12) die het programma voor de verdere doorvoering der bestuurshervorming bevat. Zie voor de latere ontwikkelingen Volksraad II, p. 443 e.v.

Reis Midden- en Oost-Java, Bali en Madoera; Regentenconferentie

Slechts enkele dagen later aanvaardden wij de reis naar Midden- en Oost-Java voor de regentenconferenties, waaraan werd vastgeknoopt een bezoek aan Bali en Madoera. Woensdag 3 April, vertrokken wij al vroeg van Buitenzorg naar Tjililitan om per vliegtuig naar Semarang te gaan, vanwaar wij vóór de lunch Magelang bereikten. In den middag bezochten wij de ‘Oranje Nassau Stichting’ van Pa Van der Steur⁶⁰⁸. Den volgenden morgen hield ik de regentenconferentie in de woning van den Regent⁶⁰⁹. In mijn inleiding plaatste ik Indië in internationaal verband en wees op de velerlei moeilijkheden, die zich overal ter wereld voordeden en ook op Indië haar terugslag

608 Zie p. 148.

609 R.A.A. Danoesoegondo.

[p. 292]

hadden. Bij ons verweer hiertegen was eerste eisch handhaving van rust en orde, waarbij ik een overzicht gaf van de maatregelen terzake door de Reg. genomen sinds de muiterij op de ‘Zeven Provinciën’. Tal van regenten hielden daarna beschouwingen over den politieken toestand. Vervolgens gaf ik een overzicht van den nog steeds slechten financieelen toestand als achtergrond voor een bespreking van den economischen toestand, die op Java altijd moeilijker is dan elders. Hierbij wees ik op de noodzaak de voedselpositie steeds scherp in het oog te houden, weshalve ik den gewestelijken bestuurshoofden had opgedragen mij driemaandelijks rechtstreeks telegrafisch in te lichten omtrent de economische positie van het oogenblik teneinde de vertraging te ontgaan, die de berichten via het Dept. van Economische Zaken noodwendig ondervinden. De middelen tot steunverleening werden daarop behandeld, waaronder de kolonisatie, alsmede de rol, welke de handelspolitiek ten deze kan spelen, waarbij gelegenheid was uit te leggen waarom de invoer van de goedkoope Japansche goederen gecontingenteerd moest worden. Bij de besprekingen bleek wel hoezeer ook Midden-Java door de inkrimping van de suikerindustrie geleden had.

In den namiddag vertrokken wij naar Djocja, waar wij intrek namen bij Gouv. Bijleveld⁶¹⁰. 's Avonds ontvangst in den Kraton, waar loopend souper, terwijl dansen werden uitgevoerd. De Sultan was weer zeer beminnelijk en de avond was mooi en interessant, maar wat lang voor hem, die een vermoeienden dag achter den rug heeft. 5 April van Djocja naar Solo, waar wij door Gouv. Treur⁶¹¹ en den Soenan ten Gouv. huize werden ontvangen om na een kort oponthoud door te gaan naar Madioen. Hier lunch ten huize van Res. Dr. Adam⁶¹² en daarna door naar Kediri, waar ten huize van Res. Van Hartingsveldt⁶¹³ receptie, diner met gasten en nachtverblijf. 6 April al weer vroeg vertrokken, bezochten wij op weg naar Malang Hindoe-oudheden, een paar ziekenhuizen en een electrische centrale om een welverdiende lunch te genieten ten huize van Res. Bertsch ⁶¹⁴. Na afloop daarvan naar Poerwadadi, vanwaar wij het werkkamp Oost-Java bezochten, en tot slot Tosari, dat ons een rustigen Zondag in de kou bezorgde. Van Tosari ging het naar Bondowoso via Pasoeroean (proefstation suiker), Probolinggo (werkplaats I.M.I.W.)⁶¹⁵, Klakah (Pro Juventute), Loemadjang (lunch ten huize van Asss. Res. Tydeman ⁶¹⁶) en Djember (proefstation tabak). Ten huize van Res.

610 J. Bijleveld.

611 M.J.J. Treur.

612 L. Adam.

613 N.W. van Hartingsveldt.

614 R.K.A. Bertsch.

615 In de werkplaatsen van de Indische Maatschappij voor Individueele Werkverschaffing, werden gesteunden te werk gesteld, die boven hun steun een aandeel in de winst van deze bedrijfjes ontvingen.

616 E.L.J. Tydeman.

[p. 293]

Van Romondt⁶¹⁷ hadden wij dien dag nog een diner met gasten. Op 9 April was het te Bondowoso regentenconferentie voor Oost-Java, die ik op dezelfde wijze leidde als te Magelang. In den namiddag dronken wij met een groot gezelschap thee op de zeebadplaats Pasirpoetih, waarna receptie en diner zonder gasten. 10 April vertrek naar Banjoewangi, waar wij een poos ten huize van Ass. Res. Van Rietschoten⁶¹⁸ verbleven om daarna in te schepen op H.M.'s ‘Prins van Oranje’, die ons in den namiddag naar Boelèlèng op Bali bracht.

Hiermede begon een prachtige tocht over Bali. Maar de rit over Java was niet minder mooi geweest. Java met zijn vergezichten en vulkanen, zijn lange wegen en intieme dessa's, zijn sawahs en rietvelden, zijn overvloedige, nijvere en zachtaardige bevolking heeft veel charme; het is zoo echt Indië.

Ten huize van Res. De Haze Winkelman hielden wij dien dag receptie, waarna diner met gasten. Den volgenden morgen bezochten wij de lontarboekerij Kertya Liefrinck-van der Tuuk⁶¹⁹, waar mij een lontar-boek in langen smallen doos werd aangeboden. Daarna een bezoek aan de Poera te Sang-sit⁶²⁰, bijwoning van stierenrennen aldaar, een rit langs de Balische Riviera, ververschingen in de pasanggrahan te Gitgit met bezichtiging van den wegaanleg, lunch te Singaradja en in den middag vertrek naar Kintamani. Bij aankomst aldaar was het beroemde uitzicht op de Batoer slecht. 's Avonds woonden wij de merkwaardige Sangjang in de Poera⁶²¹ bij, een dans uitgevoerd door meisjes, die in trance zijn gebracht en dan zonder letsel over gloeiende kolen dansen⁶²². Wij logeerden in het keurige K.P.M. hotel, een belangrijke schakel in de keten, die deze scheepvaartmaatschappij over Bali heeft gelegd en waarlangs het toeristendom wordt geleid. Het groote voordeel hiervan is, dat de rest van het eiland min of meer beschermd wordt tegen al te groote belangstelling. Na den volgenden morgen genoten te hebben van het toen prachtige uitzicht reden wij via Bangli naar de Koningsgraven⁶²³, waarna bezoek aan de Poeri⁶²⁴ Gianjar. Deze zelfbestuurder⁶²⁵ was een weinig

617 Ch.A. van Romondt.

618 H.J.C. van Rietschoten.

619 De in juli 1928 opgerichte stichting Kertya-Liefrinck-Van der Tuuk stelde zich ten doel de instandhouding van de lontarbibliotheek te Singaradja, het verzamelen en bewaren van Balische en Sassakse lontars (geschrift op geprepareerde bladeren van de lontarpalm) en andere geschriften en de bevordering van de bestudering van deze geschriften.

620 Zie over deze tempel in Noord Bali en het daar uitgevoerde ritueel: Beryl de Zoete and Walter Spies, Dance and drama in Bali, London 1938, p. 269.

621 Tempel.

622 Zie over deze dans Beryl de Zoete and Walter Spies, t.a.p., p. 74 e.v.

623 Zie over deze koningsgraven Oudheidkundig Verslag 1921 2e kwartaal p. 60 e.v., 3e kwartaal p.97 e.v., uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Weltevreden-'s Hage 1921.

624 Paleis.

625 I Dewa Ngoerah Agoeng.

[p. 294]

aantrekkelijk man, een grove, zwaar gebouwde kerel, die weinig vertrouwen inboezemde. Vandaar bereikten wij nog vóór de lunch Denpasar, waar wij logeerden ten huize van den Ass. Res. Jansen⁶²⁶. Na het diner zonder gasten bezochten wij te Bedoeloe een zeer curieuse plechtigheid, de Ketjak, een spel van ongeveer 150 man, die twee apenlegers voorstelden.

13 April ging de tocht van Denpasar via de leprozerie van Sioet, Kloeng-koeng, waar expositie van Balische kunstnijverheid, de Vleermuizengrot, waar diverse demonstraties werden gegeven, en de leprozerie bij Boekboek naar de Poeri van den Anak Agoeng van Karangasem⁶²⁷. Zoo onsympathiek als de man van Gianjar, zoo vriendelijk en beschaafd was deze laatste. Bij onzen aankomst greep een bijzondere gebeurtenis plaats; ook hier, als op andere plaatsen, waren Balische priesters, pedanda's, opgesteld, die een gebed opzonden met heilwenschen voor den Landvoogd en diens familie. Dit gebed werd in Hollandsche vertaling mij ter hand gesteld, hetgeen nog nooit gebeurd was en moest gelden als een blijk van bijzonder vertrouwen en uitnemende hulde, daar de gebeden der Balische priesters naar den inhoud niet bekend mogen worden. Er waren trouwens meer zonderlinge bewijzen van genegenheid. Op het erf van de poeri stond een hooge versierde stellage met bovenop een prachtige rustbank met baldakijn. Toen ik vroeg wat daarvan de beteekenis was, werd mij uitgelegd, dat men de goede geesten gebeden had mij te vergezellen en te beschermen, maar dan moest ook de gelegenheid bestaan voor die goede geesten om te rusten als ik ergens verwijlde. Hier werd ons een lunch aangeboden door de gezamenlijke negara-bestuurders en ontvingen wij geschenken. Teruggekeerd te Denpasar, hielden wij daar nog receptie.

Zondag, 14 April, gingen wij terug naar Singaradja via Batoeriti en Bedoegoel, waar in de pasanggrahan aan het Bratanmeer het Europeesch bestuur van Bali een keurige lunch aanbood. Te Singaradja aangekomen, verleende ik daar om 7 uur audiëntie. Een van de bezoekers was de Anak Agoeng van Karangasem, die een request indiende om op Bali het zelfbestuur te herstellen. Onder het rechtstreeksch bestuur was de positie der negara-bestuurders inderdaad dubbelzinnig en het lag in de politiek van de Reg., alles wat daarvoor vatbaar was tot grootere zelfstandigheid te brengen. Ik stond dan ook allerminst afwijzend tegenover dit verzoek en beloofde het in ernstige overweging te zullen nemen. Maar zulke dingen gaan niet gauw; wel had ik nog de voldoening, dat vóór mijn vertrek uit Indië het gewestelijk bestuur gunstig advies uitbracht. Per 1 Juli 1938 kwam de zaak tot stand. Begin Juni schreef ik den Anak Agoeng om hem geluk te wenschen met deze gebeurtenis, daarbij herinnerend aan de hiervóór genoemde audiëntie. Op 1 Juli kwam een antwoord-telegram: ‘Bali's Zelfbestuurders oprechtst dank zeggen U en

626 H.J. Jansen.

627 I Goesti Bagoes Djilantik.

[p. 295]

Mevrouw de Jonge hoogelijk gewaardeerde gelukwenschen herdenkend welwillend gehoor indertijd rekestaanbieding bij U gevonden. Anakagoengagoeng Karangasem’.

De avond van dien Zondag bracht ons nog een zeer fraai schouwspel. Op het voorerf van het Residentshuis was een prachtige gamelan opgesteld en bij de muziek daarvan gaf op een laag platform de beste danser van Bali, Goesti Rake, een uitvoering. Het was een waardig slot van ons verblijf aldaar.

Den volgenden morgen staken wij per torpedobootjager H.M.'s ‘Witte de With’ over naar Madoera, waar wij te Kalianget lunchten en daarna de zoutverpakkingsfabriek bezichtigden. Van daar ging het via Soemenep naar Pamekasan om af te stappen bij Res. Van Hartingsveldt⁶²⁸. Een receptie en diner zonder gasten sloten den dag.

Vóór het ontbijt op den 16en hadden wij natuurlijk al de onvermijdelijke kinderaubade te pakken, maar verder bood ons de ochtend iets uitzonderlijks, de kerapan, de stierenrennen. Dat was werkelijk zeer mooi; de belangstelling van het publiek was groot; men kon het echte volksvermaak proeven uit den trots waarmede de spannen werden voorgeleid, omstuwd door familie en dorpsgenooten van den menner. Jammer, dat de veeteelt op Madoera toen zwaar te lijden had onder de tijdsomstandigheden; de prijzen van het vee waren beangstigend laag, waarover ook op de regentenconferentie te Bondowoso geklaagd was. De geheele economische toestand op Madoera was niet te vergelijken met dien op Bali; men had het er arm en de voedseltoestand eischte bijzondere zorg. Na de kerapan een minder vroolijk bezoek aan de communistengevangenis, de onverzoenlijken. Hier werd de agave tot draad en de draad tot weefsel (zakken) en touw verwerkt. De verslaggever van de Ind. Courant waardeerde dit bezoek, ‘dankbaar in de gelegenheid te worden gesteld deze communistengevangenis te mogen zien en er vrij uit over te kunnen schrijven. Niets valt er te verbergen, alles ligt er open en klaar. Ruim en streng zijn de werkzalen... Allen hebben dezelfde harde oogen, velen zijn als schimmen van den haat...’

Na de lunch gingen wij via Bangkalan en Kamal naar Batoeporron voor de bezichtiging van de Marine-Pyrotechnische werkplaatsen en vandaar embarkeerden wij met slecht weer op de ‘Prins van Oranje’, die ons naar Soerabaja bracht, waar wij bij Gouv. Kuneman⁶²⁹ onderdak vonden.

Nog één dag te Soerabaja voor een bezoek aan het nieuw aangelegde verdedigingswerk en aan het Marine-vliegkamp Morokrembangan, welke dag besloten werd met een aardig diner met gasten in de sociëteit ‘Modderlust’.

Den volgenden morgen, 18 April, vertrokken wij vroeg per vliegtuig om vóór de lunch weer te Buitenzorg te arriveeren.

Ook deze reis was mooi en nuttig geweest; zij had zich gekenmerkt door

628 W. van Hartingsveldt.

629 J.H.B. Kuneman.

[p. 296]

bewijzen van groote belangstelling van de zijde van de bevolking. Van mijn kant heb ik er voor gezorgd, dat deze zooveel mogelijk onze waardeering kon bemerken. Steeds moest ik den chauffeur van mijn auto er aan doen herinneren vaart te minderen en langzaam te rijden bij de tallooze scholen, opgesteld langs den weg, of bij het passeeren van eerepoorten, waar het publiek zich had verzameld. Het was typisch om te zien hoe de eerste auto werd ontvangen in eerbiedig stilzwijgen en in gebogen houding, hoe men bij de tweede auto opzag en bij de derde, waarin de kinderen met de hand wuifden, het gejuich losbarstte. Hadden wij met onverminderden vaart doorgereden, dan ware dit niet bereikt. Het was het eenige, dat wij op de lange tochten doen konden, maar ik geloof, dat zulke kleinigheden toch waarde hebben. Zoo ook het teruggroeten van hen, die groetten. Dat was wel eens vermoeiend en de Gouverneur verzekerde mij, dat dit niet noodig was, maar ik had als vasten regel om tegenover hun beleefdheid de mijne te stellen en ik geloof, dat dit altijd zeer goed begrepen werd. Op dit standpunt mij stellend, ben ik er nimmer op uit geweest hormat of eerbewijzen af te schaffen; ik hield er niet van aan een volk zijn vormen van beleefdheid te ontnemen.

Regentenconferentie West-Java

De nu volgende Goede Vrijdag en Paaschdagen gaven de gelegenheid tot even uitblazen en weer op dreef komen. Den 26en April had ik de derde regentenconferentie te Buitenzorg voor West-Java. Een fleurige receptie voor Regenten en Raden Ajoes besloot den dag. Ook op deze conferentie wees ik in het politiek gedeelte er op, dat handhaving van het gezag niet moet zijn reactie op onrust, maar voorkomen van onrust. Algemeen juichte men de door de Reg. genomen maatregelen toe, zooals die in het juist tot stand gekomen Ind. Staatsblad 1935 no. 85⁶³⁰. Tevens deed ik uitkomen, dat ten aanzien van godsdienstquaesties (miltpunctie)⁶³¹ met groote behoedzaamheid moest worden opgetreden. Bij het economisch gedeelte bleek de voedseltoestand hier en daar te wenschen over te laten, waarom de Reg. dan ook steunmaatregelen had getroffen. De oorzaak lag zoowel in slechten oogst in gebieden, welke van regen afhankelijk waren, als in de geldschaarschte in gebieden als Cheribon, die zwaar van de suikercrisis te lijden hadden. Aangedrongen werd op den aanleg van meer wadoeks⁶³² teneinde geregelde bevloeiing te verzekeren, waaruit weer bleek hoe belangrijk de irrigatiewerken in Indië zijn, en op krachtiger bestrijding van den woeker, die maar al te

630 Dit staatsblad bevat een wijziging en aanvulling van de bepalingen betreffende het recht van vereniging en vergadering. Vgl. Volksraad 1934-1935, bijl., ond. 112 en handel. p. 1576 e.v., p. 1622 e.v., p. 1639 e.v. en p. 1672.

631 Zie p. 182 noot 301.

632 Waterreservoir.

[p. 297]

welig kon tieren, wanneer de menschen, om maar aan geld te komen, tegen elken prijs hun oogst verkochten.

Begrooting 1936

Had de bevolking geen geld, de Reg. had het ook niet. Dat bleek weer op de vergadering met den Raad van N.I. op 30 April ter bespreking van den opzet der begrooting voor 1936. Sinds de vergadering van 23 November tevoren bleken wij niets te zijn opgeschoten. De aan de Departementen opgelegde bezuiniging van 5%, die niet zonder krachtigen druk bereikt was, werd te niet gedaan door het accrès van rente, pensioenen en wachtgelden, waarop blijkens de April-opstelling gerekend moest worden; de bezuiniging door verschillende personeelsvoorzieningen werd weggezogen door nog verderen terugval van de middelen. Al de maatregelen sinds November genomen lieten ons dus weer zitten met een tekort van rond ƒ 50 millioen, waarvan toch in ieder geval rond ƒ 30 millioen gedekt zou moeten worden, wilden wij voldoen aan den eisch van den Minister van geen schuldvermeerdering in 1936. Alle mogelijkheden werden natuurlijk opnieuw besproken; op personeelsgebied moesten herziening van het inpassingsstelsel, regionale bezoldigingen, parallelschalen enz., nog wat opbrengen; met de verlaging van pensioenen en inkrimping van formaties zou verder gegaan moeten worden; de rubber zou moeten meebetalen en dan kwam ook een uitvoerrecht op aardolie op de proppen. Naar aanleiding van deze bespreking stelde de Begrootingscommissie een nader plan op. Daarbij bleek, dat ƒ 28,2 millioen gedekt moest worden. Zij stelde voor dit te doen door het vinden van ƒ 10 millioen door herziening van personeelsregelingen, ƒ 4,5 millioen door herziening van de pensioenskorting, ƒ 9,4 millioen door uitvoerrecht op rubber en ƒ 4,4 millioen door uitvoerrecht op aardolie, tezamen ƒ 28,3 millioen. Dit plan werd aan den Minister voorgelegd, die er slechts gedeeltelijk mee accoord ging. Wat de pensioenen betreft, had hij bezwaar tegen het doen vervallen van het kortingsvrije minimum van ƒ 500 in Nederland. Dat scheelde ons ƒ 2,4 millioen. Principieel bleef hij gekant tegen een uitvoerrecht op aardolie, maar een heffing op binnenlandsch verbruik tot een bedrag van ƒ 5 millioen aanvaardde hij. Het uitvoerrecht op rubber keurde hij goed, maar slechts tot een bedrag van ƒ 6,3 millioen. Met nog een wijziging van minder beteekenis gaf ons dat toch nog weer een gat van ƒ 4 millioen.

Met deze opstelling ging ik naar de groote begrootingsvergadering op 24 Mei, maar inmiddels had de Mei-opstelling uitgewezen, dat de gewone dienst ƒ 4 millioen gunstiger geraamd kon worden, al ging dat dan ten koste van een verslechtering van den buitengewonen dienst. Hoe dan ook, met de opstelling, zooals die toen luidde, voldeden wij aan den door den Minister gestelden eisch. Het ging er toen om of de voorgestelde maatregelen uitvoerbaar waren en hierover hebben wij van 9-1.30 uur gepraat. Wie lust heeft, leze de 77

[p. 298]

getypte groote vellen van de notulen dezer vergadering; het is weinig opwekkende lectuur.

Decoratievoordrachten

Aangenamer herinneringen kwamen bij mij op bij het doorkijken van de decoratievoordrachten voor 1935, waarvan ik de lijst onder mijn stukken vond. In Mei van elk jaar wijdde ik aan de behandeling van deze voordrachten een ganschen morgen in overleg met den Alg. Secretaris en den ambtenaar van de Secretarie, die de lijst had samengesteld. De meeste voorstellen bereikten ons via de Departementen tot een veel grooter aantal dan onderscheidingen konden worden verleend. Men was min of meer gebonden aan het gebruikelijke aantal: Leeuwen ongev. 12, Off. O.N. ongev. 30, Ridder O.N. ongev. 30. Dan was het een passen en meten om met deze aantallen uit te komen. Toch konden dat jaar een paar vrienden van onze reizen bedacht worden; Ass. Res. Jansen van Zuid-Bali (Off. O.N.)⁶³³, den fd. Contr. Scheffelaar van Enrekang (Ridder O.N.)⁶³⁴ en den oudsten perkenier op Banda, Versteegh (Ridder O.N.)⁶³⁵.

633 Zie p.294.

634 Zie p.261.

635 Zie p.269.

Benoeming leden Volksraad

Een ander keuze-werkje, dat in die maand gedaan moest worden, was de benoeming van leden van den nieuwen Volksraad. Een paar aanteekeningen hieromtrent mogen volgen. Als eerste vrouw, die haar intrede in den Volksraad deed, werd Mevr. Razoux Schultz benoemd, welke benoeming uiteraard aanleiding gaf tot veel commentaar en aan den Minister maar matig beviel⁶³⁶. Dan werd als militair deskundige Kol. Feuilletau de Bruyn⁶³⁷ be-

636 Zie voor de benoeming van vrouwen in de Volksraad in het algemeen: Volksraad II, p. 89 e.v.; voor de benoeming van C.H. Razoux Schultz, t.a.p., p. 206-207.
Over de Volksraadsbenoemingen had Colijn particulier aan De Jonge geschreven (23 jan. 1935): ‘Misschien kom ik met mijn opmerking wat laat, maar er is toch nog een kans dat ik op tijd ben. Het betreft n.l. de benoeming van Volksraadsleden. Vergis ik mij niet, dan is de leiddraad, die daarbij gevolgd werd, vaak deze geweest, dat men rekening hield met de samenstelling van de politieke partijen in Nederland. Deze gedachte lijkt mij onjuist. Er moet gerekend worden met de stroomingen, die zich in Indië zelf openbaren en dan behooren in de eerste plaats voor benoeming in aanmerking te komen die stroomingen, die in sterkte niet krachtig genoeg waren om een zetel te verwerven door middel van verkiezing, doch het vereischte aantal stemmen benaderen.
Daarnevens dient m.i. bij de benoemingen ook acht te worden geslagen op de geographische vertegenwoordiging.’
In zijn particuliere brief van 27 febr. 1935 voegde Colijn hieraan nog toe: ‘dat geen rekening behoort te worden gehouden met de sterkte der politieke partijen in Nederland’ en voorts ‘dat de richtlijn die ik gaf ten aanzien van de politieke richtingen niet zoo rigoureus behoeft te worden toegepast dat b.v. geen enkel sociaal-democraat in den Volksraad zitting zou mogen hebben. Wèl dat hij ook aan de tweede voorwaarde, n.l. loyale medewerking, zal moeten voldoen’. Op 8 mei 1935 schreef Colijn: ‘Overigens vrees ik, dat ik hier met de benoemingen van de Volksraad wel eenigen last zal krijgen uit mijn naaste politieke omgeving, doordat Gij ook een lid van het vrouwelijk geslacht tot lid van den Volksraad hebt aangewezen.’

637 A.A.G. Feuilletau de Bruyn.

[p. 299]

noemd, wien ik daardoor van een zekeren ondergang redde. Als commandeerenden officier te Buitenzorg had ik hem leeren kennen; hij was een knap man, maar als troepencommandant kwam hij niet tot zijn recht. Sinds eenigen tijd was men bezig hem deswege af te kraken en toen de gelegenheid zich daarvoor aanbood, heb ik hem aan dat procédé onttrokken door hem in den Volksraad te brengen. Later is hij overgegaan naar het Dept. van Koloniën, waar hij nuttig werk heeft verricht en een betrouwbaar steunpunt was voor de Ind. Reg.

In de derde plaats verdient vermelding de herbenoeming van het Inlandsche lid Wiwoho⁶³⁸, een extreem nationalist, partijgenoot van Thamrin met zijn program, waarin zelfstandigheid was vervangen door onafhankelijkheid, tegen welke wijziging de Reg. indertijd hare bezwaren had te kennen gegeven⁶³⁹. Bij de benoeming van leden van den Volksraad stond ik op een ander standpunt dan mijn voorganger(s). Men huldigde de opvatting, dat het benoemingsrecht moest dienen om aan de politieke stroomingen, die door de verkiezing niet voldoende tot haar recht waren gekomen, het ontbrekende toe te voegen. Zoo kwam men er toe zelfs de meest onverzoenlijke tegenstanders in den Volksraad te brengen. Ik dacht er evenwel niet over om op dien weg te volgen; wil men zulke lieden in den Volksraad hebben, laat men ze dan kiezen; de gelegenheid daartoe bestaat, maar het ligt niet op den weg der Reg. om plus communiste que Stalin te zijn. Daarom wees ik de herbenoeming van den heer Wiwoho af. Dat gaf echter deze moeilijkheid, dat hij ook zitting had als vertegenwoordiger van den Mohammedaanschen godsdienst, zooals er ook vertegenwoordigers van den Protestantschen en Katholieken godsdienst waren. Men vroeg mij daarom de zaak eens met hemzelf

638 R. Wiwoho Poerbohadidjojo.

639 Zie p. 139. Op 13 juli 1935 maakte Thamrin melding van het beginselprogram van de nationale fractie, dat als volgt luidde:
‘Artikel I. De Nationale Fractie in den Volksraad stelt zich ten doel de zoo spoedig mogelijke onafhankelijkheid van Indonesië.
Artikel II. Zij tracht dit doel te bereiken:
a. door te ijveren voor staatkundige hervormingen;
b. door te streven naar opheffing van alle politieke, economische, intellectueele verschillen, welke het gevolg zijn van de koloniale antithese;
c. door het aanwenden van alle daarvoor in aanmerking komende wettige middelen.’ Handel. Volksraad 1935-1936, p.181.

[p. 300]

te bespreken en zoo vond dit onderhoud den zen Mei plaats. Ik stelde daar-bij op den voorgrond, dat het volstrekt mijn bedoeling niet was om eenige pressie op hem uit te oefenen, maar dat ik hem slechts de situatie wilde mede-deelen, welke ontstaan was, in de hoop, dat hij wellicht een oplossing zou weten te vinden. Ik wees daarbij eenerzijds op mijn bereidheid om hem te herbenoemen als vertegenwoordiger van den Moh. godsdienst, anderzijds op mijn principieel bezwaar om als Landvoogd iemand in den Volksraad te brengen, van wien ik wist, dat hij vijandig tegenover het Nederl. gezag stond, waarbij het niet ging om de quaestie, dat hij links georiënteerd was, maar wel om het feit, dat hij behoorde tot een partij, die de onafhankelijkheid in haar vaandel had geschreven. Zijn antwoord was, dat hij mijn standpunt zeer wel kon begrijpen en dat hij ‘reeds lang’ het scheeve in zijn positie had gevoeld, waaraan hij slechts door te breken met Thamrin kon ontkomen. Bij het afscheid legde ik er nog eens den nadruk op, dat het hier geen eisch betrof, dien ik stelde, maar dat ik slechts gemeend had hem op de hoogte te moeten brengen van den feitelijken toestand: partijgenoot van Thamrin, geen herbenoeming; los van Thamrin, wèl herbenoeming, en dat hij nu verder zelf moest weten wat hij deed. De breuk met Thamrin volgde prompt, alsmede de herbenoeming⁶⁴⁰.

640 Zie over de benoeming van Wiwoho ook Volksraad II, p. 192 en 207. Over zijn uittreden uit de nationale fractie legde Wiwoho op 12 juli 1935 in de Volksraad een verklaring af: Handel. Volksraad 1935-1936, p.171.

Interpellatie-Fruin over conflictenregeling

Het meest interessante in deze Mei-maand was echter de nawerking van de interpellatie-Fruin over de toepassing van de conflictenregeling⁶⁴¹. Volgens art. 90 I.S. heeft de G.G. het recht een ontwerp-ordonnantie op eigen gezag en verantwoordelijkheid vast te stellen, wanneer overeenstemming met den Volksraad niet is verkregen, doch dringende omstandigheden een onverwijlde voorziening vorderen. Vooral in de eerste jaren, toen men den ernst van den toestand nog niet inzag, gebeurde het herhaaldelijk, dat de Volksraad bezuinigingsvoorstellen afwees, die dan krachtens de conflictenregeling werden vastgesteld. De Volksraad nam dat altijd zeer kwalijk. Ten onrechte, want de Volksraad, niet de Reg. maakte het conflict. En als dat conflict er eenmaal was, moest het opgelost worden. Hierbij dient men de positie van den Volksraad in het oog te houden; deze is niet zoo als in een normaal parlement, waar de oppositie de verantwoordelijkheid kan overnemen; neen, de Reg. blijft onder alle omstandigheden de verantwoordelijkheid houden; zij kan niet aftreden. En als nu, zooals bij de bezuiniging ‘dringende omstandigheden een onverwijlde voorziening vorderen’, dan moet de Reg. wel gebruik maken van

641 Zie over deze interpellatie Volksraad II, p. 208 e.v.

[p. 301]

de haar bij de wet verleende bevoegdheid. Daarin zit niets om kwalijk te nemen. Theoretisch erkende men dan ook wel de juistheid van dit standpunt, maar practisch vond men dan toch, dat door de veelvuldige toepassing de Volksraad feitelijk werd uitgeschakeld. Van mijn kant moest ik toegeven, dat een inderdaad veelvuldige toepassing die strekking zou kunnen hebben. Maar gingen wij werkelijk dien kant uit? Ik heb op de Secretarie laten nagaan hoeveel keer de conflictenregeling in de 3 jaren, welke mijn bestuur had geduurd, was toegepast en hoeveel keer de Reg. in dien tijd den Volksraad gevolgd was, hetzij door een afwijzing te aanvaarden, een voorstel terug te nemen, een motie of amendement op te volgen of op andere wijze aan de wenschen van den Volksraad tegemoet te komen. En toen bleek, dat tegenover 11 maal toepassing van de conflictenregeling 213 gevallen stonden, waarin de Reg. den Volksraad gevolgd was. Ik kon dus veilig volhouden, dat er van uitschakeling van het college geen sprake was geweest.

Niettemin vond de staatsman Fruin aanleiding in een paar kort achter elkaar voorgekomen gevallen van toepassing der korte conflictenregeling om gedurende mijn afwezigheid op de Molukkenreis een interpellatie aan te vragen omtrent dit onderwerp. Toen ik thuis kwam, was daarover al heel wat te doen geweest, waarvoor naar mijn meening geen reden was, daar ik er niet aan dacht op de interpellatie in te gaan⁶⁴². Natuurlijk moest ik de vragen op grond van art. 69 I.S. beantwoorden, maar een debat daarover leek mij geheel zonder nut. Bij de behandeling van de betrokken voorstellen had men over en weer zijn argumenten aangevoerd. Wat wil nu een herhaling daarvan geven? Zulk een debat kan alleen zin hebben, als men den Landvoogd wil verwijten, dat hij ten onrechte heeft aangenomen, dat dringende omstandigheden een onverwijlde voorziening vorderen. Maar daartoe heeft de Volksraad nu juist niet het recht; het oordeel hierover berust uitsluitend bij den

642 Op 4 nov. 1934 schreef De Jonge hierover particulier aan Colijn: ‘Tijdens mijn afwezigheid heeft Mr. Fruin een interpellatie aangevraagd over de conflictenregeling. Men heeft daarover den braven Peekerna een nota van 40 bladzijden laten schrijven en de zaak zit nu bij den Raad. Men lijkt wel niet wijs. Men kan het antwoord m.i. zóó geven. Toegegeven kan worden dat de wet overeenstemming tusschen Regeering en Volksraad bedoelt. Maar als men dat heeft toegegeven, dient men te bedenken, dat de Volksraad de conflicten maakt, welk college zich dus in de eerste plaats van de bedoeling der wet moet rekenschap geven. Het heeft dus geen zin de Reg. als schuldige ter verantwoording te roepen; de Volksraad kan ten deze haar meening in een motie neerleggen, maar een interpellatie met debat over de schuldvraag heeft geen zin en leidt tot niets.
Bij de oplossing van het conflict maakt de Reg. gebruik van een Haar wettelijk toegekend recht en deswege heeft Zij dus aan den Volksraad geen verantwoording te doen.
Wat den politieken kant betreft, gaat het om het beleid van den Landvoogd en deze is niet aan den Volksraad maar alleen aan het Opperbestuur verantwoording schuldig. Het onderwerp is dus niet vatbaar voor een interpellatie.’

[p. 302]

G.G. en hij is deswege geen verantwoording schuldig aan den Volksraad, doch uitsluitend aan het Opperbestuur. Het eenige gevolg van een heropening van debat over de genomen beslissingen kon dus alleen zijn een politiek relletje, dat tot niets kon leiden, omdat nu eenmaal de Reg. niet kan aftreden en de oppositie de regeertaak niet kan overnemen. Op dien grond begrepen sommigen, zooals Prof. Van Kan, met wien de Raad van N.I. meeging, maar niet, waarom ik bezwaar maakte: zulk een interpellatie leidt immers tot niets en de Reg. kan het debat eindigen met een schouderophalen en een ‘tant pis pour vous’⁶⁴³. Maar dat was mijn standpunt niet; afgezien nog van het in deze zaak zittend politiek stokerijtje, dat ik niet wenschte, wilde ik tegenover den Volksraad op volkomen reëelen, wettelijken grondslag staan; van een schijnvertooning wilde ik daarom niet weten.

Toen voerde men mij tegemoet, dat ik niet het recht had een debat te weigeren. Niet het recht? was mijn wederwoord, maar de Volksraad heeft geen interpellatierecht, kan mij dus niet tot debat dwingen; ik kan dus weigeren en volstaan met de schriftelijke beantwoording van de mij gestelde vragen.

Toen brak de herrie pas goed los. Alles was tegen mij; de proffen van de Rechtshoogeschool, het Dept. van Justitie, de Raad van N.I. en de Alg. Secretarie, ook Peekema, die als R.G.A.Z. eventueel mijn standpunt zou moeten verdedigen. Met hem heb ik de zaak toen eens doorgepraat en daarna was hij overtuigd. Ik wees hem op het verschil tusschen art. 95 der Grondwet en art. 69 der I.S. In beide artikelen is het verschaffen van inlichtingen voor de Reg. verplichtend gesteld, maar de Grondwet voegt daaraan toe, dat de Reg. te dien einde kan worden uitgenoodigd ter vergadering aanwezig te zijn. Deze toevoeging ontbreekt in de I.S. Dat kan geen toeval zijn, maar moet zin hebben en die zin komt duidelijk aan den dag, wanneer men let op het verschil tusschen een volwaardig parlement en den Volksraad. In het eerste is een recht van interpellatie met verplicht debat als politiek strijdmiddel volkomen op zijn plaats; het vindt daarbij tevens zijn eigen beperking, omdat de oppositie bereid moet zijn de regeertaak over te nemen, als haar aanval gelukt. In den Volksraad daarentegen zou dit politiek strijdmiddel tot niets leiden en de oppositie zou zich geen enkele beperking behoeven op te leggen; het interpellatierecht met verplicht debat zou noodwendig uitloopen op een onvruchtbaar politiek getwist; het past dus niet in een college als de Volksraad. Dat wil niet zeggen, dat de Reg. elke interpellatie moet afwijzen, integendeel, we hadden pas achter den rug een interpellatie-Kan over de door de Reg. gevoerde rijstpolitiek, waarbij een diepgaande en belangwekkende gedachtenwisseling had plaats gehad⁶⁴⁴. Maar de Reg. moet voor zich het recht opeischen om uit te maken of van een interpellatie eenig nut is te verwachten en om die af te wijzen als dat haars inziens niet het geval is.

643 Zie Volksraad II, p. 212.

644 Volksraad 1934-1935, bijl., ond. 89 en handel. Coll. van Gedel. p. 176 e.v.

[p. 303]

Ik wees verder op de ondeugdelijkheid van het argument der tegenpartij, dat, als mijn opvatting juist was en de wet alleen een vragenrecht, maar geen interpellatierecht kent, dan bij de herziening van de Staatsregeling in 1922 niet iets nieuws daarin was opgenomen, zooals de Reg. toenmaals toch uitdrukkelijk verklaard had, aangezien het vragenrecht reeds vóór de herziening bestond⁶⁴⁵. Dit argument sneed geen hout, omdat, al werd het vragenrecht uitgeoefend in navolging van het Moederland, dit recht in Indië op geen enkele wettelijke bepaling berustte en dus voor de Reg. geen verplichting bestond om op de haar gestelde vragen te antwoorden. Die verplichting werd in 1922 in de wet opgenomen (art. 69 I.S.) en er is toen dus wel degelijk iets nieuws in de Staatsregeling gebracht.

Zooals gezegd, was Peekema door dit betoog overtuigd. Hij voegde er van zijn kant nog een belangrijk argument aan toe. De geschiedenis van art. 69 nagaande, vond hij, dat dit indertijd was toegelicht met een verwijzing naar de West-Indische Regeeringsreglementen en in de Memorie van Antwoord op het Verslag der Tweede Kamer omtrent deze ontwerpen had uitdrukkelijk gestaan: ‘Wat de wijze betreft, waarop de inlichtingen gegeven kunnen worden, hetzij schriftelijk, hetzij mondeling, in persoon of bij gemachtigde, de keuze daaromtrent behoort aan den Gouverneur’⁶⁴⁶. Hieruit bleek wel zeer duidelijk, dat niet alleen de woorden van art. 69 aanleiding gaven om den Volksraad het interpellatierecht te ontzeggen, maar ook, dat de bedoeling niet anders is geweest.

Het had heel wat geschrijf, gepraat en dus tijd gekost voor we zoo ver waren, dat de beantwoording der vragen in zee ging. Zentgraaff had er in de Java-Bode van 9 Februari al over gespot: ‘Het is merkwaardig hoeveel staatsrechtelijke studie er noodig is om de interpellatie-Fruin over de toepassing van de conflictenregeling af te doen. Blijkbaar heeft men gedolven tot het diepste punt, en dan is het een geruststelling, dat men moeilijk verder kan gaan dan Genesis I, vers 1’.

Maar eindelijk had de Volksraad dan toch mijn antwoord en in stede van zich daarbij neer te leggen, stelde het college zich te weer. Den 27en April diende het lid Dr. K. Feuilletau de Bruyn⁶⁴⁷ een voorstel in om een petitie te richten tot Opperbestuur en Staten-Generaal (art. 68 I.S.) teneinde art. 69 I.S. zoodanig gewijzigd te krijgen, dat boven allen twijfel zou komen vast te staan, dat aan de uitnoodiging om aan den Raad inlichtingen te geven vanwege de Reg. mondeling zou moeten worden voldaan⁶⁴⁸. Aangezien omtrent dit voorstel moeilijk een beslissing genomen kon worden zonder dat

645 Bijlagen T.K. 1923-1924, 181, 3, p.14.

646 Aldus minister I.D. Fransen van de Putte in Bijlagen T.K. 1864-1865, 101, p. 401.

647 W.K.H. Feuilletau de Bruyn.

648 Zie voor deze petitie Volksraad II, p. 213 e.v.

[p. 304]

men het standpunt van de Reg. in volle omvang kende, kreeg ik het verzoek of ik mij bij de behandeling wilde doen vertegenwoordigen. Ik was daartoe aanstonds bereid; mijn standpunt was kort samengevat: ‘Een interpellatie met debat over de toepassing van de conflictenregeling - neen! Een dergelijke interpellatie over het zgn. recht van interpellatie - gaarne!’ Ik wilde ook hierdoor aantoonen, dat ik volstrekt niet iedere interpellatie afwees, doch alleen als ik van haar geen nut verwachtte. En waarom zouden wij, ter verheldering van de denkbeelden, niet eens over het recht van interpellatie in het algemeen met elkaar keuvelen? Alleen wees ik er op, dat het m.i. een onderwerp betrof, dat in den Volksraad in pleno behandeld behoorde te worden, en dat het mij minder wenschelijk voorkwam dit onderwerp in de laatste dagen van den aftredenden Volksraad door het Gedelegeerden-college te doen afhandelen. Ook hierop ging men niet in en zoo vonden de debatten in de laatste dagen van Mei en de eerste van Juni plaats.

De verdediging van Peekema was uitstekend; het is nog een genot zijn rede en tweeden termijn in de Handelingen te lezen⁶⁴⁹.

Een kort en goed overzicht werd gegeven in de Java-Bode van 31 Mei, maar Zentgraaff zou Zentgraaff niet geweest zijn als hij daaraan niet had laten voorafgaan een persiflage van de gemoedelijkheid, waarmede de Reg. den Volksraad de les had gelezen. Hij haalt verschillende passages aan en zegt dan: ‘Er kan nu geen atoom welwillendheid meer bij of men komt terecht bij vader Van Alphen, en speciaal in het lied van “Mijn vader is mijn beste vriend”. Na op zoo zachtzinnige wijze te zijn ingemaakt als heden geschiedde, mag de Volksraad over den Landvoogd zeggen:

Ik ben ook somtijds wel eens stout,
Maar als mijn ondeugd mij berouwt,
Dan spreekt zijn liefde geen verwijt,
Dan wordt zijn vaderhart bewogen,
Ja zelfs, wanneer hij mij kastijdt,
Dan zie ik tranen in zijn oogen.’

Maar noch deze welwillendheid, noch het algemeen als knap en goed gefundeerd erkende betoog van Peekema heeft den Volksraad tot bezinning kunnen brengen; het voorstel-Feuilletau de Bruyn werd aangenomen. Gelukkig bleek hier en daar toch nog wel begrip van de zaak te bestaan. Zoo schreef de hoefijzercorrespondent van het Alg. Handelsblad (10 Juli 1935) na een feitelijke uiteenzetting van de quaestie gegeven te hebben: ‘Wanneer men zich dit nu voorhoudt, dan zal men toch moeilijk kunnen ontkennen, dat het College van Gedelegeerden uit den V.R., aandringend op een erkennen van den verschijningsplicht, iets onmogelijks vroeg van den G.G. Deze zou daar-

649 Handel. Coll. v. Gedel. 1934-1935, p.505 e.v. en p. 540 e.v.

[p. 305]

mede immers het intreden van een figuur in de Indische staatsrechtelijke verhoudingen hebben gedoogd, die er niet in kan passen zoo lang niet de wetgevende macht over Indië wordt gedeeld door G.G. en V.R. zooals hier te lande door Koningin en Staten-Generaal (art. 110 G.W.) en zoo lang er daar ginds geen ministerieele verantwoordelijkheid bestaat. Dit niet te hebben bedacht, is, dunkt ons, een fout van het College geweest.

Erger echter vinden wij, dat dit College in zijn verlangen is blijven volharden, nadat uit de besprekingen over het voorstel-Feuilletau de Bruyn was gebleken, dat, en waarom de Regeering niet aan het verlangen zou voldoen. Het voorstel had daarna eigenlijk moeten zijn ingetrokken en in geen geval had het mogen zijn aangenomen. Dit laatste doende, verrichtte het College van Gedelegeerden een daad van louter oppositioneele demonstratie... En dit is immers juist de weg, die men, over en weer, moet willen vermijden.’

Van de verpolitiekte Tweede Kamer was een juist inzicht, althans de uiting daarvan, twijfelachtig. De commissie, in wier handen het verzoekschrift was gesteld, stelde dan ook voor de regeering uit te noodigen aan het verzoek van den Volksraad gevolg te geven bij de eerstvolgende herziening van de I.S. De heer Van Dijk diende daarop een amendement in om de regeering dank te zeggen voor de verstrekte inlichtingen. Dit amendement werd aangenomen met 42 tegen 34 stemmen⁶⁵⁰. Het juiste inzicht had dus maar net even gezegevierd.

Op het Dept. van Koloniën schijnt men ook nog geaarzeld te hebben; neen zeggen is moeilijk en Leiden is veel dichterbij dan Buitenzorg! Maar tenslotte is men toch met mij meegegaan.

Alleen de Volksraad volhardde in het kwaad. Bij de sluiting van de zitting op 19 Februari 1936 zeide de Voorzitter: ‘... Tenslotte onder de ingekomen stukken van gisterenmorgen is vermeld het afwijzend antwoord van den Minister van Koloniën op de petitie van ons College, betreffende het interpellatierecht. Het is duidelijk, dat na het uitnemend geargumenteerd tijdschriftartikel van een hoogleeraar in het staatsrecht te Leiden (Schrieke)⁶⁵¹... het laatste woord over dit voor den Volksraad zoo belangrijke onderwerp niet is geschreven en gesproken’⁶⁵².

Als de Voorzitter van het College het verschil nog niet voelt tusschen een antwoord van den Minister en de beslissing van de Kroon, welke hij naast zich had liggen, hoe kan men dan met zulke lieden staatsrechtelijke quaesties behandelen?!

650 Zie Volksraad II, p.219 noot 1.

651 Prof. mr. J.J. Schrieke, Heeft de Volksraad het recht van interpellatie?, Koloniaal Tijdschrift, 1935, p.1 e.v.

652 Handel. Volksraad 1935-1936, p.1859.

[p. 306]

Toepasselijkheid van alg. verord. op Zelfbesturen

Het is hier misschien de juiste plaats om een ander geval te vermelden, waarin ik mij in de weinig aantrekkelijke positie bevond van geheel alleen te staan tegenover al mijn adviseurs. Het was een geval, dat zich ook in dezen tijd afspeelde, maar niet zulke hoogtepunten had als de interpellatie-Fruin en daardoor niet naar buiten trad en aan bepaalde data is verbonden. De vraag was gerezen of de vele crisis-ordonnanties, die toenmaals in het leven geroepen moesten worden, al of niet golden voor de Zelfbesturen. Deze aangelegenheid gaf aanleiding tot een interessante controvers bij de in behandeling zijnde herziening van de zgn. lange contracten met de groote Zelfbesturen. Het is bekend, dat de verhouding tusschen de Reg. en de Zelfbesturen sinds Van Heutsz voor een groot deel steunt op de Korte Verklaring⁶⁵³. Maar met de groote Zelfbesturen bestaan van oudsher de lange contracten, waarbij de verhouding tot in détails wordt geregeld. Een vaste clausule in die contracten is, dat de Reg. van het contract mag afwijken met een beroep op het Oppergezag. Bij de herziening zou deze zeer ver gaande clausule beperkt worden in dien zin, dat zoodanig beroep op het Oppergezag alleen zou mogen geschieden in het algemeen belang. Zoo zou dan tevens twijfel uitgesloten zijn omtrent de toepasselijkheid van de crisis-ordonnanties, aangezien zij zonder twijfel in het algemeen belang genomen waren en werden.

Deze figuur beviel mij echter niet, omdat zij inhield, dat telkens een beroep op het Oppergezag zou moeten worden gedaan, wat m.i. hooge uitzondering moest blijven, wilde men beteekenis en waarde van het contract voor de Zelfbesturen handhaven. Maar bovendien achtte ik het fout gedacht, dat men deze constructie, waartegen ik op zichzelf allerminst bezwaar had, noodig zou hebben om de crisis-ordonnanties toepasselijk te verklaren op de Zelfbesturen, omdat ik meende, dat ze als algemeene verordeningen vanzelf ook voor de Zelfbesturen van kracht waren.

Dit werd mij betwist en toen kwam aan het licht een diep meeningsverschil tusschen mij en mijn adviseurs nopens de beteekenis van de lange contracten. Naar hunne meening ontleenden wij ons recht tegenover de Zelfbesturen aan het contract, hadden wij daarbuiten geen recht en konden wij dus ook geen crisis-ordonnanties aan hen opleggen, aangezien dat niet in het contract voorzien was. Mijn opvatting was geheel anders; ik ging uit van de volheid van onze souvereiniteit. Het qualificeeren van de Zelfbestuurders, zooals mijn adviseurs deden, als ‘souvereine vazallen’ vond ik een contradictio in terminis.

653 Zie voor een beknopte uiteenzetting van de positie van de zelfbesturende landschappen en de ontwikkeling van de zelfbestuurspolitiek: Verslag van de commissie ter bestudeering van maatschappelijke hervormingen, Batavia 1941, I, p. 125 e.v. Voor de geschiedenis van de Korte Verklaring: J.M. Somer, De Korte Verklaring, diss. Utrecht 1934.

[p. 307]

En krachtens die volheid van onze souvereiniteit waren m.i. alle algemeene verordeningen ook op de Zelfbesturen van toepassing... tenzij het contract zich daartegen verzette. Hiermede was tevens aangegeven welke beteekenis ik aan het contract hechtte; ik beschouwde het niet als bron van onze bevoegdheid, maar als een beperking van onze volle souvereiniteit, die wij onszelf hadden opgelegd teneinde de Zelfbesturen in stand te houden, welke wij voor een goede bestuursvoering nuttig en noodig achtten en aan welke men dus de daartoe strekkende bevoegdheden moet ‘laten’, zooals art. 21 I.S.⁶⁵⁴ dat dan ook formuleert. Bij deze opvatting sloot zich de voorgenomen herziening uitstekend aan, immers, als het beroep op het Oppergezag voortaan alleen zou mogen geschieden in het algemeen belang, was dit een verdere beperking, die wij ons ten behoeve van de Zelfbesturen oplegden, terwijl dan zoodanig beroep niet noodig zou zijn bij invoering van crisis-ordonnanties en dit beroep tot de hooge uitzonderingen zou blijven behooren. Tot mijn voldoening werd mijn inzicht bevestigd in een uitspraak van het Hooggerechtshof van N.I. (arrest in cassatie van 11 Mei 1937) naar aanleiding van de vraag of de Theeuitvoerordonnantie⁶⁵⁵ voor het Zelfbestuur van Serdang verbindend was. Het Hof overwoog o.m., dat bij art. 4 van het contract met Serdang het gezag van het Zelfbestuur beperkt was tot de inwendige aangelegenheden van het landschap; dat de thee-restrictie-maatregelen van belang waren voor geheel Ned. Indië; dat die maatregelen niet in strijd waren met het aan het landschap gelaten gezag en dat dus de ordonnantie ook op Serdang van toepassing was op grond van de ook door het Zelfbestuur in het contract erkende algemeene opperheerschappij van het Gouvernement van Ned. Indië⁶⁵⁶.

Gingen het werk en de audiënties in de maanden Mei en Juni 1935 geregeld hun gang, veel last van representatieve plichten hadden wij toen niet. Vermelding verdient alleen een diner op 6 Juni ter eere van Mr. Litchfield⁶⁵⁷, president-directeur van de Goodyear Tire and Rubber Cy., die mij speciaal door den Minister was aanbevolen wegens zijn vooraanstaande positie in Amerika. Zijn maatschappij had te Buitenzorg een fabriek gesticht en hij was overgekomen voor de opening daarvan. Tevens waren uitgenoodigd Generaal Parker⁶⁵⁸, commandant van de Amerikaansche troepen in het Verre Oosten en de consul-generaal van Amerika, Mr. Foote⁶⁵⁹.

654 I.S. art. 21 lid 2: ‘De algemeene verordeningen zijn op die gedeelten van Nederlandsch-Indië, alwaar het recht van zelfbestuur aan de Inlandsche vorsten en volken is gelaten, slechts in zoover toepasselijk, als met dat recht bestaanbaar is.’

655 Ind. Stbl. 1933 no. 220.

656 Zie Indisch Tijdschrift van het recht, 1937, p.666 e.v.

657 P.W. Litchfield.

658 F. Parker.

659 W.A. Foote.

[p. 308]

Opening Volksraad

Hierna was het al spoedig opening van den Volksraad. Het lag voor de hand mijn rede⁶⁶⁰ te beginnen met een woord van welkom aan het college in zijn nieuwe samenstelling, zoowel als aan den nieuwen voorzitter⁶⁶¹. Na een korten terugblik over de vier jaren van het vorige college kon ik constateeren, dat wij gekomen waren tot een begrooting, die althans niet meer tot schuldvermeerdering zou leiden, waarna ik verschillende onderwerpen aanroerde als verdere decentralisatie, voedselvoorziening, gezondheidszorg, onderwijs, kolonisatie, restricties, handelspolitiek, verkeersdiensten, mijnwezen en politieken toestand. Aan het slot der rede wees ik op de groote moeilijkheden, die nog overwonnen moesten worden en op het leed en de teleurstelling, dat veler deel was geworden, maar ook op den onverminderden wil om vol te houden en op de niet minder geworden geestkracht. ‘En dat is hoofdzaak geweest door alle eeuwen heen, in alle landen, onder alle omstandigheden. Moed verloren, alles verloren. Moed niet gebaseerd op overschatting van eigen kracht, maar wel op het bewustzijn van gedaan te hebben wat mogelijk was onder overlating van de uitkomst in rustig vertrouwen op Hem, die 's werelds lot bestiert’.

Ik had een gunstige pers; men waardeerde ten volle, dat ik wat hoopvoller had kunnen zijn dan het vorige jaar. In het Nieuws van den Dag schreef De Keizer een artikel, getiteld: ‘Zelfvertrouwen’: ‘De redevoering, waarmede Z.E. de Gouv. Gen. vanmorgen den Volksraad heeft geopend, moet zeker de belangrijkste worden genoemd, welke de Landvoogd ooit gehouden heeft. Wanneer men die rede in enkele woorden zou moeten kenschetsen, zouden het deze zijn: rustige kracht en gerechtvaardigd zelfvertrouwen. Woorden, die zoowel het beleid als de figuur des Landvoogds zelf typeeren... Het is de verdienste van den Landvoogd, dat hij in staat bleek dit beleid te voeren en tevens, dat hij thans de zoo treffende woorden vond om uitdrukking te geven aan wat ons bezielen moet: vertrouwen, geloof en kracht’. Verschillende andere bladen ademden denzelfden geest.

660 Handel. Volksraad 1935-1936, p.3 e.v.

661 Zie p.288.

Verhouding Regeering-Volksraad

De stemming in den Volksraad was niet zoo goed, zooals bleek uit de verslagen en de daarop volgende debatten. Ik schreef daaromtrent aan den Minister dd. 15 Juli: ‘... de V.R. laat mij in dezen tijd weinig gelegenheid tot schrijven. De verslagen met algemeene beschouwingen en betreffende de departementen stroomen thans toe en de Memories van Antwoord gaan langs mij heen, wat veel tijd neemt. Toch hecht ik waarde aan dit werk, want dik-

[p. 309]

wijls moeten minder gelukkige betoogen recht gezet worden en soms al te vlakke weerleggingen van onbehoorlijke opmerkingen van een scherp puntje voorzien. Maak U overigens maar niet ongerust over de verhouding Regeering-Volksraad, zooals men in Holland meer en meer schijnt te doen; laat dat maar aan mij over; komt best terecht! De algemeene beschouwingen waren althans zeer kalm. Wel frappeerde mij, dat men erg neerslachtig was...⁶⁶² Wat doet de Reg. als het nog erger wordt? De Reg. rekent nog steeds, dat something will turn up!...⁶⁶³ Maar de V.R. weet raad: Nederland moet maar een goed deel van de Indische schuld overnemen! Over zulke diepzinnige en gecompliceerde denkbeelden praten zij hier eenige dagen’.

Den 26en beantwoordde de R.G.A.Z., Mr. Peekema, de algemeene beschouwingen in den Volksraad met een schitterende rede⁶⁶⁴. Na zijn inleiding behandelde hij in de eerste plaats het zoo actueele onderwerp: verhouding Regeering-Volksraad, en zulks naar aanleiding van de natuurlijk ter sprake gekomen veelvuldige toepassing van de conflictenregeling. Na uit de reeds hiervóór genoemde verhouding 11:213⁶⁶⁵ geconcludeerd te hebben, dat het met die veelvuldige toepassing nog al los liep, stelde hij de volgende vragen: Wie schiep deze conflicten? In welken tijd? Over welke onderwerpen? Hij ging daarna aldus voort: ‘Weet men nog hoe er gaten sloegen in de Landsinkomsten, die niet meer te vergelijken waren met stukken kalk, die van den muur tuimelden, maar die eerder deden denken aan het in puin vallen van de muren zelf, als woedde er een aardbeving?

Meent men, dat heel dit groote Indië in dien tijd geregeerd had kunnen worden met wat zoo vele sprekers noemden: meerdere tegemoetkomendheid? Was dit een tijd voor schipperen en tegemoetkomen?

De vraag stellen is haar beantwoorden. Wat gedaan moest worden, moest gebeuren en is ook gebeurd. Had de V.R. de Reg. bij dien arbeid gesteund, het zou een goed ding geweest zijn en de Reg. zou het op de juiste waarde hebben weten te schatten. Nu die steun niet is gegeven, is de Reg. haar eigen weg gegaan in het volle besef van de verantwoordelijkheid, die zij daarbij op zich nam. Zij heeft er geen spijt van en, als het moest zijn, zou zij het weer doen. Dit alles geschiedde alleen, omdat het moest.

662 Hier is weggelaten: ‘Wat verwacht men dan anders nu wij onder den vollen druk van alle genomen maatregelen en den ten volle doorgewerkten algemeenen toestand zitten? Het komt er juist nu op aan vol te houden en den moed niet te verliezen.’

663 Hier is weggelaten: ‘Natuurlijk, ik beschouw den tegenwoordigen toestand niet als normaal, evenmin als de boom-periode normaal was. Terugkeer naar meer normale verhoudingen acht ik geenszins uitgesloten. Men moet de bewerking daarvan alleen niet vragen aan de Regeering; het is de taak van de Regeeringen, die zouden kunnen als men het maar over enkele dingen eens kon worden.’

664 Handel. Volksraad 1935-1936, p.478 e.v.

665 Zie p.301.

[p. 310]

Waar zijn de leden, die het College er op hebben gewezen, hoe steeds weer opnieuw de bodem onder haar wegzonk, en wie heeft in stede van te klagen over de ellende en de zware lasten, waaronder zijn groep of de gemeenschap gebukt gaan, nu eens in een rede van breede allure aangetoond hoeveel er gered is en met hoeveel krachtinspanning het gered is, hoeveel wij daarom van de toekomst nog aan goeds kunnen verwachten en hoe anders het had kunnen verloopen, wanneer de krachtsinspanning eens niet ware aangewend?

Zulke redevoeringen heeft de Reg. gemist en dan ziet men gebeuren, dat de buitenwereld den indruk krijgt, dat het alles critiek is en in gebreke stellen van de Reg., wat de klok slaat. Hoe kan het anders of een regeeringsantwoord, waarin niet veel anders dan critiek te verwerken valt, moet een sterk geprononceerd polemisch karakter krijgen?

Met alle waardeering voor de goede bedoelingen, waarmede lof is toegezwaaid, moet de Reg. er toch ronduit op wijzen, dat het geen lof is wat zij in deze tijden van noode heeft, maar steun, daadwerkelijke steun in woord en daad’.

Zoo werd de zweep op de heeren gelegd. De Ind. Courant⁶⁶⁶ (20 Juli) was daarmede maar matig ingenomen: ‘Het mondeling antwoord, dat de Ind. Reg. op de algemeene beschouwingen van den Volksraad deed geven, is forscher van toon dan logisch van gedachtengang’. Dat gebrek aan logica zat hem dan o.a. daarin, dat ik mij zoo niet tegen den nieuwen maar tot den ouden V.R. had moeten richten. Maar als die nieuwe V.R. het gejank over de toepassing van de conflictenregeling gretig overneemt, hoewel het college zelf daaronder nog niet ‘geleden’ heeft, mag de Reg. zich dan niet uitspreken? Neen, de rede van Peekema was goed en had nog meer uitstekende momenten. Men leze haar in haar geheel en men sla dan niet over het gedeelte, gewijd aan Thamrin en diens telegram aan de Philippijnen ter felicitatie met de verkregen vrijheid⁶⁶⁷.

666 Hoofdredacteur W. Belonje.

667 Hierover zei de reg. gemachtigde: ‘En van vrijheid en onafhankelijkheid gesproken, is de heer Thamrin dan doof voor de stemmen, die in de Philippijnen aan alle kanten opgaan over die onafhankelijkheid, die als een onrijpe vrucht aan de bevolking in den schoot viel en waarvan men zoo gaarne verlost zou worden? Gelooft hij niet, dat onder de tegenwoordige omstandigheden een herhaling van het telegram met gelukwenschen met het resultaat van dien “struggle for freedom” daar te lande als een wrang sarcasme zal worden opgevat?’ Hij liet hierop volgen: ‘Wel moet ik nog een ander punt met den heer Thamrin opnemen en dat is het streven naar onafhankelijkheid, dat als beginsel tot grondslag dient aan hem en zijn groep. Het is den geachten spreker bekend, dat dit geen onderwerp van beraadslaging kan zijn voor de Regeering, die handhaving van de wet tot eerste plicht heeft. Maar het dient toch eens te worden gezegd, dat ook in meer algemeenen zin dit principe nooit een basis kan opleveren voor andere dan zwevende en irreëele debatten. Hij die zich blind staart op onafhankelijkheid negeert het bestaande, hij negeert het historisch gewordene, het samengaan van twee landen die tot elkander gevoerd zijn door de beschikking der Voorzienigheid, zooals die zich in de historie openbaart, en hij miskent het praktisch bestaanbare, terwijl alles wat om ons heen gebeurt zijn oogen daarvoor behoorde te openen.
Welk een ideologie moet het heeten, Mijnheer de Voorzitter, die de heer Thamrin op zulk een basis opbouwt! Welk een vernuft en hartstocht wordt verspild door het doelloos dwalen op dien weg, en dat nog wel terwijl hij nog steeds met de Regeering kan optrekken langs dien anderen weg, die leidt naar meer zeggenschap, meer zelfstandigheid van deze landen, niet vereenzaamd doch in harmonie met de andere bevolkingsgroepen en met Nederland!
Het is niet goed, wat de heer Thamrin van de Regeering zegt, dat Zij niet in staat is een andere ideologie te stellen welke overeenkomt met hetgeen in breede lagen der bevolking wordt gekoesterd. De Regeering is daartoe zeer wel in staat. Zij zal het ook doen, en zij maakt daarbij staat op de instemming van de vertegenwoordigers dier bevolking. Die ideologie is: door gemeenschappelijke krachtsinspanning en onderlingen steun het hoofd te bieden aan den nood waarin wij allen tezamen verkeeren.’ Handel. Volksraad 1935-1936, p.488.

[p. 311]

Maar sommigen begonnen toch te begrijpen. In een artikel in de Maasbode van 29 Augustus werd de verhouding Regeering-Volksraad nogmaals ter sprake gebracht. Men constateert daarin, dat de opvatting vrij algemeen is geworden, dat er aan die verhouding onder den huidigen Landvoogd zeer veel mankeert, doordat de G.G. te weinig egards zou betoonen tegenover het vertegenwoordigend lichaam. En dan gaat men de reden daarvan na aan de hand van de rede-Peekema en komt tot de conclusie, dat inderdaad de Volksraad een te eenzijdige opvatting van zijn taak heeft. ‘Het is inderdaad waar, dat de V.R. ieder aangeboden ontwerp ontvangt met de gedachte: wat zal ik hiertegen aan kunnen voeren? Ook is het waar, dat de bekwaamheid en de werkkracht van een Volksraadlid hoofdzakelijk afgemeten wordt naar de hoeveelheid en de hoedanigheid van de critiek, die het tegen een aangeboden ontwerp weet in te brengen. Op deze wijze wordt het een soort sport, hoe lastig de V.R. het de Reg. zal kunnen maken. Volkomen juist is het, ook ten aanzien van die Volksraadleden, die uitgesproken Regeeringsgezind zijn, wat de Regeeringsgemachtigde in den gemelden tweeden termijn nog zei: ‘Bestrijding en weerlegging van critiek waarmede men het niet eens is, wordt te veel overgelaten aan de Reg., ongetwijfeld in een vleiend vertrouwen, dat zulks aan haar goed is toevertrouwd; doch daarbij realiseert men niet dadelijk welk een eenzijdig en polemisch karakter dit Regeeringsantwoord dan onvermijdelijk krijgt en hoeveel het waard is, wanneer de Reg. daarbij aansluiting kan zoeken bij de zienswijze van gezaghebbende leiders en sprekers uit het vertegenwoordigend College zelf.

Tengevolge van den boven uiteengezetten toestand en gang van zaken moet het zoowel in Nederland als in Indië zelf herhaaldelijk schijnen alsof Reg. en V.R. in Indië voortdurend op voet van oorlog met elkaar staan. Het lijkt ons goed daartegen eens met nadruk op te komen. Meer en meer heeft zich in Indië juist de indruk vastgezet, ook en niet in de laatste plaats in den V.R.,

[p. 312]

dat het huidig bewind ontzaglijk veel goeds heeft verricht temidden van weergalooze moeilijkheden. Het is alleen maar jammer, dat de V.R. niet een betere opvatting van zijn positie heeft in dier voege, dat zijn Regeeringsgezinde leden ook wat onverschrokkener en gedétailleerder het pleit voor de Reg. durven voeren, zoo vaak als hun innerlijke overtuiging hiertoe aanleiding zou geven’.

Van medewerking van de heeren gesproken! Uit het A.I.D.⁶⁶⁸ van 6 September, hoofdartikel: ‘Het slechte voorbeeld’: ‘Opnieuw heeft de Volksraad, gelijk wij gisteren meldden, een voorstel tot vermindering der jaargelden en toelagen van de leden verworpen.

Het was een zeer gematigd voorstel.

Het wilde het honorarium van de gedelegeerden terugbrengen van 800 op 700 gulden per maand en het zittingsgeld van 175 tot 150 per maand...

Met 30 tegen 19 stemmen verklaarden de heeren in het Hertogspark zich tegen deze zeer bescheiden bezuiniging op henzelf⁶⁶⁹... vijf jaren van de ergste crisis hebben de meerderheid van den Volksraad nog niet geleerd om, ware het slechts uit tact, haar grove zelfzucht eenigermate te bedekken’.

Alvorens den Volksraad nu weer eens met rust te laten, moet ik ook hier nog eens verklaren, dat mijn persoonlijk oordeel over het college niet zoo ongunstig is. Men doet zeer bepaaldelijk zijn best, maar heeft leiding noodig. Deze behoort van de Reg. te komen, niet in den vorm van ongemotiveerde tegemoetkoming, maar integendeel door scherpe afbakening van wederzijdsche bevoegdheid als grondslag voor goede verstandhouding en door aanwijzing van de manier, waarop het College zijn bevoegdheid het best in 's Lands belang kan uitoefenen. Men zou zoo wenschen, dat de Europeesche leden van het College ten deze het goede voorbeeld gaven, maar dat laat veel te wenschen; leden als Weyer⁶⁷⁰ zijn er niet veel.

Na de opening van den Volksraad zijn wij als gewoonlijk naar Tjipanas gegaan (21 Juni), vanwaar wij den 1en Juli een bezoek brachten aan de Jaarbeurs te Bandoeng. Wij knoopten hieraan vast een klein uitstapje door met het geheele gezelschap te dineeren en den nacht te verblijven in Hotel Ngamplang met zijn beroemde uitzicht over de vlakte van Garoet. Den volgenden dag bezochten wij de weverijen van de Internatio te Garoet, lunchten bij den Res. van Bandoeng⁶⁷¹ en na een bezoek aan de papierfabriek te Padelarang waren wij vóór het diner weer te Tjipanas terug.

Inmiddels was in Holland zoo maar even het Kabinet gevallen. Bij de behandeling van het bezuinigingsontwerp onttrok de R.K. fractie haar steun aan de Reg., die daarop aan de heeren overliet om het beter te doen. Prof.

668 Algemeen Indisch Dagblad de Preangerbode, hoofdredacteur A. Goote.

669 Volksraad 1935-1936, bijl. ond. 45 en handel., p.1318.

670 G.A.Ph. Weyer.

671 M.F. Tydeman.

[p. 313]

Aalberse probeerde tevergeefs een nieuw Kabinet te vormen en sloeg aldus een vrij pover figuur. Daarop kwam Colijn weer aan bod, die binnen enkele dagen met een eenigszins gereconstrueerd Kabinet voor den dag kwam, dat door het voorgevallene zeker krachtiger stond dan het vorige⁶⁷².

672 Zie over de val van het tweede kabinet-Colijn en de vorming van een nieuwe regering: J.P. Gribling, t.a.p., p.468 e.v. Colijn schreef over de formatie-opdracht aan P.J.M. Aalberse aan De Jonge, particulier, op 25 juli 1935: ‘Zooals de telegraaf U bericht zal hebben, heb ik gisteravond het ontslag van het Kabinet aangeboden en hedenmorgen is onmiddellijk aan Aalberse opdracht gegeven tot de vorming van een parlementair Kabinet op zoo breed mogelijken grondslag. Constitutioneel-parlementair is deze oplossing natuurlijk de eenig mogelijke. Aalberse heeft deze opdracht in beraad genomen en de Kroon heeft hem verzocht om binnen enkele dagen (3) te willen mededeelen, of hij kans ziet die opdracht te vervullen. Mij komt het voor, dat het antwoord negatief zal zijn en dan rijst de vraag wat er verder moet gebeuren. In elk geval heb ik de Koningin overtuigd, dat de oplossing op snellen termijn behoort te komen.’ Zie ook Brieven, no. 22.

Mussert

Den 10en te Buitenzorg teruggekeerd, hadden wij eenige ontvangsten: lunch met Baron de Vos van Steenwijk⁶⁷³, onzen Gezant te Peking op den 11en; met een deputatie vanwege den Sultan van Djocja op den 15en en met Lady Chetwode op den i6en en dan een audiëntie van den heer Mussert⁶⁷⁴ op den 24en.

Lezer, deze laatste mededeeling lijkt heel onschuldig, maar zij is het niet! Die ontvangst had naar veler meening mij mijn ambt moeten kosten; in Nederland viel de hemel bijkans in door den storm van verontwaardiging deswege. Men houdt haar mij nog na en heeft haar niet vergeven!

Toch houd ik mijn standpunt ook nu nog voor juist⁶⁷⁵. Laat ik beginnen met te zeggen, dat ik mij heelemaal niet vereenigen kon met de houding, die men in Nederland tegenover de N.S.B. aannam. Als een beweging dan zóó gevaarlijk is, dan neemt men de maatregelen, die noodig zijn om haar onschadelijk te maken. Colijn had in dien tijd van de Kamer gedaan kunnen krijgen wat hij in dit opzicht ook maar gevraagd had. Maar instede daarvan heeft men zich bepaald tot een ambtenarenverbod, dat toenmaals hoogstaande en onverdacht goede Nederlanders trof - de N.S.B. omvatte toen nog zulke elementen - en verder tot pesterij, treiteren en provocatie. Wat er in dit opzicht in de Staten-Generaal geschiedde - ik verdedig hier allerminst de houding van de Kamerleden, die tot de N.S.B. behoorden - was beneden critiek en

673 G.W. de Vos van Steenwijk.

674 A.A. Mussert.

675 Zie hiervoor de verklaringen, die De Jonge over deze audiëntie heeft afgelegd op 20 nov. 1951 voor de Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945, Verslag, deel 7c, p.462-463.

[p. 314]

niet alleen van de zijde der leden, maar zelfs van iemand als den voorzitter van de Eerste Kamer⁶⁷⁶, van wien men in de allereerste plaats objectiviteit en onpartijdigheid had mogen verwachten.

Toen mij de vraag bereikte of ik Mussert wilde ontvangen, antwoordde ik daarom bevestigend; ik wilde hem vierkant in het gezicht zeggen, dat het verwekken van onrust in Indië niet zou geduld worden. Tevens wenschte ik te voorkomen, dat door hem niet te ontvangen tegenstellingen zouden groeien in de Europeesche bevolkingsgroep, tegenstellingen, welke in Nederland al zeer betreurenswaardig waren, maar die nog veel funester in Indië zouden geweest zijn. Mijn voornemen werd natuurlijk bekend. Als gevolg daarvan ontving ik 9 Juli een cijfertelegram van den Minister, luidende: ‘In verband met Anetabericht acht dezer dat U voornemens Mussert in audiëntie ontvangen vestig ik voor zooveel noodig Uwe aandacht er op dat deze destijds door Provinciale Staten Utrecht is ontslagen wegens onwil om zich aan door Regeering gegeven voorschriften te onderwerpen’.

Ik antwoordde hierop in mijn brief van 15 Juli: ‘... Binnenkort krijgen wij Mussert hier. Uit Uw onlangs ontvangen telegram maak ik op, dat ge maar ten halve ingenomen zijt met mijn voornemen om hem te ontvangen. Ik meen daaraan echter goed te doen. Van den aanvang af heb ik mij op eenigszins ander standpunt gesteld dan gij. De Europeesche groep mag hier niet zoo verdeeld geraken, dat een deel zich werkelijk tegenover de Regeering zou plaatsen. Ook de N.S.B. moet achter de Regeering staan. Dit wil ik Mussert persoonlijk zeggen, waarbij ik hem duidelijk wil maken, dat wij hier in een raar land leven met rare menschen; een land, waar de Reg. bevoegdheden heeft, welke men in Holland niet kent, en menschen, die van die bevoegdheden gebruik maken ook..., waarvan het gevolg kan zijn, dat, als hij zich niet behoorlijk gedraagt, hij er spoediger uit kan liggen dan hij waarschijnlijk vermoedt’.

Inmiddels was een brief van Colijn dd. 12 Juli binnengekomen, bevestigend zijn telegram en o.m. meldende: ‘...⁶⁷⁷ De Regeeringspersdienst wordt van alle kanten bestormd met vragen van de pers of het juist is, dat de heer Mussert door den G.G. zal worden ontvangen. Men stelt daarbij voorop, dat zulk een ontvangst niet buiten voorkennis van Koloniën zou plaats hebben en dat daarin dus een zwenking zou moeten worden gezien van de zijde van de

676 W.L. de Vos van Steenwijk.

677 Hier is wat de kwestie Mussert betreft het volgende weggelaten: ‘Ik zond U een telegram over den Heer Mussert, aangezien het U misschien niet helder voor oogen staat, dat hij ontslagen ambtenaar is, maar dat was niet de eenige reden. Onder zijn vertrouwden wordt gezegd, dat hij met de Indische Regeering besprekingen wenschte te voeren over de versterking van de weermacht in Indië. Er werd niet bij gezegd, of hij dit ook ter sprake zou brengen bij den Landvoogd en ik kan mij dit zelfs niet voorstellen. Aan den anderen kant echter is niets hun te dol wanneer zij het voor hun propaganda kunnen gebruiken.’

[p. 315]

Nederlandsche Regeering ten opzichte van de N.S.B. Ik heb vanmorgen doen mededeelen, dat ter bevoegder plaatse in Nederland niets bekend is van een ontvangst, die den heer Mussert van de zijde van den G.G. zou zijn toegezegd’.

Mijn brief, die eenige dagen was moeten blijven liggen, kon ik toen aldus vervolgen⁶⁷⁸: ‘Wanneer men in Holland inderdaad van de veronderstelling uitgaat, dat ik dezen man niet zou ontvangen zonder voorkennis van Koloniën, maakt men zich toch wel een heel vreemde voorstelling van de positie van den G.G., die, voorzoover mij bekend, tot nog toe altijd zelf uitmaakte wie hij al of niet zou ontvangen’.

25 Juli schreef Colijn terug in de eerste plaats, dat hij den vorigen avond het ontslag van zijn Kabinet had aangeboden en dan over de Mussert-zaak⁶⁷⁹: ‘Wanneer er voor mij nog gelegenheid blijft te antwoorden op officieele vragen, dan zal ik mij op het standpunt stellen, dat gij in Uw brief inneemt, een standpunt, waarmede ik mij vereenigen kan⁶⁸⁰.’

Nadat Colijn met zijn nieuwe Kabinet weer was opgetreden⁶⁸¹, schreef ik hem dd. 12 Augustus: ‘... Ge zult wel willen aannemen, dat de afloop (van

678 Aan de geciteerde zin gaat vooraf: ‘Om met Mussert voort te gaan, heb ik juist hiervóór mijn standpunt in het kort aangegeven. Of hij over versterking van de weermacht wil spreken, weet ik niet, maar als hij dat doet zal ik hem dat moeilijk kunnen verbieden. Als hij dat onderwerp bij mij ter sprake brengt, zal hij uiteraard moeten hooren, dat hij bij het verkeerde adres is.’

679 Aan de geciteerde zinsnede gaat vooraf: ‘Ik sluit hierbij in een uitknipsel uit de Maasbode van 26 Juli, waaruit Gij zien kunt welke berichten hier de ronde doen in verband met het bezoek van Mussert. Wanneer ik dit doe, zult Gij daaruit wel niet afleiden, dat ik ook maar eenig geloof aan dit verhaal hecht. Ik doe het uitsluitend om U te doen zien hoe de “gossip” zich van dit geval meester maakt.’ De Maasbode maakte melding van het gerucht, dat de landvoogd lid zou zijn geworden van de N.S.B.

680 Aan deze brief is het volgende P.S. toegevoegd: ‘De bron van de mededeelingen over Uw verhouding tot de N.S.B. schijnt te vinden te zijn bij een Indisch journalist, t.w. de heer Quix, die n.b. niet minder verteld heeft dan van Mevrouw de Jonge te hebben gehoord, dat Gij zelf N.S.B.-er zijt.’

681 Vgl. Colijn aan De Jonge, 2 Aug. 1935: ‘Zooals ik U reeds telegrafeerde, ben ik met een nieuw Kabinet weer opgetreden, nadat de poging van Aalberse mislukt was. In de pers wordt nog wat nagekaart, maar ik geloof, dat de lucht aanmerkelijk opgeklaard is. Die opheldering vloeit hieruit voort, dat Aalberse met zijn besprekingen met de andere fracties voorop gesteld heeft, dat hij er niet aan dacht om het Katholieke program tot grondslag van zijn Kabinet te nemen. Maar dat was juist wat hij van mij verlangd had. Het tweede punt van verschil lag in de aantasting van de hoofdsommen over de geheele linie, die ik op grond van art. 177 der Grondwet niet uitvoerbaar achtte. Ook dit punt liet de heer Aalberse in zijn besprekingen over de Kabinetsformatie vallen, zoodat hij zelf een Kabinet zou hebben geformeerd waarin de 2 punten van geschil met mijn Kabinet opgelost waren door zich op mijn standpunt te stellen. Gij begrijpt, dat ik het debat over de oplossing van de crisis dus niet zonder eenig genoegen tegemoet zie. Maar dit debat wordt in elk geval verschoven tot het najaar.’

[p. 316]

de crisis) mij bijzonder aangenaam is, nu ik U ook in de toekomst achter mij mag weten. De waarde daarvan bleek mij weer uit Uw brief van 25 Juli, waarin gij verklaart mijn standpunt inzake Mussert te zullen verdedigen. Ik zou een minder sportieve houding moeilijk hebben kunnen slikken; het zou in strijd zijn gekomen met mijn persoonlijke politiek van nu reeds 4 jaren. Toen ik hier kwam, was het politiek onrustig. Spoedig zag ik, dat het gevaar niet zat bij de inlandsche bevolking; een paar maatregelen op het gebied van interneering en vergaderrecht waren voldoende om het extreem nationalisme tot bedaren te brengen. Maar wel zat er gevaar bij de Europeesche groep. Naar eenheid daarin heb ik steeds gestreefd. Successievelijk hebben wij toen eerst gehad het optreden tegen het N.I.O.G. met deszelfs orgaan “De School”, welks geschrijf ontoelaatbaar was. In dit verband herinner ik aan de veroordeeling van Reens en Vrijburg⁶⁸². Daarmede waren de zeer brutale onderwijzers tot rede gebracht.

Toen kwamen de maatregelen tot herstel van ambtelijke discipline, welke een einde maakten aan het optreden van sommige ambtenaren en hun vakvereenigingen, hetwelk soms alle perken te buiten ging⁶⁸³.

Inmiddels overleed “De Stuw”⁶⁸⁴ en waren wij daardoor verlost van het pedant, hooghartig, denigreerend geschrijf van enkele proffen tegen een Regeering, die maar niets begreep of vermocht en niet in staat was hun breede visies en diepe inzichten te deelen.

Het Indische Volk met zijn bekende S.D.A.P. schrijftrant verdween eveneens⁶⁸⁵.

Toen kwam Stokvis naar Indië voor de oprichting van de “Indië-Express”. Het kostte de vakvereenigingen duizenden guldens, maar na een paar weken verdween ook dit blad⁶⁸⁶.

Eindelijk in het najaar van 1933 toepassing van den persbreidel op een van de groote Europeesche bladen⁶⁸⁷ - nog nooit vertoond! - maar met het heilzame gevolg, dat de toon der bladen veel verbeterd is.

Tenslotte de Vaderlandsche Club onder Fruin, die hier veel kwaad heeft gedaan. De nieuwe leiding heeft het uitdrukkelijk uitgesproken: achter de Regeering⁶⁸⁸.

Waar ge uit het voorgaande ziet, dat veel is geschied om de verdeeldheid uit de Europeesche groep weg te nemen, kan men van mij toch niet verwachten, dat ik, zonder bepaalde noodzaak, zelf verdeeldheid ga scheppen. Dat zou ik gedaan hebben door Mussert niet te ontvangen. Er zijn hier niet veel

682 Zie p.158 en 173.

683 Zie p.188.

684 Zie p.227-228.

685 Zie p.227-228.

686 Zie p.227-228.

687 Zie p.218.

688 Aldus de nieuwe voorzitter H.J. van Holst Pellekaan op de alg. verg. van de V.C. te Bandung op 28 juli 1935.

[p. 317]

N.S.B. leden, maar de koloniale Nederlander voelt wel in nationalistische richting.

En wat is nu daartegenover het gevolg van het wèl ontvangen?

1^o.	Dat Mussert na zijn audiëntie al de scherpheden uit zijn rede heeft gehaald en daarin uitdrukkelijk heeft opgenomen: in Indië achter de Regeering, right or wrong;
2^o.	dat de geheele tournee ordelijk is verloopen zonder eenig incident en zonder ophef;
3^o.	dat Mussert eigenlijk is tegengevallen.

Hecht toch geen geloof aan praatjes, dat men in hem den “coming man” ziet. Zoo iets, dan is men hier overtuigd, dat hij dat niet is.

Dat er ophef van zijn reis hier te lande wordt gemaakt, is zeer beslist niet waar, noch de pers, noch het publiek, noch zijn volgelingen doen dat. In het begin was er wel belangstelling; men wilde hem wel eens zien, wilde hem wel eens hooren, maar de eindconclusie voor de meesten was: is het anders niet!

Ik wil daarbij niet ontkennen, dat de wijze, waarop Nederland op deze reis gereageerd heeft, mij wel zeer getroffen heeft. Dat Albarda zich opwerpt als verdediger van het prestige der Regeering, en zelfs van de Kroon (!)⁶⁸⁹, moge even doen lachen, maar het is wel pijnlijk te ontwaren, dat dit mannetje (Mussert) - laat ik liever zeggen: deze beweging - een zoo hevige en diepe scheuring heeft gebracht in goed-Nederlandsche gemoederen...⁶⁹⁰’

689 J.W. Albarda had op 9 aug. 1935 zich met enige vragen tot minister Colijn gewend over de ontvangst en het optreden van Mussert in Ned. Indië. Hij vroeg o.m. of de minister niet van oordeel was dat de gouv. gen. door de audiëntie en de ophef die, zoals te voorzien was geweest daarvan door de N.S.B. was gemaakt, ‘in een positie (was) gekomen, die hij als vertegenwoordiger der Koningin in Ned. Indië had moeten vermijden.’ Handel. T.K. 1934-1935, aanhangsel, p.203 (vragen) en Handel. T.K. 1935-1936, aanhangsel, p. 11 (antwoord).

690 Hier is weggelaten: ‘Dat is wel zeer bedenkelijk - in deze tijden! Uw radiorede wijst in andere richting. Daarom heb ik nog een schot op Mussert in petto. Zijn verzoek om een afscheidsaudiëntie heb ik toegestaan, 1e omdat er geen reden is het te weigeren, zeker niet na de volkomen correcte houding, die hij hier heeft aangenomen; ze als mijn antwoord op het waanzinnig geklets in Holland en 3e om dat schot te kunnen lossen. Ik wil hem wijzen op zijn uiterst gevaarlijk en onverantwoordelijk streven dat ontwrichting brengt waar eensgezindheid geboden is; ik wil daarbij tot op zekere hoogte eerbiedigen zijn afschuw voor politieke partijstrijd, waartegen hij hier te lande vooral gewaarschuwd heeft. Maar dan wil ik hem toch afvragen of hij zichzelf nog rechtvaardigen kan nu Dr. Colijn aan het hoofd staat van een extra-parlementair kabinet, en of het nu voor hem geen tijd wordt om ook in Holland achter de Regeering, althans achter den Minister-president te staan, right or wrong.
Ik geloof alleen niet, dat hij, gesteld hij zou willen, in staat is zijn partij daartoe te brengen. Maar dat behoeft mij niet te weerhouden hem te zeggen hoe ik over zijn streven denk. Genoeg over Mussert.’

[p. 318]

Tenslotte schreef ik nog aan den Minister dd. 13 September, antwoordend op zijne beschouwingen in een brief van 15 Juli tevoren nopens de bemoeiingen van de Overheid met het bedrijfsleven⁶⁹¹: ‘... Ik onderbreek even in

691 Colijn schreef hierover: ‘Zoowel hier te lande als in Indië worden wij al meer gedreven op den weg van bemoeiing van de overheid met het bedrijfsleven. En hoewel ik niet ontkennen kan, dat de omstandigheden ons telkens een schrede verder dien weg op dwingen, zelfs tegen onzen zin, althans tegen mijn zin, kan ik toch niet verhelen, dat de zaak mij dagelijks meer zorg begint te baren. De omvang van het probleem is zoo groot geworden, dat wij in toenemende mate afhankelijk worden van hetgeen door de ambtenaren ons wordt voorgelegd. Dat geldt voor U wat de Indische zaken betreft en voor mij ten deele ook wat Indië aangaat, maar voor een nog grooter deel wat Nederland betreft. Het is daardoor onmogelijk altijd door de dingen heen te zien om de ondergrondsche stroomingen te ontdekken. Het is namelijk niet te miskennen, dat bij velen het gevaar bestaat, dat zij een nieuwe levensleer op staatkundig gebied naar voren trachten te brengen, welke levensleer dan hierin bestaat, dat de Staat het moet doen, dat het bedrijfsleven en de ondernemers geen oog hebben voor het nieuwe dat komende is, of, zooals men het hier te lande uitdrukt, dat de ondernemerswereld zich te sterk blijft vastklampen aan het “statische” en veel te weinig oog heeft voor het “dynamische” in het maatschappelijk gebeuren. In deze opvattingen ligt natuurlijk een gevaar verscholen; dit namelijk, dat men zich niet uitsluitend laat leiden door de onvermijdelijkheid van een maatregel, maar dat men de wenschelijkheid van staatsbemoeiing voorop stelt en de noodzakelijkheid er bij argumenteert. Hier te lande moet ik daartegen voortdurend vechten, omdat er zoovelen zijn, die alle heil verwachten van “ordening” van het bedrijfsleven door de overheid en meenen, dat het particulier initiatief bij de huidige toestanden geen rol meer te vervullen heeft, zelfs geen rol meer vervullen kan. Naarmate de ambtenaren bekwamer zijn en meer van het bedrijfsleven afweten, naar diezelfde mate is vaak de neiging tot overheidsregeling sterker. Wie niet in staat is om een overheidsregeling behoorlijk in elkander te zetten, onthoudt zich eerder dan wie zich daartoe wel in staat voelt. Althans dit is mijn ervaring hier te lande. Maar daarin ligt nu juist een van de gevaren om te ver op den weg van overheidsbemoeiing voort te schrijden. Ik kan tegen die kwaal geen bepaald geneesmiddel aanbevelen, hetzij dan dit, dat men altijd begint met de vraag te stellen: waarom zoo en niet anders? Waarom moet de overheid hier regelend ingrijpen?
De ervaring heeft mij geleerd, dat men dan lang niet altijd het antwoord bij de hand heeft en soms geen ander antwoord beschikbaar heeft dan: dit is het gemakkelijkst. Ik zeg niet, dat men er dan altijd in slaagt om ongewenschte bemoeiing terug te dringen, soms geeft men toe ofschoon half overtuigd, maar het resultaat is toch wel, dat men wat voorzichtiger wordt met de alles omvattende overheidscontrole. Voor wat Indië betreft rust de beslissing natuurlijk geheel bij U, want ik mis hier alle gegevens om een zelfstandig oordeel te vellen over de vraag, of het ook anders, dat is met minder overheidsbemoeiing, mogelijk is de gewenschte maatregelen uit te voeren. Het is daarom, dat ik op deze aangelegenheid nog eens Uw aandacht vestig.’
De Jonge antwoordde hierop in zijn brief van 13 sept. 1935: ‘Ik reageerde nog niet op Uw schrijven van 15 Juli j.l., waarin ge beschouwingen hieldt over de bemoeiing van de overheid met het bedrijfsleven. Afschrift van die beschouwingen heb ik aan diverse heeren toegezonden; ter leering. Ik zie ten deze wel verschil tusschen Holland en Indië. Wij staan hier geheel in de positie van verweer en daarbij acht ik inmenging van de overheid niet alleen toelaatbaar maar ook noodzakelijk. Ik heb het bedrijfsleven nooit voorgespiegeld, dat door een actieve welvaartspolitiek de overheid nieuwe welvaart voor de heeren zou kunnen scheppen. Dat moeten zijzelf doen en ik zie niet, dat ze daarin belemmerd worden of dat de overheid hun daarbij het werk uit de handen neemt. Bestond die neiging, dan zou daarin zeker een groot gevaar liggen omdat nu eenmaal een ambtenaar wel dikwijls uitnemend regelend werk kan verrichten maar niet het aanpassende, offensieve, dynamische element van een goed ondernemer zal kunnen leveren. Hier wordt het schip door de kade gekeerd. Veel grooter gevaar zie ik dan ook hierin, dat de toenemende overheidsbemoeiing ertoe leidt, dat men het particuliere bedrijf meer en meer gaat beschouwen als een vorm van staatszorg. Men heeft bezwaar tegen een goed tantième en een hoog dividend. Maatregelen daartegen gaat men meer en meer passend vinden en de ondernemer, die goed geld verdient, is niet meer een waardevol burger, maar min of meer een misdadiger, althans een eerlooze. Die tendenz vind ik zeer bedenkelijk.’

[p. 319]

verband met de ontvangst van een Aneta-telegram, houdende Uw antwoord op de vragen-Schalker’ (11/9 schalker vraagstelde regeering mededeelen of geruchten gg nsber juist indien zulks waar of gg niet uit slands dienst be hoort te worden ontslagen. 14/9 colijn schalkervragen i.z. nsblidmaatschap gg beantwoordend: regeering niet voornemens ieder dwaas gerucht weerspreken en zeker niet een dat dermate dwaas als het in vraag bedoelde. verband dit antwoord vordert verder gevraagde geen antwoord)⁶⁹². ‘Het deed mij terugdenken aan onzen tijd aan het D.v.O. Toen hebben wij meer van zulke antwoorden ontworpen. Maar dit spant toch, geloof ik, de kroon!

Hiermede kom ik vanzelf weer op Mussert. Ik had U willen schrijven na de afscheidsaudiëntie, maar vond het eigenlijk niet de moeite waard om U daarmede in Uw vacantie lastig te vallen. Thans echter nog dit: die afscheidsaudiëntie heeft zich ontwikkeld tot een zeer ernstig gesprek; ik viel scherp aan; M. verdedigde zich zwak. Eindelijk beriep hij zich op den nog steeds te grooten invloed van de Katholieken...⁶⁹³ Als de invloed van Rome te groot is, wiens schuld is dat dan? De Uwe. Gij staat met en naast Aalberse te duwen tegen Colijn. Als gij achter den Minister stondt en een steun voor hem waart, zou Aalberse niet kunnen profiteeren van de thans bestaande verdeeldheid. Hij antwoordde: “Wat wilt U dan dat ik doen zal?” “Maak het met Colijn in orde!”

Hij beloofde mij het gesprokene ernstig te zullen overwegen. Maar ik ben overtuigd, dat hij niets kan doen... tenzij waar is, wat ik politioneel vernam,

692 Handel. T.K. 1934-1935, aanhangsel, p.207. Op 24 sept. 1935 diende C.J.P. Schalker een nieuwe vraag in, nl. of de minister bereid was te onderzoeken of gouv. gen. De Jonge lid was van de N.S.B. Minister Colijn antwoordde: ‘De gestelde vraag wordt ontkennend beantwoord.’ Handel. T.K. 1935-1936, aanhangsel, p.9.

693 Hier is weggelaten: ‘onder verwijzing naar de toen aangekondigde benoeming van v. Slobbe tot Min. van Defensie. Ik antwoordde dat die man bekend stond als bekwaam en flink en het hem, Mussert, dan niet aanging of hij Katholiek was. Maar in de tweede plaats,’

[p. 320]

dat de goede elementen in de N.S.B. genoeg krijgen van een positie tegenover de Regeering. Zou eenige toenadering van Uwe zijde, direct of indirect, dan geen goede gevolgen kunnen hebben? Zou een rustig woord: Man, laat het nu uit zijn met de nonsens, geen effect kunnen sorteeren? Het zou de moeite waard zijn een poging te wagen. De figuur geschapen bv. door het royement van Generaal Van den Akker⁶⁹⁴ - hoe logisch, consequent enz. enz. ook - is in onze samenleving voor zeer velen toch niet aanvaardbaar’.

Tot zoover mijn correspondentie met den Minister, waaruit mijn standpunt voldoende blijkt. Colijn heeft ongetwijfeld veel last van deze zaak gehad⁶⁹⁵, maar ik kon daaraan werkelijk niets doen. Ik kon wat ik voor Indië noodig oordeelde niet prijs geven, omdat de N.S.B. zich onbehoorlijk gedroeg tegenover de Nederl. Regeering; die was waarlijk mans genoeg om zichzelf te verdedigen en had daarvoor mijn hulp niet noodig.

En nu de pers. Het is te veel om daarvan hier een overzicht te geven. Opvallend is de rustige toon van de Indische bladen tegenover de opgewonden uitingen van de Nederlandsche couranten. Het Soer. Handelsblad⁶⁹⁶ van 14 Augustus bv. schreef: ‘De Landvoogd heeft het geschreeuw op waardige wijze beantwoord door den heer Mussert een tweede audiëntie toe te staan. Terecht. De Landvoogd ontvangt practisch ieder, die daar den wensch toe te kennen geeft en die iets anders heeft om over te praten dan het weer. Er is in de verhouding van den Landvoogd en zijn onderdanen van iedere kleur en bloedmenging iets patriarchaals, dat, vergeleken bij de felle politieke Hetze, die in Holland de verhoudingen beheerscht, weldadig aandoet’. Het A.I.D. besluit een lang artikel met deze woorden: ‘De Gouverneur-Generaal heeft den heer Mussert in audiëntie ontvangen. Is dit niet het juiste standpunt voor een krachtige figuur, die weet zijn gezag te kunnen en te zullen handhaven, die óók weet, dat zijn bestuursbeleid rust op beginselen van strikte

694 Generaal-majoor E.H. van den Akker, die per 1 nov. 1933 op verzoek eervol uit de dienst was ontslagen, was erelid van de Vereeniging van Officieren van de Koninklijke Landmacht. In het voorjaar van 1935 adviseerde het bestuur van deze vereniging hem voor het ere-lidmaatschap te bedanken, zulks omdat hij lid van de N.S.B. was en als zodanig een candidatuur voor de provinciale staten had aanvaard. Na zijn weigering volgde royement. (Mededeling van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie.)

695 Colijn aan De Jonge, 2 aug. 1935, particulier: ‘Ik heb hier veel last van de reis van den heer Mussert waarover de Indische pers door middel van Aneta nog meer ophef maakt als toen de toenmalige Belgische Kroonprins Indië bereisde. Ook schijnt het, dat men in Indië in hem de “coming man” ziet, waarin men zich ten eenenmale vergist. Ik leid dit af uit een mededeeling uit Indië van den volgenden inhoud:
“De komst van den heer Mussert heeft vermakelijke gevolgen. Enkele Directeuren vroegen een geheim onderhoud aan. Eén werd lid van de N.S.B. en onmiddellijk volgden al zijn hoofdambtenaren dat voorbeeld.”
Als het waar is, is het wel typisch Indisch...’

696 Hoofdredacteur C.J.J. Versteeg.

[p. 321]

rechtvaardigheid en van het algemeen landsbelang?’ De Indische Courant van 26 Juli wees op de oude traditie in het autocratisch bestuurde Indië, dat de hoogste in den Lande toegankelijk is voor iedereen en vervolgt: ‘Door Mussert in audiëntie te ontvangen heeft de Gouverneur-Generaal getoond niet bereid te zijn... met deze oude en zeer waardige traditie te breken. - Hulde!’

Eindelijk de Java-Bode van 14 Augustus: ‘Er is over het simpele feit, dat Z.E. de Gouverneur-Generaal den heer Mussert bij diens aankomst in Indië een audiëntie toestond, in Holland een deining ontstaan, welke een treffend bewijs is van de ontstellende politieke verwording in het oude land... Men is losgebarsten in verwijten en men heeft er zelfs den persoon van Z.E. in betrokken... Die audiëntie...! Maar men vergeet, dat een audiëntie niet slechts wordt gevormd door hem, die haar verzocht, en als goed onderdaan bij het betreden van het land zijn opwachting gaat maken bij den hoogsten Gezagsdrager, doch ook: door hem, die haar verleent.

Het zou dan toch ook wel eens kunnen zijn, dat de Landvoogd den audiëntieganger iets te zeggen had. Bijvoorbeeld: de gemoedelijke en rustige en duidelijke woorden, waarmede in Indië in de laatste jaren meer is bereikt dan met de uitersten van dreigen en van soebatten in vorige perioden.

Er zit in het regeeringsbeleid dat in Indië in de laatste jaren wordt toegepast, een element van goede menschelijkheid, van nuchteren tact, welke in haar klare en rustige duidelijkheid volkomen aanslaat bij ieder die niet van kwaden wil is.

En ziet hoe goed alles in Indië is verloopen, geen enkele wanklank is tijdens het bezoek van Mussert gehoord... Dozijnen ambtenaren, waaronder de dragers van zeer hooge ambten, hebben de lezingen van Mussert bijgewoond en - de aarde heeft zich niet geopend’.

Nog een uiting van later datum in de Sumatra Post⁶⁹⁷ van 11 November naar aanleiding van het Voorl. Verslag en de Mem. van Antwoord nopens de Indische begrooting⁶⁹⁸: ‘En zoo kan men dan ervaren, dat men in het goede vaderland, waar allicht wel wat beters te doen is, blijft zeuren over het feit, dat onze Gouverneur-Generaal den heer Mussert in audiëntie heeft ontvangen... en in de Memorie van Antwoord ziet de regeering zich genoodzaakt om op dezen onzin te antwoorden.

Dies spint zij de vraag geduldig uit en betoogt, dat het niet zoo erg was als de bezorgde heeren dachten.

697 Hoofdredacteur A.P.A.A. Besnard.

698 In het voorlopig verslag betreffende de algemene beschouwingen over de staatsbegroting 1936 was aan de audiëntie die de gouv. gen. aan Mussert had verleend en het standpunt dat minister Colijn terzake innam uitvoerig aandacht geschonken. Bijlagen T.K. 1935-1936, A. hfdst. I, stuk 3, p. 19 (voorlopig verslag) en 4, p.35 (memorie van antwoord).

[p. 322]

Maar wat zij niet zegt en toch had moeten zeggen, was, dat onze nuchtere Gouverneur-Generaal, die zoo langs zijn neus weg beslissingen kan nemen, en, wat het aardigste is, beslissingen, die raker zijn dan vele andere van landvoogden, die meer waarde dan hij hechtten aan de allergewichtigste overwegingen en allergeleerdste betoogen, zoo leerzaam juist is geweest...

Mussert kwam op het paleis en ging weer heen.

En er gebeurde niets.

De N.S.B. ers waren tevreden, omdat zij niet achteruit werden gezet, degenen, die geen N.S.B. er waren, trokken er zich niets van aan’.

Hiertegenover de Nederlandsche pers. Ik neem een paar fatsoenlijke bladen. De Avondpost van 16 Augustus was, na alles wat er over te doen was geweest, vooral verbolgen over de tweede audiëntie, die ‘getuigde van een uitdagende, om niet te zeggen uittartende houding en bewijst, dat het den Landvoogd aan staatsmansinzicht en aan verstandig beleid ten eenenmale ontbreekt... Het beleid, of liever het gebrek aan beleid door den Gouverneur-Generaal ten aanzien van deze aangelegenheid vertoond, is méér dan ergerlijk’. Meende de Avondpost werkelijk, dat ‘alles wat er over te doen is geweest’ in Nederland leidraad moest zijn voor het Indische beleid?

Het Vaderland van 15 Augustus trok te velde tegen de inconsequentie van de Ind. Reg., die Mussert in audiëntie ontving, nadat zij in Februari tevoren den persbreidel had toegepast op het N.S.B. blad ‘Indië Hou-Zee’⁶⁹⁹. Alsof daarin een inconsequentie zat! Het N.S.B.-blad had zich toenmaals onbehoorlijk gedragen en mitsdien greep de Reg. in. Met Mussert was dat niet het geval. Bij de audiëntie heb ik hem juist gezegd: àls ge U onbehoorlijk

699 Nl. bij G.B. van 15 dec. 1934 no. 1, Javasche Courant, 21 dec. 1934, no. 102. Naar aanleiding van een vraag over deze maatregel van C.C. van Helsdingen, gaf de regeringsgemachtigde voor politie-aangelegenheden H. Marcella in de Volksraad hiervan een uitvoerige toelichting. Handel. Volksraad 1934-1935, p. 1433 e.v.
Zijn rede werd aan alle gouverneurs en residenten toegezonden bij geheim rondschrijven van de procureur-generaal van 22 febr. 1935 no.9/1318 A.P., waarin werd opgemerkt: ‘Uit deze rede zult U ontwaren, welk standpunt de Indische Regeering ten opzichte van de N.S.B. inneemt.
In verband hiermede moge ik tevens (opnieuw) onder Uwe aandacht brengen, dat de Regeering bij geheim-eigenhandig schrijven van den isten Gouvernements Secretaris van 5 Februari 1934, no. 37/A aan den Gouverneur van Oost-Java deed mededeelen, “dat een goed politieman, die zijn positie begrijpt, beter doet zich van deelneming aan het politieke leven in het algemeen en extreme vereenigingen in het bijzonder te onthouden”.
Naar aanleiding van het vorenstaande noodig ik U uit het uit bijlagen dezes blijkend standpunt van de Regeering jegens de Nationaal-Socialistische Beweging (N.S.B.) hier te lande wel onder de aandacht van Uwe onderhebbende Bestuursen Politieambtenaren te willen brengen.
Mocht er zich eventueel een geval voordoen, waaruit blijkt dat men zich hiernaar niet richt of wenscht te richten, dan houd ik mij gaarne voor bericht dienaangaande aanbevolen.’ (K.A. Vb. 2 aug. 1935 Lt. E16.)

[p. 323]

gedraagt, zàl de Reg. ingrijpen. Wat is daarin inconsequent? Maar laat ik mij hier niet gaan verdedigen; laat ik verder mogen verwijzen naar bladen als Het Volk en De Tribune⁷⁰⁰: Als men U ooit uitscheldt zooals die bladen mij toen deden, troost U dan met de gedachte, dat Uw standpunt waarschijnlijk het juiste is.

Nu nog een paar woorden over Mussert zelf. Ik kreeg den indruk, dat hij een fatsoenlijk, goed willend man is, maar niet uit het hout gesneden om een leidersrol te vervullen. Toen hij bij mij kwam, toonde hij zich zeer dankbaar voor het feit, dat hij in Indië als gewoon mensch behandeld werd, waaraan hij, zooals hij zeide, in Holland niet meer gewoon was. Opzettelijk had hij nog geen rede uitgesproken, omdat hij mij wilde voorleggen wat hij zeggen wilde. Ik heb dit natuurlijk afgewezen, daar hijzelf moest zorgen geen aanstoot te geven en daarna heb ik hem er op gewezen, dat wij gewoon waren in Indië ons fatsoenlijk te gedragen en dat ik dat ook van hem verwachtte en anders genoodzaakt zou zijn maatregelen te nemen. ‘U gaat er uit even goed als ik er Japanners uitgooi, die zich misdragen’. ‘Gooit U er wel eens Japanners uit?’ ‘Nog pas twee.’ ‘Prachtig!’

Zooals reeds gezegd, zijn reis verliep zonder eenig incident. Hij werd natuurlijk door de recherche nauwkeurig gevolgd, maar hij gaf geen enkelen grond tot eenige klacht. Toen hij dan ook liet vragen om een afscheidsaudiëntie, heb ik daarin toegestemd. Daarbij kwam ook wel zekere geprikkeldheid over de houding van Holland, maar in de eerste plaats wenschte ik hem nog eens ernstig onder het oog te brengen hoe groote verdeeldheid in het Nederl. volk gebracht werd door zijn optreden. Ik schreef hierover aan den Minister en haalde dien brief hiervóór aan⁷⁰¹.

Die verdeeldheid is ongelukkigerwijze gebleven. Ik vraag met Zentgraaff in de Java-Bode van 14 Augustus: ‘Als het eens anders ware gegaan?’ Als wij de N.S.B. eens niet in Duitsche armen hadden gedreven? De beweging is toch ontstaan tegen het resultaat van ons politiek partijwezen en sproot uit goede nationale gevoelens. Daarom de groote aanhang in het begin en daarom ook de verkettering door al wat aan politiek deed en door de verkettering de ontwikkeling van de N.S.B. in totaal verkeerde richting. Maar het ging niet anders, al had dat m.i. gekund. De politiek vierde hoogtij en zelfs een man als Colijn boog daarvoor toen hij in 1937 een mandaat van het Nederlandsche volk ontving en daarvan geen gebruik maakte; hij kwam niet met een nationaal, maar weer met een volgens de regelen van de kunst samen-

700 In Het Volk van 6 aug. 1935 was op een onderzoek aangedrongen naar aanleiding van ‘de in zeer emstige kringen lopende geruchten over de politieke gezindheid van den gouverneur-generaal en diens zonen.’ In een artikel in dit blad van 14 aug. onder de titel Gouverneur-Generaal als N.S.B.-begunstiger drong J.E. Stokvis er op aan ‘te Buitenzorg een grote schoonmaak te houden’.

701 Zie p.317.

[p. 324]

gesteld parlementair Kabinet⁷⁰². Als het anders ware gegaan, zouden wij zeker de Duitsche invasie niet zijn ontloopen, maar onder de bezetting zouden wij niet de ellendige figuur vertoond hebben van een verdeeld volk.

702 Zie voor de vorming van het vierde kabinet-Colijn: J.P. Gribling, t.a.p., p.485.

Aneta-quaestie

Terwijl de Mussert-storm in Holland woedde, blies ook in Indië een frisch windje: de Aneta-quaestie. Na den dood van den heer Berretty ging er het om hoe het persagentschap Aneta zou worden voortgezet⁷⁰³. Een syndicaat, waartoe o.a. de heer Everts⁷⁰⁴ van de Paketvaartmaatschappij behoorde, verkreeg de meerderheid der aandeelen, maar ook de Ned. Ind. Handelsbank kocht die op, terwijl als derde partij een combinatie van enkele bladen een deel daarvan verwierf. Vooral tegen de actie van de Ned. Ind. Handelsbank rees ernstige bedenking, daar men vermoedde, dat deze als tusschenpersoon voor Duitschland optrad, teneinde op die wijze een deel van haar bevroren marken aldaar vrij te krijgen. Mede gaf tot deze verdenking aanleiding een Mr. Vollgraff⁷⁰⁵, die voor de Handelsbank werkte en een zeer ondoorzichtige rol speelde. De verschillende betrokken partijen waren telkens bij mij om de zaak te bespreken, waarbij ik steeds het standpunt innam, dat het een landsbelang was om tot één persagentschap te komen, hetwelk in nauw contact met de Reg. zijn gewichtige taak zou kunnen vervullen. In zoo ver had dit gevolg, dat de N.I. Handelsbank zich bij het consortium aansloot, waardoor mogelijk gevaar van die zijde was geweken. Maar toen bleven nog twee partijen over en die gaven niet toe. Geruimen tijd heb ik dien strijd laten gaan en afgewacht wat het resultaat zou zijn. Tot eenheid kwam men echter niet; integendeel de 4 groote bladen met de Java-Bode aan het hoofd⁷⁰⁶ richtten een eigen persagentschap op onder den naam Vereenigd Persbureau. Toen vond ik het welletjes en besloot ik in te grijpen. Aan den Minister, die zeer in deze zaak geïnteresseerd was en herhaaldelijk daarover geschreven had, berichtte ik op 13 September: ‘Juist onlangs gaf ik U officieel een nadere uiteenzetting van den gang van zaken⁷⁰⁷, waaruit gij zult gezien hebben, dat ik het oogenblik voor ingrijpen gekomen achtte en dit dan ook gedaan heb. Aan Aneta heb ik toen mijn steun toegezegd onder voorwaarde, dat de Direc-

703 Berretty, de stichter en directeur van Aneta, was de enige aandeelhouder van deze naamloze vennootschap.

704 J.W.B. Everts.

705 J.C. Vollgraff.

706 Behalve de Java-Bode waren dit het Algemeen Indisch Dagblad De Preangerbode, de Locomotief en het door dit blad in 1935 aangekochte Nieuws van den Dag van Ned. Indië.

707 Nl. bij de geheime Indische brief van 5 sept. 1935 no.84/1 (K.A. Vb. 26 sept. 1935 Lt. V19).

[p. *2]

[p. *3]

De Jonge aan zijn schoonmoeder, M.A. baronesse van Wassenaer van Rosande, geb. jkvr. van Sypesteijn

[p. 325]

teur, de heer Salomonson⁷⁰⁸, zou worden opgeofferd. Deze man is voor de tegenpartij volstrekt onaannemelijk en - gelukkig - acht ik hem ook persoonlijk ongeschikt. Hij is een geestig, veelal would-be geestig, journalist, wien het dorre werk van objectieve berichtgeving niet ligt. Ik kon dadelijk eenige gevallen aangeven, waarin berichten gekleurd waren op een wijze, die mij niet beviel.

Nadat deze voorwaarde aanvaard was, heb ik Zentgraaff bij mij laten komen en hem gewezen op het feit, dat de Reg. steeds haar wensch van één persbureau had verkondigd en volgehouden; dat de heeren maanden lang tijd gehad hadden om met dien wensch rekening te houden; dat zij dat op vrijmoedige wijze niet gedaan hadden, waarna ik hem vroeg wat hij nu wel dacht, dat de houding van de Reg. zou zijn. Tenslotte stelde ik hem voor het ultimatum: nu samenwerken of volstrekte boycot van Uw nieuwe persbureau. “Maar wij krijgen toch altijd wel de officieele berichten?!” “U krijgt niets, geen faciliteiten, geen reducties, ook geen officieele berichten.” Hij heeft zitten huilen van woede, maar gaf toe, als ik hem tot 1 Januari 1936 tijd wilde laten voor de noodige liquidatie.’

Dit was mijn groote scène met Zentgraaff. Nog in hevige opwinding ging hij regelrecht naar Gerke, waar hij, de kamer op en neer loopend, uitstiet: ‘ik buig mijn kop, maar ik doe het alleen, omdat die vent (dat was ik!) mij aandurft’. Onze verhouding heeft er niet onder geleden. Integendeel.

Toen ik zoo ver was, heb ik den president van de Javasche Bank Mr. Van Buttingha Wichers bereid gevonden opnieuw overleg tusschen beide partijen te openen. Een door hem opgesteld compromis-voorstel werd aanvaard⁷⁰⁹.

Deze zaak was ook herhaaldelijk in den Volksraad ter sprake gebracht en zoo vond de heer Van Helsdingen aanleiding om 24 September een reeks van vragen daaromtrent aan de Reg. te stellen. Het kon niet ongelegener; de zaak was in een stadium waarin zij na eindeloos getob haast voor elkaar was, maar een ontijdig bericht weer alles kon bederven. Ik antwoordde dan ook zeer kort; 3 van de 7 vragen met ‘ja’⁷¹⁰. Maar één daarvan was dan ook: ‘Acht de Reg. deze werkmethode (te weten: die van de Reg.) de meest gewenschte om te komen tot een bevredigende regeling?’ Is dan niet een simpel ‘ja’ het beleefdste antwoord, dat men geven kan? Toch kwam Van Helsdingen terzake

708 Herman Salomonson.

709 De tekst van dit op 6 nov. 1935 getekend compromis is overgelegd bij de geheime Indische brief van 9 nov. 1935 No. iz (K.A. Vb. 20 nov. 1935 Lt. A 25). Bij dit compromis werd o.m. vastgesteld ‘dat tusschen partijen overeenstemming bestaat over de voorwaarden, voor zoover deze hoofdpunten betreffen, waarop de door Zijne Excellentie den Gouverneur Generaal uitdrukkelijk gewenschte totstandkoming van één persbureau op uiterlijk 1 Januari 1936, zal kunnen worden verwezenlijkt.’

710 Handel. Volksraad 1935-1936, aanhangsel, p. 12.

[p. 326]

zich bij mij beklagen. Misschien was hij ook gestoken door een prompt gevolgd ‘Aan den Rand'je van Zentgraaff: ‘Zij, die geringschattend denken over de besognes eens Indischen staatsman, mogen zich voor oogen stellen wat zoo nu en dan den heer Van Helsdingen, lid van den Volksraad, wedervaart in de uitoefening van zijn ambt.

Daar heeft hij, na moeizaam zwoegen, een lange lijst vragen samengesteld over ‘Persagentschappen’ en daarbij is ongetwijfeld eenige slimmigheid betracht. Dit wijst er op, dat hij hulp en medewerking van anderen heeft gehad, want om dat alléén te doen... zóó slim is hij nu ook weer niet...

Dan gaat de lange vragenlijst in zee.

En prompt volgt het antwoord. Een stuk of wat ‘Ja's, een paar data, en als gij daar nu die gewichtige massa vragen naastlegt, dan is het net een groote schotel staatkundige spinazie, waarvan na het koken vrijwel niets meer overblijft.

Zoo gaat het met den arbeid des Indischen staatsmans, en gij moogt U al deze zorgen en onaangenaamheden van den heer Van Helsdingen wel terdege voor oogen houden, beste lezer, voor ge er, met het oog op de reputatie uwer familie, in toestemt, dat Uw sloomste - en domste - oom Indisch staatsman wordt.’

Adm. Takashita; wisseling legercommando (Koster-Boerstra); wisseling marine-adjudant (Boogaert-v. Vreeswijk); Prof. Vening Meinesz

Chronologisch ben ik intusschen den draad wat kwijt geraakt. Ik ga daarom terug tot het eerste bezoek van Mussert op 24 Juli en vermeld alsnog een lunch ter eere van den Japanschen admiraal Takashita op den 27en en het afscheidsdiner aan gen. Koster op den 3oen, waarbij tevens gen. Boerstra⁷¹¹ als Legercommandant werd welkom geheeten.

Den 4en Augustus gingen wij weer voor een maandje naar Batavia, waar het druk was met audiënties, vooral over de Aneta-quaestie. Den 14en was er afscheidsdiner voor den marine-adjudant Boogaert, dien ik wegens zijn speciale artilleristische studie aan de vloot teruggaf, dankbaar aldus van een adjudant af te komen, die voor dit bijzondere vak weinig aanleg had. In Van Vreeswijk⁷¹² kreeg ik een beteren terug.

Den 15en kreeg ik bezoek van Prof. Vening Meinesz⁷¹³, die met de K XVIII een paar dagen tevoren te Soerabaja was aangekomen, waar deze onderzeeboot feestelijk was ontvangen na een wereldreis van 23.000 mijlen schitterend volbracht te hebben.

711 M. Boerstra.

712 W.F. van Vreeswijk.

713 F.A. Vening Meinesz maakte in de jaren 1923-1937 meerdere wereldreizen met onderzeeboten van de Koninklijke Marine om metingen naar de zwaartekracht te doen verrichten. Zie Gravity Expeditions at Sea, 1923-1933, 4dln., Delft 1932-1948.

[p. 327]

De gebruikelijke Volksraadreceptie had den 23en plaats. Van de gebrachte bezoeken herinner ik mij alleen dat aan de Archipel-brouwerij, vermoedelijk omdat ik daar een glas bier moest drinken, dat ik overigens verfoei, en aan de Pasar Gambir, die ook dat jaar opgebouwd en geopend was, niettegenstaande de moeilijke tijdsomstandigheden de onderneming hachelijk maakten.

31 Augustus

Zoo kwamen wij weer tot den 31en met het gebruikelijke feest in Concordia den avond tevoren. Bij het Openbaar Gehoor wees ik in mijn rede er op welk een beteekenis en waarde voor ons allen, voor onze geheele gemeenschap en ons staatsverband gelegen is in het feit, dat wij een Koningin hebben, die in moeilijke omstandigheden weet te handelen met zoodanige bekwaamheid, toewijding, rustige flinkheid en diepte van inzicht, dat eerbied en bewondering worden afgedwongen. En ik stelde de vraag: waardeeren wij dat wel genoeg? Bij het antwoord op die vraag heb ik een zin ingelascht, die niet in de gedrukte rede stond. Even tevoren toch hadden wij het ontstellend bericht ontvangen nopens het ongeluk aan het Belgische koningspaar in Zwitserland overkomen, hetgeen aan Koningin Astrid het leven kostte. De Koning en de Koningin waren door hun reizen als Kroonprinselijk paar in Indië zóó bekend, dat het pas gaf het gebeurde met een enkel woord te memoreeren. Op de gestelde vraag antwoordde ik daarom: ‘Misschien op een oogenblik als wij pas beleefden, toen ons het diep tragische bericht bereikte omtrent het ontzettend gebeuren, dat aan de ook hier te lande zoo populaire en hooggeachte Koningin Astrid van België het jonge, nog zoo veel belovende leven heeft gekost. Maar afgescheiden van zulke aangrijpende oogenblikken, stellen wij onzerzijds wel steeds tegenover hetgeen de Koningin voor ons is, dat (en hier ving ik den tekst van mijn rede weer op) wat daartegenover behoort te staan, te weten: onze trouw en gehoorzaamheid, onze toewijding aan de publieke zaak, onze bereidheid tot offers in 's Lands belang, onze wil tot samenwerking, onze steun aan het gezag en ons verzet tegen verdeeldheid en verstoring van rust en orde?’

Ik wees er vervolgens op, dat op de gestelde vragen Indië zou mogen antwoorden: ‘naar de mate van mijn krachten heb ik er naar gestreefd mijn plicht te doen; tegen de ongunst der tijden heb ik gestreden; offers zijn gebracht; het gezag is gesteund, de eenheid is bewaard’. En verder: ‘Laat ons de waarde er van niet onderschatten, dat wij op dezen dag tot onze Vorstin kunnen opzien en Haar huldigen met de gedachte, dat wij gedaan hebben wat redelijkerwijze mogelijk was... Ik leg daarop den nadruk, omdat mij in den laatsten tijd treft een zekere moedeloosheid en angst voor de toekomst, welke ik bij sommigen meen te onderkennen. Daaraan mag niet worden toegegeven; op dezen dag allerminst... Zoo behoeft de vraag, wat er zal gebeuren, als de

[p. 328]

toestand nog erger wordt, ons niet te benauwen. Oranje en Nederland samen zijn de eeuwen door staande gebleven.

Met die gedachte vervuld, moeten wij de toekomst tegemoet zien. Het werk, dat nog gedaan moet worden, duldt geen krachtverlies door kleinmoedigheid en verdeeldheid... In de afgeloopenjaren hebben wij door eenheid en samenwerking onder de moeilijkste omstandigheden stand kunnen houden; ook in de toekomst zal dat mogelijk zijn, indien wij ons één blijven voelen als getrouwe onderdanen van Hare Majesteit, ons spiegelen aan Haar voorbeeld en onze beste krachten inspannen om Haar te dienen’.

Deze rede is boven verwachting ingeslagen. Wel zeer waardeerend was Wormser in zijn artikel ‘Het Voorbeeld’ in het A.I.D. van 2 September. Na de vragen, die ik gesteld had, en het daarop gegeven antwoord te hebben aangehaald, schreef hij:

‘Aldus de Landvoogd.

Dit is waar, maar even waar is, dat de bevolking van Indië

(Laat ik mijn verhaal even mogen onderbreken: de laatste blz. tikte ik gisteren, Zondag 17 September 1944, onder hevige bombardementen en luchtgevechten om, bij en boven ons. Al spoedig werd bekend, dat Wolfheze zwaar geleden had, waar Engelsche parachutisten waren geland. Het was een angstige dag; het huis stond te trillen op zijn grondvesten, maar om 6 uur kwamen de eerste Engelsche Tommies langs “Dennenoord”!!)

in al haar schakeeringen bij de betooning van dien moed, het bewijzen van die geestkracht, het geven van die toewijding, het stellen van die berusting, het wijden van dien burgerzin, de leiding had en het voorbeeld volgde van dezen Landvoogd, die óók geestelijk “van zijn schouderen en opwaarts hooger is dan al het volk”.

Dat “het werk, dat nog gedaan moet worden”, “geen krachtverlies door kleinmoedigheid en verdeeldheid” behoeft te duchten, danken wij aan dezen Landvoogd, die in de vier jaren van zijn bewind het gezag opnieuw heeft doen eerbiedigen, de rust en orde alom heeft hersteld en bevestigd; en die “het pijnlijke en onaangename, maar noodzakelijke proces”, het komen tot “een verlaagd levensniveau, een versoberde administratie, een sluitende begrooting, voorwaarden voor handhaving, straks voor opleving en hernieuwden bloei”, met meesterlijke en vaste hand heeft geleid.

Inderdaad “aan de vervulling van die voorwaarden moet blijvend met opgewektheid en vertrouwen gewerkt, ieder heeft daarbij zijn taak”, en het verrichten van die taak valt te minder moeilijk bij het voorbeeld, dat dagelijks door den hoogsten in den lande ons wordt gegeven.

Vier jaren hebben wij “door eenheid en samenwerking onder de moeilijkste omstandigheden stand kunnen houden”, maar nimmer mag vergeten worden, dat wij daartoe in staat zijn gesteld door de leiding van dezen Landvoogd’.

[p. 329]

Het Bat. Nieuwsblad schreef: ‘... Zonder dat de politiek, de financiën of de economie daarbij ook maar met een enkel woord werden genoemd, heeft de Landvoogd bij gelegenheid van den jaardag der Koningin een rede gehouden, die ver uitging boven de traditioneele opsomming van plechtige beleefdheden, waarvan het staatshoofd het middelpunt is. Integendeel, deze rede was een woord van mensch tot mensch, een woord, dat tot beschouwing en nadenken stemt, een toespraak vooral, waarvan de klank van waarachtigheid en van diepe ernst lang blijft naklinken... Doch wel is het nuttig hier vast te stellen, dat deze rede niet alleen in de zaal van het Paleis indruk heeft gemaakt. Men heeft haar niet slechts vernomen, maar men heeft haar diepere strekking doorleefd op de wijze, die de bedoeling van den spreker recht doet wedervaren.’

Reis West-Java

Al spoedig na den 3ien Augustus gingen wij op reis, zij het slechts voor een paar dagen. Het doel was West-Java. Voor het houden van regentenconferenties hadden wij Midden- en Oost-Java bezocht, maar de regenten van West-Java waren steeds naar Buitenzorg opgeroepen, zoodat ik deze provincie nog niet had gezien. Den 2en September vertrokken wij in onze eigen auto's via Tangerang naar Serang, waar wij afstapten ten huize van den Res. van Bantam, Van der Elst⁷¹⁴, gehuwd met een Japansch vrouwtje. In den namiddag maakten wij een tocht om St. Nicolaaspunt met thee te Poeloe Merah, aangeboden door het regentschap Serang. Mooie uitzichten op de zee en wonderlijke rotsformaties. 's Avonds diner met gasten en illuminatie van het Residentshuis en omgeving, wat heel wat menschen op de been bracht in dit anders doodsche gat.

Den tweeden dag gingen wij al vroeg van huis voor een langen rit via Tjilegon (bezoek aan de graven van de slachtoffers van den opstand in 1888)⁷¹⁵ naar Anjer-Kidoel, waar de vuurtoren werd bezichtigd en toen al maar langs de kust via Pasaroean (ververschingen in de pasanggrahan aldaar) naar Laboehan en vandaar landwaarts in naar de Kaboepaten te Pandeglang. Ook hier weer, evenals te Serang, défilé van het lagere Inlandsche B.B. corps en van de Mohammedaansche geestelijkheid. Het scheen op te vallen hoe sterk deze laatste telkens vertegenwoordigd was. Om 1 uur waren wij te Serang terug, waar ik dien middag audiëntie hield; daarna thee bij den Regent⁷¹⁶ en receptie in den vóóravond.

714 A.M. van der Eist.

715 Zie Sartono Kartodirdjo, The peasants' revolt of Banten in 1888, its conditions, course and sequel, a case study of social movements in Indonesia, diss. Amsterdam 1966; op p. 339 een lijst van de slachtoffers van deze opstand o.w. de ass. res. van Anjer J.H.H. Gubbels en diens vrouw en beide dochters.

716 R.T. Abas Soeria Nataätmadja.

[p. 330]

Den derden en laatsten dag maakten wij nog vóór het ontbijt een rit ter bezichtiging van de Bantamsche oudheden, zooals de ruïnes van het fort Speelwijk en de oude moskee met sultansgraven te Karangantoe⁷¹⁷. Na het ontbijt ging het via Pandeglang naar Rangkasbitoeng, waar in de Kaboepaten ververschingen werden aangeboden. De belangstelling was hier zeer groot. Ook hier weer huldigingsdéfilé's van Inlandsche vooraanstaanden. Men wees mij daaronder aan een deputatie van 5 of 6 Badoej's, die geheimzinnige kleine volksstam, die in volstrekte afzondering leeft halverwege tusschen Rangkasbitoeng en de Zuidkust in ontoegankelijk bergterrein⁷¹⁸. Daar is een binnencirkel van heiligen grond, waarop slechts 40 families mogen wonen, voor wie elk contact met de buitenwereld verboden is. De rest woont in den buitencirkel en deze onderhoudt zooveel contact als strikt noodig is. Men vond het merkwaardig, dat van deze menschen enkelen waren opgekomen en de groote reis hadden ondernomen.

Voor een late lunch waren wij te Buitenzorg terug.

717 Zie voor een beschrijving van deze oudheden: V.I. van de Wall, Korte Gids voor Oud-Banten, Oudheidkundige dienst in Ned. Indië, Batavia z.j.

718 Zie Dr. B. van Tricht, The Badoejs in South-Bantam (Java), Fourth Pacific Science congress, Batavia-Bandoeng, May-June 1929.

Anak Agoeng van Karangasem; oud-Minister Van Dijk; Gezant Pabst; Ambass. Debuchi; oud-Minister Verschuur

Eenige dagen later hadden wij den braven Anak Agoeng Agoeng van Karangasem⁷¹⁹ op het diner. Waarvoor hij kwam herinner ik mij niet meer, maar het was altijd een genoegen hem te ontmoeten. Den 10en September lunchte ten paleize de oud-Minister Van Dijk. Hij was mij aanbevolen door Colijn, wat weinig noodig was ten behoeve van een man, aan wien ik goede herinnering had uit den tijd van het D.v.O., toen hij Directeur van de Topografische Inrichting was.

Den 12en vierden wij met het Huis den 4en verjaardag van onze komst in Indië. Het was een ware voldoening, dat het zoo ver was. Gen. Pabst, onze gezant te Tokio lunchte den 24en bij ons. Van eenige beteekenis was een gesprek met hem niet. Zonder invloed als hij was op zijn standplaats, wisten wij te Batavia meer van Japansche zaken dan hij ter plaatse. Wel de laatste persoon om ons te vertegenwoordigen in een tijd van moeilijke verhoudingen. Toch handhaafde de Nederl. Reg. zoo iemand.

Om die verhoudingen te verbeteren had de Japansche Reg. waarlijk den ambassadeur Debuchi niet behoeven uit te zenden. Deze was op een good-will-mission naar Australië en keerde over Indië terug; den 3en October dineerde hij ten paleize. Ik vertrouwde dien snaak heelemaal niet; daarvoor

719 Zie p. 294.

[p. 331]

was hij tè beminnelijk en joviaal, al maar schermend met zijn lijfspreuk: leven en laten leven. Hij maakte op mij den indruk van volstrekte onoprechtheid; zijn overdadige vriendelijkheid toonde al te duidelijk volkomen gekunsteld te zijn.

Verloving Miek; vertrek Gerke

Een paar dagen tevoren hadden wij een groot familiediner gehad ter eere van het publiek worden van het engagement van Miek⁷²⁰. In verband met haar aanstaand huwelijk wenschte zij tevoren familie en vrienden in Holland nog eens te bezoeken en zoo verliet zij ons aan het eind van de maand October in gezelschap van het echtpaar Gerke. Ik heb reeds vermeld hoe ellendig ik het vond den goeden Gerke te hebben moeten dwingen pensioen te vragen in plaats van verlof⁷²¹. Maar het kon niet anders en zoo moesten wij afscheid nemen.

Een dubbele receptie van den nieuwen en den ouden Alg. Secretaris - Kiveron⁷²² was intusschen als zijn opvolger aangewezen - had in de sociëteit te Buitenzorg plaats, waar niet velen ontbraken. Op 30 October verliet hij Indië. Terecht getuigde men van hem in de pers: ‘Vandaag verliest Indië... een hooggeplaatst landsdienaar, wiens ijver voor de openbare zaak door weinigen werd overtroffen en wiens algemeene kennis van dit land door weinigen werd geëvenaard’⁷²³.

Tenslotte zij hier nog vermeld het bezoek aan Indië van oud-Minister Verschuur, die 25 November bij ons lunchte en met wien ik tevoren een lang onderhoud had.

720 Met W.F.J. Borgman Brouwer.

721 Zie p. 96.

722 J.M. Kiveron.

723 Aldus W.G.N. de Keizer in de Locomotief, 30 okt. 1935.

Correspondentie met den Minister: verhouding Nederland-Indië

Zoo is de weg weer vrij om tot een meer algemeen onderwerp te komen. Op 1 November schreef de Minister omtrent de stemming in Indië met betrekking tot Nederland op financieel en economisch gebied, zooals die aan den dag trad in sommige stukken, die hij laatstelijk ontvangen had. ‘Wat de financiën betreft is het duidelijk, dat de schuldenlast, die op Indië drukt, in verband met het gezonken welvaartspeil op het oogenblik inderdaad te hoog is, maar de erkenning van dit feit wijst nog niet een beteren weg. Het is natuurlijk heel gemakkelijk om te zeggen, dat Nederland een deel van de schuld van Indië moet overnemen, maar dan ziet men daarbij over het hoofd, dat op het oogenblik althans, de financieele toestand hier te lande nog minder

[p. 332]

gunstig is dan die van Indië...⁷²⁴ Het tijdstip om te kunnen denken aan overneming van Indische schuld door Nederland tot een bedrag, dat een aanmerkelijke verlichting voor Indië zou brengen, is dan ook zeker nog niet aangebroken. Schuldverwerping door Indië is uitgesloten, omdat de Indische schuld voor het overgroote deel thans door Nederland gegarandeerd is en Nederland dus toch zou moeten betalen. Gedwongen conversie acht ik in strijd met de Grondwet (art. 177) en een gedwongen leening ter aflossing van de bestaande uitstaande schuld zou een omvang aannemen zóó groot, dat het practisch onaanvaardbaar moet worden geacht. Men zal dus de tanden voorloopig op elkaar moeten houden.

Ook inzake de economische verhoudingen acht ik de ontstemming in Indië niet gewettigd...⁷²⁵ Ook wordt in Indië onderschat wat hier geschiedt tot bevordering van den Indischen export. Het ligt nu eenmaal zoo, dat Indië met nagenoeg elk land een actieve handelsbalans heeft en bij het voortdurend toenemend streven naar evenwichtige handelsbalansen, zou Indië, indien het geheel op zichzelf onderhandelde, er slecht aan toe zijn. Dit heeft er toe geleid om bij alle onderhandelingen te trachten het Rijk als eenheid te doen optreden, hetgeen meermalen ten gevolge heeft gehad, dat ter verzekering van Indische exportmogelijkheden door Nederland een exportoffer moest worden gebracht, dan wel hoogere invoercontingenten moesten worden verleend, hetgeen natuurlijk ten nadeele kwam van de binnenlandsche industrie.’

De Minister achtte terzake een mondelinge bespreking wenschelijk en deelde zijn voornemen mede om daartoe Prof. van Gelderen uit te zenden. Daar Van Gelderen echter later bleek te Londen noodig te zijn voor een suikerconferentie, werd besloten, dat de Directeur van Economische Zaken, Mr. Hart, naar Holland zou gaan, wat dan ook geschied is.

Ik antwoordde op dien brief den 10 December: ‘...⁷²⁶ Ik kom thans in de eerste plaats terug op Uw brief van 1 November j.l., waarin ge de verhouding Nederland-Indië bespreekt. Die verhouding baart mij meer en meer zorg;

724 Hier is weggelaten: ‘De aangebrachte bezuinigingen hier zijn uiteraard niet zoo groot als die in Indië. Als men alleen op de eindcijfers let van de begrooting zou men tot de conclusie komen, dat er heelemaal geen bezuiniging is. Toch is ook hier sinds het optreden van het Kabinet een bedrag van ongeveer ƒ 123 millioen bezuinigd, welke bezuiniging helaas niet tot een bevredigend resultaat heeft geleid, omdat eenerzijds de inkomsten sterk bleven dalen en anderzijds onvermijdelijke uitgaven (steunverleening) belangrijk gestegen zijn.’

725 Hier is weggelaten: ‘Ik mag ook niet verhelen, dat sommige Indische voorstellen, althans van het Departement van Economische Zaken - ik denk b.v. aan het laatste voorstel met betrekking tot den koffie-steun - niet van gerijpt inzicht in de mogelijkheden getuigen.’

726 Hier is weggelaten: ‘Met opzet heb ik U eenigen tijd niet lastig gevallen in Uw drukte met Alg. Beschouwingen enz., waarom ik verdere correspondentie uitstelde tot wij in het koele Tjipanas zouden zijn waar wij 2 dezer heen zouden gaan. Toen kwam echter een week van zeer veel stukken zoodat van schrijven niet kwam.’

[p. 333]

zij is niet goed. Men kan hier de financiering tegen 4% rente niet zoo hoog aanslaan; men vergeet niet, dat de conversie der Indische leeningen moest wachten totdat Nederland zelf met zijn leeningen klaar was; men tobt over de zware schuldenlast, gevolg van Nederl. beleid; men verdraagt niet de millioenen, welke op de verarmde bevolking gelegd worden ten behoeve van Twente; men ziet niet zoo heel veel gevolg van de handelspolitiek. Voor mij is deze stemming hoogst onaangenaam; ik sta uiteraard op het standpunt, dat men elkaar over en weer zooveel mogelijk helpen moet, ook al zijn daaraan bezwaren verbonden. Voor mijn eigen oriëntatie droeg ik een poosje geleden Hart op een overzicht samen te stellen van de economische verhouding...⁷²⁷; heel bevredigend kan ook ik echter de verhouding niet vinden. Hart behandelt de zaak gelukkig objectief. Maar anderen brengen er sentiment in...⁷²⁸ Wat in zulke omstandigheden bijzonder hindert en irriteert zijn de braafheidsklopjes op den schouder voor de aanpassing met de al of niet uitgesproken gedachte: maar dat zoudt ge toch zonder die krachtige hulp van Nederland niet hebben kunnen doen. Een man als Verschuur is er in geslaagd zelfs mij een oogenblik korzelig te maken toen hij beweerde, dat wij Nederland toch wel heel dankbaar moesten zijn, en ik heb toen eens stuk voor stuk met hem nagegaan waarvoor dan wel.

Zulke dingen zijn verkeerd, daar naar mijne overtuiging gij ginds en wij hier doen wat wij kunnen... en dat is soms niet veel, maar in wat dan geschiedt ligt geen grond voor uitbundigen dank of bitter verwijt’⁷²⁹

727 Hier is weggelaten: ‘Ge zult de stukken wel binnenkort krijgen’.

728 Hier is weggelaten: ‘(vraag eens den brief van 12 Nov. te lezen, welken Meyer Ranneft aan van Gelderen schreef).’ Deze brief werd niet aangetroffen.

729 Zie voor de reactie van Colijn op deze brief: Brieven, no.28.

Begrooting 1937

Deze stemming tegen Nederland kwam vrij scherp tot uiting in de vergadering van den Raad van N.I., welke ik op 29 November presideerde, ter eerste bespreking van de opstelling der begrooting voor 1937. In mijn inleiding betoogde ik, dat deze opstelling wellicht de moeilijkste zou zijn, die wij nog gehad hadden, daar Indië zich als het ware bevond tusschen eb en vloed, onderhevig aan de volle doorwerking van de depressie en nog niet ondervindend de gevolgen van de ongetwijfeld aanwezige symptomen van eenige opleving. Tot mijn groote spijt moest ik derhalve het denkbeeld van een normaal sluitende begrooting voor 1937 opgeven en moest ik erkennen, dat wij al blij mochten zijn als wij, evenals voor 1936, onze schuld niet vermeerderden. Dat zou al moeilijk genoeg zijn, daar de begrooting voor 1936 tegenvallers vertoonde: de verdere korting op de pensioenen ad ƒ 2 millioen was door den

[p. 334]

Minister ‘voorshands’ afgevoerd^*730, het uitvoerrecht op ondernemingsrubber bracht 2 millioen minder op dan de berekening en de bezuiniging op de personeelsuitgaven bleef ƒ 2,3 millioen ten achter. Hierover maakten wij ons evenwel geen zorg, want al deze bedragen konden naar onze meening in 1937 worden ingehaald en vereischten dus geen voorziening. Erger was, dat de middelen weer ƒ 3 millioen lager werden geraamd en dat op ƒ 3 millioen voor accrès moest worden gerekend. De Begrootingscommissie verlangde bovendien ƒ 2 millioen meer voor kapitaalsuitgaven, zoodat dekking gezocht zou moeten worden voor ƒ 8 millioen⁷³¹.

Na deze inleiding verkreeg de vice-president het woord en stelde daarbij het vraagstuk der schuldvermindering op den voorgrond. Hij herinnerde er aan hoe Nederland op 's Raads vroegere voorstel tot repudiatie van schuld gereageerd had door het verwijt, dat de Raad geen begrip had van de beteekenis van schuldrepudiatie. Hij liet dit verder in het midden, doch constateerde, dat Indie wèl begrip had, dat de bestaande schuldenlast buitengewoon drukkend was. Naar zijne meening behoorde Holland daarin tegemoet te komen, aangezien die drukkende lasten voor het grootste gedeelte door de monetaire politiek van het Koninkrijk waren opgelegd. ‘Structuurwijziging’ en ‘afbraak’ (geliefde termen in Colijn's brieven!) noemde hij met de Begroo-

* Zie brief Minister dd. 15 Oct. 1935.

730 Brieven, no. 25.

731 Vgl. De Jonge aan Colijn, 16 okt. 1935: ‘... Dezer dagen heeft de Begrootingscommissie voor het eerst den stand van zaken voor 1937 ernstig onder de oogen gezien. Het is niet rooskleurig. Ik gevoel echter weinig voor hun betoog omtrent intering. Die heeft inderdaad plaats, maar er zijn nu eenmaal omstandigheden, waarin men wel gedwongen is een deel van zijn kapitaal te offeren. Als men inkomsten en uitgaven weer in evenwicht heeft, kan men dat verlies gaan herstellen; daarvoor bestaat thans geen gelegenheid, want een feit is, dat wij met bezuiniging aan het eind zijn en òf vermindering van de schuldenlast òf verhooging van de inkomsten het slotstuk moeten leveren. En het beroerde is, dat de inkomsten een hoogere raming dan ƒ 250 millioen voor 1937 niet zullen toelaten. De raming voor 1936 is ƒ 246.8; de October verwachting voor 1935 ƒ 248.2. Men kan dus voor 1937 eenvoudig niet veel hooger ramen.
Toch ben ik over den algemeenen toestand niet ontevreden. De zeer scherpe droogte heeft de oogstvooruitzichten ongunstig beïnvloed, maar we gaan weer belangrijke hoeveelheden rijst inkoopen. De October kwartaal telegrammen van de Hoofden van Gewest. Bestuur geven geen reden tot ongerustheid. Mijn eigen indruk is, dat er overal meer moed en initiatief komt. Hart doet wonderen om de menschen tot elkaar te krijgen; Resident Haga was hier om zijn Nieuw-Guinea plannen te bespreken en was vol verbazing en blijdschap over de medewerking, welke hij overal verkreeg; zelfs de plechtige Generaal Boerstra stak op zijn laatste spreekuur de loftrompet over de medewerking van de Marine. Dat zegt wat, maar ook in ernst: tegen zoodanige mentaliteit is op den duur geen crisis opgewassen. Vooral als dan ook nog, zooals thans, de copra en peper wat beter zijn, de thee goed is, de Nivas zwaar verkoopt, de rubber en tin zich handhaven. Maar - ellendig! - op de begrooting voor 1937 zal dit geen invloed hebben...’

[p. 335]

tingscommissie holle woorden. Zijns inziens werd het nemen van ingrijpende maatregelen in Indië bemoeilijkt door het verband met Holland en de omstandigheid, dat Nederland zich langzamer dan Indië aanpaste, waardoor de klove tusschen beide landen bij verder terugdrukken van het niveau in Indië steeds wijder werd. Telkens bleek z.i., dat de remmende invloed van Holland onze aanpassing belette, zoo bv. bij de Indische pensioenen. Deze konden niet verder omlaag gebracht worden, omdat het meerendeel der gepensioneerden in Nederland op een Nederlandsch prijspeil moest leven, hetgeen Indië dus moest opbrengen. De vlootkosten konden niet gedrukt worden, omdat de traktementen van het vlootpersoneel op Hollandsche basis waren geschoeid. De aan de scheepvaartmaatschappijen te betalen passagekosten gingen niet voldoende omlaag omdat het prijspeil in Nederland werd gehandhaafd.

Deze gedachten zaten den braven Meyer Ranneft hoog en hem niet alleen. Maar wat gaf het daarover te tobben? Men raakte er mee de grondslagen van het Rijksverband en aan principieele wijziging daarvan viel toch immers niet te denken. Vruchtbaarder werd het debat dan ook toen wij in beschouwing traden van hetgeen gedaan zou moeten worden om het tekort weg te werken. Hierbij bleek, dat men algemeen van meening was, dat 1937 in geen geval een stap achteruit zou mogen brengen en dat de schattingen van inkomsten en uitgaven nog nader zouden moeten worden bezien. In ieder geval zou een circulaire aan de departementen uitgaan, waarin scherp zou worden aangedrongen op verdere bezuiniging, omdat in geen geval de teekenen van opleving mochten leiden tot de meening, die bij sommigen scheen te bestaan, dat er ruimte zou zijn gekomen om weer aan verschillende verlangens te voldoen. Aan het slot van de vergadering deed ik enkele mededeelingen omtrent de besprekingen, die gevoerd waren en werden over de heffing van de aardolieindustrie.

Heffing op aardolie

Die besprekingen waren toen ter tijd in vollen gang. Zooals hiervóór reeds werd vermeld, was op de begrooting voor 1936 ƒ 5 millioen uitgetrokken als heffing van de aardolie, waarbij in het midden was gelaten wat voor heffing dat zou zijn⁷³². Verschillende stelsels waren denkbaar: uitvoerrecht, waartegen de Minister echter principieele bezwaren had en welk stelsel voor een onbeschermde industrie, die op de open markt moet concurreeren, ook inderdaad verkeerd is; heffing op binnenlandsch verbruik, zooals de Minister voorstelde, welk stelsel het bezwaar heeft van afwenteling van de opgelegde last op den consument, en dan verhooging van den cijns, welk stelsel aantrekkelijk was, omdat het zichzelf uitschakelde bij verbetering van den olieprijs,

732 Zie p. 297.

[p. 336]

maar onaannemelijk werd geacht, omdat men niet eenzijdig de voorwaarden kon veranderen, waarop de concessies waren uitgegeven.

Nadat ik met den Minister tot overeenstemming was gekomen ten aanzien van een stelsel van accijnsverhooging met prijslimiet, kon ik de zaak met de maatschappijen opnemen en haar stellen voor de keuze: prijszetting of prijsafspraak. Van geen van beiden wilden zij weten; een extra-heffing was onverantwoord, maar als zulk een heffing dan beslist noodzakelijk was, dan wilden zij liever voor 1936 ƒ 5 millioen op tafel leggen, waardoor gelegenheid zou ontstaan de zaak nader te overwegen. Op mijn vraag, welke garantie dan zou bestaan tegen afwenteling op het publiek, antwoordde men, dat deze niet noodig was, daar het ging om een bona fide aanbod, terwijl het bezwaar van prijszetting of -afspraak was, dat men op een gegeven oogenblik het contact met de markt kwijt zou kunnen raken. Hierop volgde een telegramwisseling met De Kok⁷³³, waarvan afschriften liggen in mijn brief aan den Minister van 16 October 1935. Ik kreeg niet veel steun van dien kant; het kantoor van de B.P.M. is dicht bij het Plein! Een garantie tegen afwenteling vond de Minister eigenlijk niet noodig⁷³⁴; een verklaring voor den Volksraad werd zoodanig afgezwakt, dat zij hare beteekenis verloor⁷³⁵ en zoo is van de omzetting van het ‘cadeau’ (een weinig verheffende figuur voor de Reg.) in een vaste regeling, waarop de Volksraad (en deze niet alleen in Indië!) zoo gesteld was, niets gekomen.

Bij de opstelling van de begrooting voor 1937 stonden wij natuurlijk weer voor dezelfde quaestie. Inmiddels had de Minister zich in de Kamer uitgesproken voor een verhooging van de vennootschapsbelasting⁷³⁶ en in dien zin ontvingen wij een voorstel, gecombineerd met een extra-heffing van 60 ct. per ton geproduceerde olie. De verhooging van de vennootschapsbelasting vond in Indië bestrijding, omdat daardoor ook getroffen zoudenworden maatschappijen, wier positie veel ongunstiger was dan die der oliemaatschappijen, waarom aan den Minister het tegenvoorstel werd gedaan de verhooging van de vennootschapsbelasting te laten vervallen en de extra-heffing per ton van 60 op 70 ct. te brengen, waardoor de ƒ 5 millioen ongeveer bereikt zou worden. Toen ging de Minister heelemaal over stag; hij zag geen rechtsgrond meer voor éénzijdige wijziging van contracts- en concessievoorwaarden; wilde mijn en zijn opvolger niet binden en was met de maatschappijen overeengekomen, dat zij voor 1937 een minimum-cijns van ƒ 1 zouden garandeeren (per ton)⁷³⁷. Dat was dus geen vaste regeling en geen ƒ 5 millioen, want dan

733 Brieven, no's. 23 en 24.

734 Brieven, no.27.

735 Volksraad 1935-1936, bijl., ond. 104, Afd. III, stuk 2, p. 1 en stuk 4, p. 1.

736 Bijlagen T.K. 1935-1936, 4, 65, p. 198.

737 Zie de verklaring van minister Colijn in de Tweede Kamer op 25 febr. 1936. Handel. T.K. 1935-1936, p. 1458.

[p. 337]

had het minimum op ƒ 1,25 gesteld moeten zijn, zooals wij indertijd hadden aanbevolen. Voor 1937 konden wij dan ook maar op ƒ 3,5 millioen rekenen.

In den loop van December ging de circulaire uit om op verdere bezuiniging aan te dringen en de gedachte weg te nemen, dat het er wel weer af kon⁷³⁸. Deze circulaire heeft bepaald opschudding verwekt. Misschien was zij wel wat al te pessimistisch gesteld, maar de toestand zag er inderdaad niet rooskleurig uit en de opstelling van de begrooting voor 1937 leek de moeilijkste, die we nog gehad hadden. Er is in de pers en in den Volksraad veel over te doen geweest, maar zij heeft de gewenschte uitwerking gehad en gelukkig werd het aspect in de eerste maanden van 1936 iets beter.

Zooals gebruikelijk was, diende ik in deze maand December mijn verzoek om ontslag in. De gissingen omtrent mijn opvolger waren reeds in vollen gang. Een bericht uit Holland aan het Bat. Nieuwsblad meldde reeds, dat de namen van Van Karnebeek, Rutgers⁷³⁹ en Welter niet meer genoemd werden en Tjarda van Starkenborgh Stachouwer de eenige serieuze candidaat leek. Ook het Soer. Handelsblad bracht een lang artikel van Mr. Boelen⁷⁴⁰ in de Telegraaf. Les paris étaient ouverts!

738 In de circulaire van 11 dec. 1935 die op 18 dec. door de Java-Bode werd gepubliceerd, was erop gewezen dat voor de ontwerp begroting 1937 gerekend moest worden op een vermindering van de uitgaven met nog 40 tot 45 millioen. Van de ontvangsten in 1936 gaf de circulaire het volgende overzicht: ‘De ontvangsten ontwikkelden zich na de verwachtingen, uitgesproken in de financieele nota van de begrooting-1936, in ongunstigen zin, behalve voor tin dat ƒ 2.200.000 boven de raming uitkwam.
Ondanks het opvoeren van de belastingen tot de uiterste grens van de draagkracht, bleek het niet mogelijk de belasting-opbrengst op peil te houden; derhalve neemt de draagkracht dus steeds af. Sinds 1930 is de belastingdruk met tachtig procent toegenomen, desondanks daalde de belasting-opbrengst in die periode van ƒ 313.000.000 tot ƒ 205.000.000, dus met 34 procent, zoodat na doorvoering van de voor 1936 voorgenomen heffingen aan belastingverzwaring niet meer kan worden gedacht.’ Over de verwachtingen voor 1937 werd opgemerkt: ‘Met kracht moet worden stelling genomen tegen de ongegronde hoop dat de zaken beter gaan. Onder geen enkel beding mag de begrooting voor 1937 leiden tot een verdere toename van de Indische schuld, waarvan de aflossing immers ƒ 21.1 millioen bedraagt. Allerwegen moet tot het uiterste worden bezuinigd, waarbij de Landvoogd er op wijst dat weliswaar het verloop van zaken in 1937 kan dwingen tot nog verdergaande algemeene maatregelen, ook inzake de bezoldigingen en de pensioenen, doch dat deze in geen geval zullen worden genomen tenzij overtuigend is gebleken dat op andere wijze geen oplossing is te vinden.’

739 A.A.L. Rutgers.

740 H.J. Boelen.

Radiorede op Oudejaarsavond

Na een verblijf op Tjipanas van 2-16 December, waar wij een dag Sir James Fitz Patrick (whoever that may be!) op de lunch hadden, besloot ik het jaar

[p. 338]

met een radio-rede op Oudejaarsavond. In mijn inleiding zeide ik, dat ik sprak ‘als een, die met U nu ruim vier jaren lief en leed heeft gedeeld, met U heeft gestreden en getobd en die het nu zeer sterk voelt, dat dit waarschijnlijk de laatste Oudejaarsavond zal zijn, dien hij in Uw midden zal doorbrengen’. Ik herinnerde daarna aan mijn vorige radio-rede bij de jaarwisseling 1932/33⁷⁴¹ en vergeleek dat tijdstip met het oogenblik, waarop ik sprak. De beschouwingen konden niet bemoedigend zijn; ik sprak het toen uit: de begrooting voor 1937 wordt wellicht de moeilijkste, die wij nog gehad hebben. ‘Is dan de toestand eigenlijk niet hopeloos? Moeten wij met die gedachte het nieuwe jaar ingaan’. Gelukkig niet. In de eerste plaats niet, omdat een hopelooze toestand onbestaanbaar is voor hem, die gelooft, dat het lot zoowel van den individueelen mensch als van de volkeren in Gods hand berust en dat die hand met onwankelbare liefde en wijsheid bestuurt. Maar ook niet, omdat wij wel degelijk veel hebben bereikt. De groote inspanning en de gebrachte offers zijn niet tevergeefsch geweest. Wij hebben onze samenleving kunnen handhaven’. En in de derde plaats noemde ik als reden, waarom er geen grond voor moedeloosheid bestond: ‘Indië heeft in de afgeloopen moeilijke jaren bovenal geestelijke winst gemaakt’ en ik legde daarop den nadruk, omdat dit m.i. de hoofdzaak was, waarom ik Indië zou verlaten - zij het zonder kloppende begrooting - toch niet onbevredigd en zelfs met de grootst denkbare voldoening. Hierna wees ik op de lichtpunten, welke zich voordeden. ‘Is het de aankondiging van een nieuwen dageraad? In ieder geval is het een schemering. Laat ons daarvoor dankbaar zijn; zij geeft hoop’. Met een reeks heilen zegenwenschen besloot ik, waarbij ik opzettelijk hartelijke woorden aan het Moederland wijdde.

(Laat ik nogmaals mijn verhaal mogen onderbreken evenals op blz. 328. Toen vermeldde ik de aankomst der Engelschen. Het publiek was dol; ieder tooide zich met oranje; Oosterbeek was bevrijd! Het leek maar zoo; het werd de ondergang van ‘Dennenoord’. Het leger, dat uiterlijk na 3 dagen de parachutisten had moeten opvangen en aflossen, kwam niet en meer en meer werd de smalle strook tusschen Westerbouwing en Grintweg, die zij bezet hielden, onder moorddadig Duitsch vuur genomen, wat talrijke slachtoffers eischte, terwijl verzorging, verpleging en leiding steeds meer te wenschen overlieten. ‘Dennenoord’ lag daar midden in; wij hebben 10 dagen lang in acuut levensgevaar verkeerd. Het huis werd langzamerhand aan flarden geschoten; binnen en buiten was het één groote ruïne. Met vele buren en anderen zaten wij in het onderhuis, zonder licht en water en zonder eenige verbinding met de buitenwereld. Dagelijks moest voor ruim 60 man gekookt worden, waarbij wij teerden op onze voorraden en op 2 gedoode geiten en later op vleesch van in de wei gedoode koeien, maar het was levensgevaarlijk om vleesch en water van buiten te gaan halen. Afgematte Tommies liepen

741 Zie p. 157.

[p. 339]

uit en in voor rust, voedsel en vooral thee; in de warme keuken lagen er steeds zooveel als er plaats was en dikwijls meer. Overal elders lagen gewonden; er werden wel weggehaald, maar er stroomden steeds nieuwe toe. Wij deden wat wij konden; mijn vrouw was dag en nacht bezig met de stakkers. En in die bende hadden wij bij ons het 2-jarig Neelsje Visser!⁷⁴²

Eindelijk werd de toestand volkomen onhoudbaar en de Engelschen trokken in den nacht van 25/26 September bij Driel over den Rijn terug, met achterlating van al de gewonden. In den morgen van 26 September moest ik dat met de handen omhoog aan de Duitschers gaan melden. Een zware gang; al die slachtoffers, al die vernieling en ellende voor niets!

Spoedig waren de Duitschers op ‘Dennenoord’ en... kregen wij Engelsch vuur in plaats van Duitsch! Daarop kwam het bevel Vrijdag, 29 September, vóór 12 uur te ontruimen. Dat was de genadeslag en beteekende het verlies van alles. Met een Roode Kruisauto werden wij vervoerd naar Kasteel Amerongen, waar Mevr. van Ilsemann ons haveloos en berooid stelletje liefderijk opnam. Met een paar handkoffertjes... en mijn schrijfmachine zitten wij nu hier. Wat nu? In ieder geval kan ik voortgaan met het overtikken van mijn manuscript!).

742 Cornelia Visser, kleindochter van De Jonge.