Het groot privilegie van Holland en Zeeland (14 maart 1477)

(1985)–A.G. Jongkees– rechtenstatus


2. Wording en overlevering Toen op 3 februari 1477 te Gent de jonge hertogin Maria het woord richtte tot de vergadering van de gezamenlijke Staten harer landen van herwaarts over (van ‘Staten-Generaal’ sprak men nog niet), waren afgevaardigden van edelen en steden van Holland, Zeeland en (West-)Friesland daar nog niet bij aanwezig. Deze deputatie blijkt pas omtrent Aswoensdag, 19 februari, op weg te zijn gegaanGa naar voetnoot26 en zal, gezien de winterse omstandigheden, zeker niet vóór de 21ste zijn aangekomen. Het algemene privilege, dat een weergave was van door de vergaderden schriftelijk ingediende ‘pointen ende articlen’, was toen reeds verleend. Al was dit denkelijk niet buiten voorkennis van de Hollandse en Zeeuwse Staten, althans steden, geschiedGa naar voetnoot27, aan eventuele beraadslagingen daarover te Gent hadden hun gemachtigden dus niet kunnen deelne-
[pagina 153]
men. Evenmin hadden zij nog hun stem kunnen laten horen in het overleg over de militaire inspanning die nodig werd geacht om de belagers van het Bourgondische gemenebest te weerstaan. Hierover hadden de anderen, uit Brabant, Vlaanderen, Artesië, Henegouwen en Namen, een plan ontworpen (te verwezenlijken vóór 1 maart), dat ook reeds met hun medewerking rekening hieldGa naar voetnoot28. Dat de Hollanders en Zeeuwen zo laat kwamen, lag niet aan henzelf. Zij waren pas laat uitgenodigd. De Staten waren bij hertogin Margaretha en haar pleegdochter geroepen om steun te verlenen tegen de Franse koning, die gevaarlijk kwam opzetten. Om die hulp te verkrijgen, waren de vorstinnen, en waren hun raadslieden, tot vele toegevingen bereid. Zij hadden al dadelijk beseft dat op een nieuwe koers gevaren diende te worden en ook daarom hadden zij een gesprek met de onderzaten gewenst. In de eerste plaats met de Staten van twee der meest nabije en meest bedreigde gewesten, Henegouwen en Vlaanderen, waarmee zij al in de tweede helft van januari te Gent confereerden. Een vertegenwoordiging van de verwijderde graafschappen Holland en Zeeland was daarbij nog niet zo dringend nodig. Daar, in de noordelijke vorstendommen, had de mare van de nederlaag bij Nancy de landsregering in de late avond van 13 januari, of in de nacht van de 13de op de 14de bereikt. Zekerheid over het persoonlijke lot van hertog Karel was nog dagen-, zelfs wekenlang niet te verkrijgen. Dat men in een crisis was beland leed evenwel geen twijfel. Terstond, en in grote haast, zond de stadhouder-generaal - Lodewijk van Brugge, heer van (den) Gruuthu(y)se, graaf van Winchester en prins van Steenhu(y)se - een secretaris naar Mechelen om van de kanselier, of anders van de presidenten van het Parlement, nader bericht en instructies te vragenGa naar voetnoot29.
[pagina 154]
Voor onmiddellijk beraad richtten hij en zijn raadsheren zich tot de hoofdsteden van Holland: Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam en Gouda. Met delegaties van de naastbijgelegenen daarvan spraken zij al op 14 of 15 januari in Den HaagGa naar voetnoot30. De 17de en de 22ste hebben zij aldaar met alle zes overleg gepleegd over wat het landsbelang thans vereiste, over maatregelen tegen aanslagen van kwaadwilligen, over het bewaren van politieke en sociale vrede en over de handhaving van de gevestigde overhedenGa naar voetnoot31. Dit waren zaken waarbij de stedelijke autoriteiten, voor wat henzelf aanging, ten minste evenveel belang hadden als de gewestelijke, en waar zij in eigen kring voor hebben gewaakt door maatregelen ter bevordering van vrede en eendracht tussen de oude partijen, op den duur niet overal met succes. Maar de overheden die zij in het zadel wensten te houden, waren hun eigene, niet die van het land. Zij zullen bij deze gelegenheden niet hebben nagelaten hun bedenkingen te uiten over het hertogelijke bewind zoals dit de laatste jaren was gevoerd. Tijdens de bespreking op 22 januari hebben zij dan van de stadhouder, die inmiddels door de kanselier Hugonet was geïnstrueerd, de onomwonden toezegging ontvangen dat hun wensen, en die van het
[pagina 155]
gemene land, zouden worden verhoordGa naar voetnoot32. Het Groot Privilege kondigde zich daar al aan. Op die vergadering van de 22ste is nog overwogen of men een gezantschap zou afvaardigen naar de jonkvrouw van Bourgondië om deelneming te betuigen en haar het land van Holland op te dragen. Dit spontane gebaar van aanhankelijkheid schijnt dan toch achterwegen te zijn gebleven, misschien omdat het voorbarig werd geoordeeld, want aan de dood van de landsheer, die eerst leek vast te staan, werd weldra weer getwijfeld. De hoofdsteden hebben daarna onderling beraadslaagd, vooral ook over de formulering van hun grieven, waarin immers voorziening was beloofd: op 28 januari te Haarlem en waarschijnlijk op 4 februari te Leiden, alwaar vele punten en artikelen tot oorbaar 's lands besloten zouden zijnGa naar voetnoot33. Onderwijl heeft het gerecht van Haarlem gesproken met die der Kennemer en Westfriese steden om hen te bewegen zich met de zes grote te verbindenGa naar voetnoot34. Mogelijk hebben andere hoofdsteden in hun respectieve achterlanden insgelijks actie gevoerd. Zo zijn er zeker nog meer contacten gelegd, ook over de landsgrenzen heen. Op een Staten-
[pagina 156]
vergadering die de 12de februari in Den Haag bijeen was, lijkt tenminste merkwaardig vlug overeenstemming te zijn bereikt over wat ‘die laste ende gebreken aengaende die gemene landen’, Zeeland inbegrepen, nu wel waren. Eveneens lijkt men er op de hoogte te zijn geweest van wat elders getracht werd te bereiken. Stadhouder en Raad hadden, in opdracht van de hertogin en van de jonkvrouw van Bourgondië, edelen, ridderschappen en gemene steden van Holland, Zeeland en West-Friesland reeds op 27 januari voor deze dagvaart beschreven, tegen de avond van 11 februari, om 's anderendaags mededelingen aan te horen over zaken die de hertog (nog steeds, of weer, in leven gewaand) en diens landen grotelijks aangingenGa naar voetnoot35. Blijkbaar heeft het toen niet in de bedoeling gelegen hen alsnog naar Gent te laten gaan, waar de bijeenkomst der herwaartse Staten reeds was belegd, en heeft men gemeend dat het aandeel van Holland en Zeeland in de vereiste krijgsmacht, alsmede de afdoening van de bijzondere klachten en wensen van hun ingezetenen, wel in Den Haag zouden kunnen worden geregeld. Zulks ongetwijfeld om gevoeligheden te ontzien. Het was een algemene eis van Staten, waar dan ook, dat alle hen betreffende zaken zoveel mogelijk binnenslands zouden worden afgehandeld: in artikel 35 van het Groot Privilege zou dit nogmaals worden gesteld. Vermoedelijk hebben de andere Staten, reeds gemobiliseerd, tegen deze afwezigheid bezwaar gemaakt, met het oog op de lastenverdeling voor de gemeenschappelijke bewapening. Daarbij zal ook Gruuthuse er voor hebben gezorgd dat de landen, waar hij de hertog ruim veertien jaren lang had vertegenwoordigd, nu toch bij het gemeenscnappelijke overleg zouden worden betrokken, zodat zij tevens hun verlangens rechtstreeks zouden kunnen kenbaar maken. De stadhouder was op 25 januari naar Gent gereisd, waarheen hij met spoed was ontboden om de hertoginnen in hun nood bij te staanGa naar voetnoot36. Hij was daar amper aangekomen of er ging, door zijn bemiddeling (de bode ontving zijn opdracht ‘bij monde van den grave van Wincestere, stedehouder generael van Hollant’), op 31 januari naar de regeerders in Den Haag een boodschap uit die hen officieel in kennis stelde van het overlijden van hun heer (waaromtrent aan het hof de laatste twijfel al op
[pagina 157]
24 januari was weggenomenGa naar voetnoot37), en van een beschikking van de nieuwe landsvrouw die hen zelf, evenals alle andere ambtenaren en gezaghebbers, voorlopig in hun functies handhaafde. Voorts moesten zij nu, en nu voor het eerst, ridderschappen en steden oproepen om bij de hertogin en de andere drie Staten in Gent te komen, om hun gelegenheid te geven tot rouwbeklag en huldiging, en opdat met hen alles kon worden besloten wat voor het welzijn en de verdediging van de gemene landen dienstig was. Dit op zo kort mogelijke termijn, want het kon geen uitstel lijdenGa naar voetnoot38. Ondanks deze plotselinge haast heeft het tot 7 februari geduurd alvorens het overlijdensbericht, de bekendmakingen over de ambtsdragers en de convocaties naar Gent de kanselarij van het Hof van Holland verlietenGa naar voetnoot39. Niet omdat de Haagse heren hun eigen nieuwe opdracht als impopulair zouden hebben beseft en zouden hebben geaarzeld deze af te kondigenGa naar voetnoot40, maar omdat, wegens bar winterweer en ijsgang op de Zeeuwse wateren, de ijlbode die hertogin Maria's brief van Gent naar Den Haag moest overbrengen genoopt was geweest een omweg te maken, en volle vijf dagen nodig had gehad voor een afstand die in normale omstandigheden binnen twee etmalen kon worden afgelegdGa naar voetnoot41. En daarna waren tientallen oproepingsbrieven te schrijven geweest. Zo werd een en andere bekend vlak vóór de grote vergadering van 12 februari, die nu in het teken kwam te staan van de generale dagvaart te GentGa naar voetnoot42. Op die vergadering bleek, dat de Hollanders en Zeeuwen, bij alle klachten die zij hadden over geldelijke lasten en over de inbreuk op vele privileges, misschien nog het meest verbolgen waren over de heerschappij die wijlen de hertog aan vreemdelingen, aanmatigende Vlamingen, over hen had gegund. Ook de uitsluiting van buitenlanders uit regering en bestuur is, evenals de afdoening van zaken binnenslands, altijd en overal een hartewens van ingezeten notabelen geweest, en in Holland leefden historische grieven tegen de Zuiderburen nog sterk.
[pagina 158]
Tegenover de raadsheren van het Hof van Holland sloegen de Staten een hoge toon aan. Aan hen werd te verstaan gegeven dat, wat de Jonkvrouw ook mocht hebben besloten, zij zich integendeel als geschorst moesten beschouwen tot men uit Gent zou zijn teruggekeerd. De stemming was zo dreigend, dat mr. Jan van Halewijn, de president van het Hof en plaatsvervangend stadhouder, zich in Den Haag niet meer veilig voelde en met zijn landgenoten naar Vlaanderen is uitgewekenGa naar voetnoot43. Ook de afwezige stadhouder zelf is niet buiten schot gebleven. Al was hij een gewaardeerd regent geweest, die de belangen van de hem toevertrouwde gewesten naar vermogen had behartigd (hetgeen hij voorlopig zou blijven doen), hij had nu eenmaal het bedenkelijke regime van Karel de Stoute belichaamd, en hij was óók een Vlaming. Misschien heeft Gruuthuse, wie het zelden aan tact had ontbroken, de eer aan zich gehouden en heeft hij op 3 maart vrijwillig plaatsgemaakt voor de Zeeuwse magnaat Wolfert van Borselen, heer van Vere, graaf van Buchan (in Schotland) en van Grandpré (in Champagne), die zijn zwager was, terwijl de Hollanders, zo niet de Zeeuwen, veel liever heer Willem van Egmond als zijn opvolger zouden hebben gezienGa naar voetnoot44. Evenzo werden uitheemse edelen die heerlijkheden in de graafschappen bezaten (Gruuthuse bevond zich ook onder hen,als heer van Haamstede) buiten de officiele ridderschap gehouden. De uitgestotenen of afgeweerden waren derhalve de vertegenwoordigers van de twee groepen die bij uitstek de bouwers van de Bourgondische staat der Nederlanden zijn geweest: de niet territoriaal gebonden ambtenaren en de interregionale adel. Het privilege van hertogin Maria zou in zijn vierde artikel, dat haar verbood voortaan lieden die ‘van
[pagina 159]
vreemden landen geboeren’ waren met enig ambt te bekleden of diensten te laten uitoefenen, aan deze xenophobe gezindheid tegemoet komen. Haar prerogatief, naar eigen goeddunken haar stadhouder aan te wijzen, zou daar misschien toch niet uitdrukkelijk worden aangetastGa naar voetnoot45. De dagvaart van 12 februari is dus bewogen genoeg geweest. Zij heeft, zo wordt uit Haarlem vernomen, meer tijd gevergd dan was voorzien, maar er was, door alle strubbelingen heen, dan ook heel wat verricht. Conflict was er geweest met de landsregering, maar de vertegenwoordigers der landen onderling lijken redelijk, zelfs verrassend, eensgezind te zijn geweest. Nauwelijks was hun bijeenkomst ten einde, en zij zelf verbleven nog in Den Haag of niet ver daarvandaan, toen een bode dag en nacht in de weer was om hen ingevolge een nieuw schrijven van de hertogin aan te sporen nu terstond naar Gent te gaan, waar de andere Staten met ongeduld naar hun komst uitzagenGa naar voetnoot46. Er zou nog bijna een week verlopen vóór het zover was. Een delegatie zal reeds zijn aangewezen, maar het opstellen van een uitvoerige schriftelijke lastbrief die de gemachtigden meekregen, zal enige tijd hebben gevergd, ook omdat de voorstellen van de Zeeuwen met de punten waarover de Hollanders het reeds eens waren geworden moesten worden gecombineerd. Wie met de redactie belast zijn geweest, en in het algemeen, welke personen in dezen leiding hebben gegeven, onttrekt zich aan de waarneming. Deze ‘gemene instructie’ vanwege edelen, ridderschap en steden, die ‘al int lange’ was geredigeerd, zou 61 punten hebben omvat waarin voorziening werd verlangd en die, na lang aandringen van de gedeputeerden naar Gent, alle in het grote nieuwe handvest zouden zijn overgenomenGa naar voetnoot47. Met andere woorden: zij was reeds de uitgewerkte minuut daarvan (mogelijk komt zij nog eens, zoals die van het algemene privilege, voor den dag). Nu vertoont een aantal van de ‘punten en articulen’ aldaar (de n^rs 9-11, 15-21, 32, 58 en 59) met die van het algemene charter
[pagina 160]
van 11 februari een mate van overeenstemming die niet te verklaren is uit verwantschap der geesten alleen, zoals die bij congruenties met andere landsprivileges desnoods kan worden verondersteld. Bovendien verraadt het Hollands-Zeeuwse privilege bekendheid met het generale handvest, waar het niet meer gewaagt van het daarbij afgeschafte Parlement van Mechelen, en alleen rekening houdt met de nieuw in te richten Grote Raad. Ten overvloede wordt in een artikel (19) dat een afwijkende bepaling bevat, uitdrukkelijk verwezen naar wat onlangs door de Staten van alle landen, geen uitgezonderd, was verkregen. Het is mogelijk dat dit eerst te Gent zo is geformuleerd, maar als het bericht over de instructie juist is, moeten de punten daarvan, zoals die de 14de maart zouden worden ingewilligd, reeds tevoren hebben vastgestaan. De tekst van het algemene privilege kàn in de week na zijn uitvaardiging in Den Haag bekend zijn geworden, zodat er nog op het laatste moment rekening mee kon worden gehouden. Veel waarschijnlijker is het, dat reeds op 12 februari de Hollanders en Zeeuwen kennis hebben gedragen, natuurlijk nog niet van het de dag tevoren in Vlaanderen verleende charter, maar wel van de te verwachten inhoud daarvan, die al eerder door de Staten op schrift was gesteldGa naar voetnoot47bis. Wie gingen uit Holland en Zeeland naar Gent? Al werd in de volgende weken gesproken van een vergadering aldaar van de edelen en steden uit beide graafschappen, al waren oproepen hiervoor in ruime kring verspreidGa naar voetnoot48, en al zou de Divisiekroniek later verklaren dat ‘alle
[pagina 161]
die steden groot ende cleyn der landen’ bestemd waren te Gent te vergaderen, toch kan uit het voorgaande reeds worden afgeleid, dat zeker niet allen van de op zijn minst drieënzestig edellieden en riddermatigen, en alle vierenveertig of vijfenveertig steden die naar Den Haag waren beschreven (als zij allen gekomen zijn, bij elkaar meer dan tweehonderd man), daarna ook gezamenlijk naar Vlaanderen zijn gereisd, in een strenge, nog tot in maart voortdurende, winter en op niet geringe kosten. Een massale opkomst zou trouwens noch met het vroegere of latere gebruik, noch met de representatie te Gent van de andere landen in overeenstemming zijn geweest, om van huisvestingsmoeilijkheden te zwijgen. Er is, uiteraard, volstaan met het afvaardigen van een kleine, deugdelijk geïnstrueerde groep ter vertegenwoordiging van het geheel. In het onderhavige geval heeft deze delegatie op 11 april aan de voltalliger Staten verslag afgelegdGa naar voetnoot49. Even zeker hebben niet alleen twee Haarlemmer burgemeesters, al dan niet met enkele Zeeuwen, de deputatie gevormd, zoals gebrekkige opgaven laten veronderstellenGa naar voetnoot50. De hertogin had ‘gedeputeerde ... in redelicken getale’ gevraagd, van adel, ridderschap en steden. De Staten zullen in ieder geval de hoofdsteden, die van het begin af zo op de voorgrond hadden gestaan, hiervoor hebben aangewezen, niet noodzakelijk alle zes. Waarschijnlijk hebben zij hen bovendien gemachtigd de andere steden en, naast enkele edelen, het gemene land te representeren, met twee of drie ‘notable uuyten gerechte’, burgemeesters of schepenen, voor elk van hen, misschien soms van een secretaris-pensionaris vergezeld. Dat het de hoofd- steden van Holland zijn geweest die het grote privilege hebben verworven, is trouwens destijds met zoveel woorden verklaardGa naar voetnoot51. Naar alle schijn hebben ook alleen zij de kosten er van gedragen. Daar een flinke geldelijke uitgave, na langdurig verblijf te Gent gedaan om de gemeenschappelijke zaak te bespoedigen (hierover straks nader), voorlopig slechts ten laste is gekomen van Haarlem, Delft, Leiden en Amsterdam,
[pagina 162]
kan worden vermoed dat van de hoofdsteden alleen deze vier bij procuratie ter plaatse aanwezig waren, althans op dat ogenblik. Mandatarissen van Gouda zullen toen reeds zijn vertrokken, en indien er uit Dordrecht zijn verschenen, kan dit slechts voor nog kortere tijd zijn geweestGa naar voetnoot52. Deelneming aan de generale dagvaart aller gewesten door leden van andere stadsregeringen valt te betwijfelen. Het is waar, dat in die dagen niet alleen aan de meeste ‘grote’ steden, maar ook aan sommige ‘kleine’, afzonderlijke handvesten zijn verstrekt over de inrichting van hun vroedschap en de vernieuwing der gerechten, zoals voor een aantal gevallen in het landsprivilege (artikelen 12 en 13) was toegezegd. Hieruit blijkt voorzeker dat de belanghebbende overheden zich onverwijld in verbinding hebben gesteld met de hertogelijke kanselarij, niet echter dat dit steeds door eigen vertegenwoordigers in de Statendeputatie is ge-
[pagina 163]
schiedGa naar voetnoot53. Daarentegen zou de omstandigheid, dat Dordrecht en Middelburg (in artikel 13 insgelijks genoemd) hun charters toen nog niet in ontvangst hebben genomen, wel kunnen pleiten tegen aanwezigheid van afgevaardigden van deze hoofdsteden. Mogelijk zijn als officiele vertegenwoordigers van adel en ridderschap, die nooit talrijk waren, ditmaal de ‘baenroetsen van Holland’ opgetreden, hetgeen zelden of nooit voorkwam. Volgens de Divisiekroniek hadden de gedeputeerden der Staten, na aankomst te Gent, allereerst de heren van Brederode, Egmond, Wassenaar, Zevenbergen en IJsselstein als zodanig erkend, de burggraaf van Montfoort echter niet, waarop deze in woede van hen was gescheiden. Ook de heer van Brederode hadden zij buiten hun ‘secreten raet ende concilie’ gehouden, omdat hij nog te jong wasGa naar voetnoot54. Het is niet duidelijk of, naast baanrotsen, ook minder aanzienlijke leden van de ridderschap in dit gremium zijn opgenomen, behalve zulke als in stadsregeringen kunnen hebben geze-
[pagina 164]
ten, al stond het aan een ieder die persoonlijk was opgeroepen allicht vrij op eigen gelegenheid te komen. Als sommige ambtenbekleders van ridderstand, al dan niet geconvoceerd, vooral uit het nabijgelegen Zeeland, tijdens de dagvaart te Gent bij de hertogin particuliere belangen blijken te hebben behartigdGa naar voetnoot55, volgt hieruit allerminst dat zij van de deputatie deel hebben uitgemaakt. De vraag, of, eventueel afgezien van zulke alerte heren, en wellicht van de nieuwe stadhouder, Wolfert van Borselen, Zeeuwen uit naam van de Staten te Gent waren, is moeilijk te beantwoorden. Zeeland schijnt op de vergadering in Den Haag goed aanwezig te zijn geweest (negentien edelen en vijftien of zestien steden waren althans hiervoor beschreven), aan specifiek Zeeuwse wensen was in de gemeenschappelijke instructie, blijkens het Groot Privilege (artikelen 37, 38, 40, 43, 46, 49-55), ruimschoots plaats gegeven, en ook Zeeland heeft dit privilege terstond in originele uitvaardiging ontvangen, en er contant voor betaald. Dit laatste kan er op wijzen, dat de Zeeuwen hun collectieve vertegenwoordiging niet geheel en al aan de Hollandse hoofdsteden en baanrotsen hebben overgelaten, maar voor een bezending door de stad Middelburg, of door andere steden uit het gewest, zijn geen aanwijzingen gevondenGa naar voetnoot56. Een
[pagina 165]
zo prominent lid van de Zeeuwse Staten als de abt van Middelburg is wel zeker niet naar Gent getogenGa naar voetnoot57. Over de samenstelling van de delegatie is dus geen zekerheid te verkrijgen, daar, gelet op de staat der overlevering, argumenten ex silentio hier niet zeer zwaar mogen wegen. De officiele afvaardiging heeft ten allerminste vier edelen, en overheidspersonen uit vier of vijf, mogelijk zes, steden uit Holland omvat, tezamen hooguit twintig man, en zal vermoedelijk ook niet veel talrijker zijn geweest, met waarschijnlijk toch wel enige deelneming van uit Zeeland. De deputatie uit Holland en Zeeland droeg, om de sinds lang officieel afgeschafte, maar nu weer opduikende partijnamen te gebruiken, een overwegend ‘Kabeljauws’ karakter. Dit was, vóór de veranderingen die weldra in Dordrecht en Gouda zouden plaatsvinden, wel de algemene politieke kleur van de hoofdstedelijke gerechten, hoewel in sommige, tenminste in de Leidse, ook vanouds ‘Hoekse’ elementen zitting hadden of terwille van de eendracht hadden verkregen. De baanrotsen mogen, na de uitbanning van de traditioneel Hoekse heren van Brederode en van Montfoort, misschien eveneens als zodanig getint worden beschouwd. Maar het is de vraag wat, in de eerste maanden van 1477, deze oude partijschappen, hoe virulent zij plaatselijk ook mogen zijn geweest, of weer zijn geworden, in de verhouding tot de hoge overheid te betekenen haddenGa naar voetnoot58, en het is zeer de vraag of een ‘Hoekse’ bovenstroming tot essentieel andere eisen zou hebben geleid. Ook valt niets te bespeuren van enig verschil in opvattingen tussen adel/ ridderschap en stadsregeringen, die trouwens maatschappelijk niet streng gescheiden waren. In Holland en Zeeland heerste, zo is al gebleken, een onverholen particularistische geest, die ook de delegatie naar Gent zal hebben bezield. Maar deze geest openbaarde zich niet alleen hier; hij manifesteerde
[pagina 166]
zich overal. Dat het particularisme van de Hollands-Zeeuwse afgevaardigden zó rigoreus en uitzonderlijk zou zijn geweest dat zij in Gent zich ‘strikt afzijdig van de Staten-Generaal’ hebben gehouden, ‘s'isolèrent le plus possible’, is niet te geloven. Het is met enige nadruk gezegd, en er zijn conclusies aan verbondenGa naar voetnoot59. Maar hoe zouden de Hollanders in beginsel afwerend kunnen hebben gestaan tegenover gecombineerde Statenvergaderingen, terwijl zij toch zelf, of hun onmiddellijke voorgangers, deze juist goed op gang hadden gebracht, dertien jaren tevorenGa naar voetnoot60? En terwijl zij ook nu aan zulke bijeenkomsten in hun eigen landsprivilege aandacht zouden geven, met de strekking ze te bevorderen en hun deelneming daaraan niet meer van een landsheerlijke oproep, die hen nu zo laat had doen komen, te laten afhangen (artikel 15)? Hoe zouden zij zich in de praktijk strikt afzijdig hebben kunnen houden, wanneer het Gentse Augustijnenklooster, waar zij hun beraadslagingen hielden, tevens de vergaderplaats van de andere Staten, gezamenlijk en afzonderlijk, is geweestGa naar voetnoot61? Als stedelijke rekeningposten, formeel correct, alleen gewag maken van een te Gent gehouden dagvaart van edelen en steden van Holland en Zeeland, in welk getal dan ook, zonder daar uitdrukkelijk aan toe te voegen (zoals, onder andere berichten, het Hollands-Zeeuwse Groot Privilege dit overigens wel doet) dat deze vergadering was bij de drie Staten van de andere landen, moet daar niet te veel achter worden gezocht: ook elders, in Vlaanderen bijvoorbeeld, werd dit er niet altijd bijvermeldGa naar voetnoot62. ‘Staten-Generaal’ was nog geen gevestigde instelling. De edelen en steden uit het Noorden hebben dan wel geen personele bijdrage geleverd aan een gezantschap van de te Gent vergaderde Staten naar de koning van Frankrijk (waartoe vóór hun aanwezigheid al was
[pagina 167]
besloten), kort na hun aankomst, zij zouden daarna wel betrokken zijn geweest, of worden geacht het te zijn, bij de gevangenneming van de meest gehate raadslieden van de hertogin, hoewel aan geen van hen de uiterst dubieuze eer is te beurt gevallen de kanselier Hugonet en de heer van Humbercourt te helpen vonnissenGa naar voetnoot63. En zonder enige twijfel hebben zij niet alleen met de hertogelijke regering, maar ook, en vooral, met gecommitteerden uit alle andere gewesten gesproken over het aandeel van hun landen in de algemene heervaart van 100.000 man (een ideaal en illusoir getal, maar dat voorlopig tot 39.000 was beperkt), waarmee nog niet veel vorderingen waren gemaakt. Dit aandeel was tevoren provisioneel op 6000 strijders geraamd, hetgeen naar verhouding bescheiden was geweestGa naar voetnoot64. Zij hebben zich aan deze plicht geenszins willen onttrekken. Wel hebben zij bedongen (als het hun niet was voorgesteld) dat de bijdrage van hun landen ter zee zou zijn, mede ter bescherming van ‘den coopman ende haringeman’, van koopvaardij en visserij. Duidelijk in hun eigen belang, maar het was ook een nuttige correctie op het voorlopige plan, dat slechts rekening had gehouden met de oorlog te land. Na hun terugkeer, en gehoord hun verslag, hebben op 11 april ridderschap en steden der twee landen, weer in Den Haag bijeen, zonder veel discussie besloten een ‘alyancie te onderhouden’ met de gemene Staten van der Jonkvrouwen landen (ook de term ‘alyancie’ is in de context van 1477 niet uitzonderlijkGa naar voetnoot65), ingevolge waarvan zij geen verdragen voor zich zouden sluiten, geen vijanden van de andere zouden bijstaan, en voor de gemeenschappelijke strijd 5000 mannen van wapenen zouden leveren, aan boord van zesendertig schepen van oorlog en een aantal hulpvaartuigen: twaalf uit te rusten door de zes hoofdsteden van Holland (ieder twee), twaalf door de kleine steden (zes) en door de dorpen (eveneens zes), en twaalf te verschaffen door Zeeland (elf) en Den Briel (één). Dit te betalen met gelden die van de laatste bede waren binnengekomen, uit de verkoop, desnoods onder dwang, van losrenten,
[pagina 168]
en uit leningenGa naar voetnoot66. Weliswaar slechts 5000 ‘combattans’ in plaats van de begrote 6000, maar de vloot die werd ingebracht (en de uitreding waarvan zonder veel verwijl, hoewel onder oppositie ten plattelande, is terhand genomen) zal tegen een mogelijk tekort in aantal manschappen ruimschoots hebben opgewogen. Bovendien zou de verschuldigde wapendienst te paard van edelen, andere leenmannen en mansmannen weldra niettemin worden gevorderd. In de zomer heeft deze scheepsmacht niet alleen de Fransen, maar oudergewoonte ook neutrale zeevarenden, doen gevoelen dat ‘de Hollandse leeuw was losgebroken’Ga naar voetnoot67. Het enige bijzondere in de situatie van de te Gent aanwezige gemachtigden uit Holland en Zeeland was hierin gelegen dat zij nakomers waren, niet door eigen verkiezing. Niets wijst er op dat zij zich op een afstand hebben gehouden van de deputaties uit de andere gewesten. Daar heeft men al gauw - en in Henegouwen niet zonder zekere afgunst gehoord wat zij hadden behaaldGa naar voetnoot68. Zij zelf, en hoogstwaarschijnlijk de Staten die hen hadden uitgezonden, waren volledig op de hoogte van hetgeen op 11 februari was verkregen en voor de anderen, en voor
[pagina 169]
henzelf mede, bezegeld. Alles daarvan wat niet op korte termijn had kunnen worden verwezenlijkt en nu reeds voldongen feiten betrof (de opheffing van het Parlement en zijn vervanging door een Grote Raad), was met een enkele wijziging in hun eigen privilege-ontwerp herhaald, soms uitgebreid en aangepast, meer consequent, lijkt het, dan zulks in andere landcharters het geval was. Bovendien stond vooraan in hun ‘articulen’ een bepaling van bij uitstek algemeen belang, betreffende een eventueel huwelijk van de landsvrouw, een zaak die de privileges van februari nog niet hadden aangeroerd. Het had weinig zin zich daarna nog officiële exemplaren van het eerste handvest aan te schaffen, zoals de Brabanders hadden gedaan, die wèl al in het begin van februari bij de hertogin waren geweest, maar die tot haar huldiging in hun gewest moesten wachten alvorens bij de Blijde Inkomst van 29 mei (die nog meer punten bevatte dan het reeds zo uitvoerige Hollands-Zeeuwse privilege) hun bijzondere verlangens officieel werden ingewilligd. Zo dra mogelijk is het Hollands-Zeeuwse ontwerp dan ingediend bij hertogin Maria en haar Raad, die het de 14de maart hebben aanvaard als prijs voor de toegezegde militaire hulpGa naar voetnoot69. De vorstin was toen juist gecompromitteerd door de onthullingen van de uit het Franse kamp teruggekeerde gezanten der Staten. Diezelfde dag, of de dag tevoren, waren de kanselier Hugonet, de heer van Humbercourt en andere dignitarissen in hechtenis genomen en Gent was in beroeringGa naar voetnoot70, maar de plaatselijke toestand zal op het besluit en zijn uitvoering nauwelijks van invloed zijn geweest. Het heeft de Hollanders tijd, geld en moeite genoeg gekost om tot ‘expedicie’ van de zaak te komen, waarmee misschien niet alleen de beschikking is bedoeld, maar ook de formele realisatie daarvan door de overbelaste kanselarij. Zij hebben zich hiervoor gewend tot mr. Jean de la Bouverie, tweede president van het afgedankte Parlement en aanstaand hoofd van de nieuwe Grote Raad, een man die hun nog uit zijn Haagse tijd (1463-1467) bekend zal zijn geweest, en die nu, na de kanselier en de voorzitter van de Raad, beiden weldra uitgeschakeld, de hoogste hertogelijke functionaris ter plaatse was. Diens medewerking was hun wel een geschenk van 400 Rijnse guldens waard, meer dan 66 ponden groten Vlaams, een zeer aanzienlijk bedrag, dat over de vier hoofdsteden Haarlem, Delft, Leiden en Amsterdam werd
[pagina 170]
omgeslagenGa naar voetnoot71. De grossering en bezegeling van het charter kwam ieder van alle zes de hoofdsteden nog eens op drie pond groten te staanGa naar voetnoot72. Het was voorzien van de zegels van hertogin Maria, van haar oom Lodewijk van Bourbon, bisschop van Luik, en van haar neven hertog Jan I van Kleef en Mark en Adolf van Kleef-Ravenstein. Later dan 21 maart, toen de matrijs van het nieuwe hertogszegel beschikbaar was, is deze privilegebrief gereed gekomen, en wel in tweevoud: één exemplaar voor Holland en één voor Zeeland, ‘elken lande bijsundere’, zoals was toegezegd. Uiterlijk de 31ste moet de zaak evenwel haar beslag hebben gekregen, want in de nacht van 1 april is de bisschop, met zijn zegel, uit Gent gewekenGa naar voetnoot73. Deze termijn kan echter nog worden ingekrompen. Blijkbaar zijn beide stukken na 26 maart afgeleverd. Ontvangst van de voor hen verschuldigde rechten van het grootzegel staat geboekt als twaalfde en dertiende van de zestien posten voor de maand maart in de met die dag beginnende rekening van de secretaris-audiëncier mr. Antoine de Halewin, Antoon van Halewijn (Haelwijn), waarin geen vroegere bezegelingen zijn verantwoordGa naar voetnoot74. Het kan ook niet op het allerlaatst zijn geweest, want omstreeks de 28ste of de 29ste zijn de gedeputeerden, die geen moment langer wilden blijven dan strikt nodig was, in elk geval de Haarlemse en Leidse, weer naar hun haardsteden teruggekeerdGa naar voetnoot75. En de Haarlemmers zullen niet zijn vertrokken zonder de voor Holland en (West-) Friesland bestemde oorkonde (evenals de andere ondertekend door voornoemde secretaris A. de Halewin) in volledig bezegelde staat te kunnen medenemen. Voorlopig was deze ‘tot des gemeen lants behoiff’ aan hun stad, in rang de
[pagina 171]
tweede van het graafschap, toevertrouwdGa naar voetnoot76. Van de tekst die zij bevat zijn terstond copieën vervaardigd, niet alleen voor de Raad in Den Haag, vanwaar andere zijn uitgegaan, maar ook in Amsterdam, dat weinige tijd later een in de bezegeling en desbetreffende bewoording afwijkende eigen ‘principael brief’ zou ontvangen. Voor deze vroegste afschriften zal eerder het origineel zelf het voorbeeld zijn geweest dan dat hiervoor de grote kanselarij of de audiëntie, die hem in eerste instantie heeft geregistreerd, zijn aangesprokenGa naar voetnoot77. Voor het graafschap Zeeland heeft de delegatie, gelijk gezegd, terzelfder tijd en tegen dezelfde prijs, eenzelfde uitvaardiging verkregen: het charter, waarvan de audiëncier in zijn boekhouding heeft gewag gemaakt als ‘par maniere de duplicata’ geleverd. In Holland is er over gezwegen en is er niet voor betaald, terwijl Zeeland vanouds in het bezit is geweest van een ‘originale previlegie’, dat, geborgen in het stadhuis van Middelburg, daarmee op 17 mei 1940 in vlammen is opgegaanGa naar voetnoot78.
[pagina 172]
Reeds in april 1477 is in Holland de gedachte opgekomen, iedere stad, klein of groot, ‘opten gemeenen coste’ van een gelijksoortig exemplaar van het privilege te voorzienGa naar voetnoot79. Uiteindelijk zijn, weer ten behoeve van het gemene land, er slechts drie nabesteld, die anders geprijsd waren en een zegel, dat van de bisschop van Luik, minder moesten dragen. Deze overigens eendere co-originelen zijn misschien in de maand augustus te Gent vervaardigd, toen gedeputeerden van Haarlem, Delft, Leiden en Amsterdam ten hove waren om de bruiloft van de hertogin mee te vieren en de nieuwe landsheer te begroeten. Mogelijk waren zij al in mei te Leuven uitgegeven, bij gelegenheid van een dagvaart aldaar. In elk geval is er in augustus de laatste hand aan gelegd door de bezegeling vanwege de beide Kleefse prinsen. Zij vertonen de ondertekening: de le Berghe, en werden, daar Haarlem reeds was verzadigd, te Delft, te Leiden en te Amsterdam gedeponeerdGa naar voetnoot80.
[pagina 173]
Dordrecht evenwel, de oudste der hoofdsteden, die in het voorjaar te Gent verstek had laten gaan, althans in de beslissende tijd, heeft de bewaring van het eerste gemenelandsprivilege als haar rechtens toekomende opgeëist, een eis waarmee de andere Staten zich hebben kunnen verenigen en waaraan Haarlem, op een vergadering van edelen en steden in Den Haag, op 7 october, gevolg heeft moeten gevenGa naar voetnoot81. Het toen aan Dordrecht overgedragen kostbare document ligt sedertdien, keurig in een schrijn behoed, in het archief van deze stadGa naar voetnoot82. Bij dezelfde gelegenheid is besloten, dat Haarlem, ter vergoeding van dit verlies, één van de drie later verworven charters zou ontvangen, na loting onder de steden die deze bewaarden. Het lot trof Leiden, en vóór mei 1478 is deze overgang geschied. Leiden kreeg, volgens afspraak, van Haarlem een vidimus, en daarenboven van de Hollandse kanselarij een gewaarmerkt afschrift voor de verloren principaalbrief in de plaatsGa naar voetnoot83. Haarlem bezit zo nog steeds toch een origineel schriftuur van het Groot PrivilegeGa naar voetnoot84. Dat van Delft is een bestanddeel geworden van het naderhand in deze stad gevestigde Statenarchief en is daarmee in 1959 naar het Algemeen Rijksarchief in Den Haag overgegaan. Het is in 1981 maar zijn oude tehuis teruggevoerdGa naar voetnoot85. Het Amsterdamse exemplaar is verdwenen, te eniger tijd na het einde van de 16de eeuw, misschien in de beruchte grote brand van 1652Ga naar voetnoot86	voetnoot26 Leiden, Gemeente-archief (GA), Secretarie 1253-1575, n^r 556: Burgemeesters/Tresoriersrekening 1476 nov. 10 - 1477 nov. 10, f. 61 v (Bijlage VI.1); GA Haarlem, Stadsarchief kast 19, n^r 51: Tresoriersrekening 1476 mei 2 - 1477 mei 2, f. 46-46 v (Bijlage V.1; gedrukt: J. Cuvelier e.a., Actes des Etats Généraux des Anciens Pays-Bas, I, Brussel, 1948 (KCG), 330, n^r 21). - In een kritische bespreking van deze publicatie heeft wijlen de Rijksarchivaris P.A. Meilink reeds voorlopig verslag gedaan van de betrekkingen van Holland en Zeeland met de ‘Staten-Generaal’ in 1477, doorgaans zonder zijn bronnen te vermelden, daar hij hoopte op deze zaken uitvoeriger te kunnen terugkomen: De dagvaarten van de Staten-Generaal, 1427-1477, in Bijdragen voor de Gesch. der Nederlanden, V, 1951, 198-212 (207 vlg.). voetnoot27 Zoals hierna, blz. 160, zal worden geopperd. voetnoot28 Actes des Etats Généraux, I, 278 en 303 vlg. (n^r 6), 317 (vóór 16 februari); R. Wellens, Les Etats généraux des Pays-Bas, des origines à la fin du règne de Philippe le Beau (1506), Heule, 1974 (Standen en Landen, LXIV) 162 vlg. voetnoot29 's-Gravenhage, Algemeen Rijksarchief (ARA), Derde Afdeling (= Rijksarchief in Zuid-Holland) Grafel. Rekenkamer, rekeningen n^r 310 (voortaan alleen met dit nummer te citeren): 16de/8ste rekening van Jan van Assendelf, rentmeester-gen. van Noord-Holland, 1476 october 1 - 1477 september 30, ff. 123v-124 (Reysen): dinsdag 14 januari, om 7 uur in de ochtend, reisde de secretaris mr. Jan Wandele (niet mr. Adam van Cleve: Meilink, Dagvaarten, 207 n. 2) ‘haestelic over nacht ende dach’ naar Mechelen, naar aanleiding van een bericht dat heer Jan van Bergen-Walhain door middel van de bastaard van Bergen de stadhouder ‘haestelic’had doen toekomen: ‘dat mijnen genadigen heere voirs. sulcke een grote nederlage gehadt hadde dat men niet en wiste of hij doot of gevangen was, noch desgelijcx mijn heere de bastairt, ende datter oic vele groite heeren ende andere doot ende gevangen wesen souden’. Jan Wandele moest van de kanselier, Guillaume Hugonet, of bij diens ontstentenis van de beide presidenten van het Parlement, ‘die gerechte wairheit dairof’ vernemen en instructies voor de stadhouder vragen. De zaak eiste ‘zeer groten haest ende celerité’ en vergde van hem ‘grote extreme diligencie’. Geen kosten mochten worden gespaard, en zware schuiten hebben voor de secretaris het ijs bij het veer van IJsselmonde gebroken. 's Avonds meldde hij uit Breda dat ‘die voirs. quade tidinge continueerde’. De volgende namiddag bleken te Mechelen de presidenten (de kanselier was naar Gent vertrokken) eveneens nog in het ongewisse te zijn. Zij deden hem een ogenblik toeven ‘om soe meer wairachtige tijdinge te weten’. De 16de na de noen liet de eerste president, Jean Carondelet, hem naar Holland teruggaan met ‘alle die tijdinge die zij aldair hadden’ en de belofte dat Gruuthuse op de hoogte zou worden gehouden, ‘... ende oic hoe ende in wat maniere dat hij him regelen soude, achtervolgende tgene dat bij mijn voirs. heere den cancellier dair of gesloten ende him mit zekere zijne brieve gescreven was’. Met dit bescheid was Jan Wandele 's morgens vroeg op zaterdag 18 januari weer in Den Haag. Inmiddels was op 17 januari opnieuw een bode gezonden naar Mechelen ‘aen mijnen heere die second president (Jean de la Bouverie) om van him te hebben sekere tidinge roerende den staet van mijnen genadigen heere’, eveneens zonder dat veel uitsluitsel werd verkregen: f. 138v (Bodelonen). Uit dit uitvoerige relaas, waaruit verbijstering en dringende haast wel heel duidelijk blijken, is af te leiden dat de onheilsboodschap niet reeds op 12 januari tot de landsregering kan zijn doorgedrongen, zoals Meilink (Dagvaarten, 206 en 207) heeft gemeend, kennelijk op grond van een post van die datum in dezelfde rekening (f.137-137v), waarin echter sprake is van ‘sekere scrijven ende nyeumaren’ van de levende hertog. Eveneens, wat belangrijker is, dat Lodewijk van Gruuthuse, met de toezeggingen die hij aan de steden en landen zou doen (hierna, het slot van noot 33), niet op eigen gezag heeft gehandeld. voetnoot30 ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, als voren, ff.137v-138: 14 januari verzochten stadhouder en raden aan burgemeesters, schepenen en raden van Delft terstond enigen uit hun midden bij hen te zenden, ‘alsoe die voirs. heeren bij vluchtmaeren tijdingen vernomen hadden van mijnen genadigen heere die de beste niet en was’; GA Leiden, Tres. rek. 1476-77 (zie noot 26), f.60: 14 januari. voetnoot31 GA Leiden, Tres. rek. 1476-77, f.60v (Reysen): 17 en 21 januari; GA Haarlem, Tres. rek. 1476-77, f. 45 (Reysen): 16 en 21 januari. De in noot 26 nader aangeduide, en voortaan zonder verdere specificatie aan te halen, stadsrekeningen van Haarlem en Leiden zijn helaas de enige gedetailleerde die voor 1477 uit de hoofdsteden tot ons zijn gekomen (die van Gouda zijn meer summier). voetnoot32 Blijkens de laatste zinsnede van de Leidse rekeningpost die in noot 33 wordt geciteerd. Gruuthuse had op 18 januari richtlijnen van de kanselier ontvangen (noot 29). Mogelijk heeft hij ingevolge deze zijn belofte aan de steden gedaan, en dan op de bespreking die wel de 22ste plaatsvond. Voor wat over deze vergadering verder volgt is de bron: GA Leiden, Tres. rek. 1476-77, f.60v (21 januari): ‘... alsoe sekere tijdinge gecomen was van der nederlage ende doot mijns genadichs heren hertoge Karels, of men senden soude bij mijne genadige joncfrouwe van Bourgoengnen ende hoir presenteren tlant van Hollant, alsoe zij is rechte oir ende toecomende vrouwe van desen lande, dan of men soude thuys blijven, etc.’. Maar het was toch niet meer dan ‘gemeen fame ... dat dieselve mijne genadige here overleden souden wesen’ (ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, f.138v: 20 januari), en op 27 januari had men nog, of weer, ‘geen seker tijdinge’ (zie volgende noot). Toen Lodewijk van Gruuthuse op 25 januari naar Gent vertrok, werd hij vergezeld door twee boden, o.a. ‘omme of aldair eenige goede tijdinge van mijnen genadigen heere gecomen mochten wesen’, die terstond te berichten: rek. nr. 310, f. 140. Nog de 6de februari was de Amsterdamse overheid ‘niet well weetende ... of die selve onsen genad. heere in levende live is off niet, dat God verhueden will’: GA Amsterdam, 1ste Groot Memoriael (Invent. Scheltema, III, 1874, 25, n^r 2), f. 81. voetnoot33 Die cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant, Leyden, Jan Seversz., 1517 (Divisiekroniek), ff. 367 (div. xxxi, cap. 4) en 368v (cap. 6); GA Haarlem, Tres. rek. 1476-77, ff.58v (Schencken) en 71 (Alrehande particulen: over Leiden); GA Leiden, Tres. rek. 1476-77, f.61 (Reysen): Florijs Heerman en Huge van Zwieten, burgemeesters, op 27 januari naar Haarlem ter dagvaart met de zes hoofdsteden, ‘soe men geen seker tijdinge en hadde van den groten zwaeren fortuyne die geschiet was in der batailge voir Nanchye, hoe dat men best in den saken van den lande doen soude ende ymmer om den steden ende landen in rusten ende in vreden te houden te behoif mijns genadichs heren ende zijnen rechten erven. Ende oic om te spreken van den gebreken die de steden ende landen hebben van sekere punten dair of dat geloeft was den steden provisie te doen’. voetnoot34 GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, ff.58v-59 (Schencken): omstreeks 5 februari waren gedeputeerden van Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik en Grotebroek te Haarlem, ‘om mitten gerechte te spreken van der tijdinghe van onsen geduchten heere voorscr. ende himluyden mitten hooftsteden van desen lande te verbinden’. Zij waren hiervoor de 29ste januari, terstond na de dagvaart der hoofdsteden, uitgenodigd: f.45v. voetnoot35 ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, ff.140v-142 (Bodelonen): ‘... omme an te hoeren tselve dat die voirs. heeren himluden updoen ende te kennen geven souden van den saken verclairt in sekere missive brieven die mijn voirs. heeren alsdoe van mijne genadige vrouw ende joncvrouwe van Bourgongnen ontvangen hadden mijnen voirs. genadigen heere ende zijnen landen grotelic aengaende...’: 27 januari. voetnoot36 Aldaar, f. 140. voetnoot37 Actes des Etats Généraux, I, 287 (n^r 1). Zie ook de bijdrage in deze bundel van M.A. Arnould, Les lendemains de Nancy, 10. voetnoot38 ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, f.142-142v: Bijlage I. voetnoot39 Aldaar, ff.143-144v: Bijlage II. Uit het aan het einde van noot 32 medegedeelde kan blijken dat de Amsterdamse overheid nog de vorige dag over het lot van de hertog niets definitiefs had vernomen. voetnoot40 Meilink, Dagvaarten, 208. De datum 31 januari is overigens niet, zoals daar is gesteld, die van de ontvangst van de brief, maar die van zijn verzending uit Gent. voetnoot41 Zie Bijlage I en vgl. noot 75 (Bijlage V.4) voor de reisduur (nog wel van Haarlem uit) onder gunstiger voorwaarden. voetnoot42 Divisiekroniek, f.367, (div. xxxi, cap. 4); GA Leiden, Tres.rek. 1476-77, f. 61v; GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, ff.45v-46. Dit alles in Bijlage III. voetnoot43 Volgens ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, f.103 (Wedden), zou Jan van Halewijn reeds op 15 januari uit Den Haag zijn vertrokken, ‘omdat hij zijne officie niet langer bedienen en dorste overmits den overlijden van wijlen hertoge Karel’. Deze datum is zeker een maand te vroeg. Niet alleen stond op 15 januari dit overlijden nog geenszins vast en is de mededeling in strijd met het omstandige verhaal van de Divisiekroniek, dat betrouwbaar lijkt, maar blijkens f.142v van dezelfde rekening ging nog op 3 februari een bode van de stadhouder te Gent naar de president in Den Haag, en keerde met een brief van deze terug. Zie ook de post van 31 januari in Bijlage I. Met de andere ‘vlaemsche heren’ die toen zijn verdwenen, kunnen zijn bedoeld een tweetal van de meest actieve raadsheren, mr. Lodewijk van der Eycke en mr. Gerrit van Gronsselt (vermoedelijk ‘Vlaming’ in overdrachtelijke zin), benevens de onbezoldigde raad mr. Michiel die Wilde, gewezen procureurgeneraal, alsmede de fungerende procureur-generaal Adriaan Drabbe en de griffier mr. Jan Boullin, die onder het nieuwe bestel niet zouden terugkeren, evenals enkele andere, ook stedelijke, ambtenaren. De secretarissen (mr.?) Jan Lodijck en mr. Jan Wandele vielen eveneens onder het mes, maar zij zijn op andere basis hun diensten blijven bewijzen: E.H. Korvezee, Lijsten van de leden van- en van de hooge ambtenaren bij het Hof, in: A.S. De Blecourt en E.M. Meijers, Memorialen van het Hof (den Raad) van Holland, Zeeland en West-Friesland van den secretaris Jan Rosa, I-III, Haarlem, 1929, xl vlg., lv, lix, lxii, en doctoraal-scriptie van G.W. Kuijk over de ambtenaren van Karel de Stoute. voetnoot44 Divisiekroniek, f.367v, kol. b (div. xxxi, cap. 4); ARA, rekening n^r 310, f.102 (Wedden). Voor wat volgt vgl. noot 54. voetnoot45 In art. 4 wordt, na de leden van de Raad, het ‘hooft van den Raide’ genoemd, onder welke hier wel opzettelijk gekozen term, vroeger synoniem met ‘stadhouder’, nu ook een president van het Hof zou kunnen worden verstaan. In de volgende punten wordt steeds van ‘stedehouder ende raidsluyden’ gesproken. voetnoot46 ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, f.144v: Bijlage IV. voetnoot47 GA Leiden, Tres. rek. 1476-77, f.62 (Reysen): Bijlage VI.1. Mogelijk is één van deze punten in het privilege niet door een artikel weergegeven, maar in de bewoordingen van sanctio of corroboratio vervat. De telling van de bepalingen die in vroegere en latere tijd als artikelen van het Groot Privilege hebben gegolden, loopt uiteen: van 59 tot 62. Het is ook een mogelijkheid, dat bij de besprekingen te Gent toch één desideratum is vervallen. Te denken ware aan een wens dat ook de stadhouder van de vorst steeds een geboren Hollander of Zeeuw zou moeten zijn (vgl. noot 45). voetnoot47bis Hier zou misschien te denken zijn aan een brief van de reeds te Gent verblijvende Haarlemmer secretaris Robbrecht, ‘roerende van saken den steden aengaende’, die eerst naar Delft, vervolgens naar Leiden, en ten slotte (8 februari) naar Haarlem was gegaan: GA Leiden, Tres.rek. 1476-77, f.84v (Bodenloen). Uit GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, ff.38v vlg. (Reysen) en 49 vlg. (Bodeloon) blijkt dat deze rapporteur - Robbert (Annoque) Jacobsz., een der stadsklerken - na 12 october 1476 bijna vier maanden lang veelal te Mechelen vertoefde wegens een proces dat Haarlem bij het Parlement hangende had en waarbij ook de andere vijf hoofdsteden waren betrokken (over ‘die regimenten van denselven steden’, vgl. noot 1 bij de uitgave). Nog op 28 januari 1477 werd hij verondersteld te Mechelen te zijn. Zijn gang naar Gent onder de veranderde omstandigheden en zijn bericht van daar zullen zeker niet alleen met deze kwestie verband hebben gehouden. voetnoot48 De desbetreffende opgaven onder ‘Bodelonen’ in ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, ook de meest gedetailleerde, geven geen garantie van volledigheid. Op ff. 140v-142 worden 63 Hollandse en Zeeuwse edelen en ridderschappen en 44 stedelijke gerechten genoemd die op 27 januari voor de dagvaart van 11/12 februari bij missivebrieven zijn opgeroepen. Uit de in Bijlage IV weergegeven post van 12/13 februari (f. 144v) is op te maken dat zij allen tot deelneming aan de generale dagvaart werden aangespoord (maar zij zijn zeker niet allen gegaan, zie noot 55), hoewel slechts 4 edelen en 18 steden (waarvan één, Zoutelande, niet eerder was genoemd) met namen worden vermeld, naast ‘alle die andere ridderscippen’. Bij de verzending van mandementen en besloten brieven (deze laatsten met uitnodigingen naar Gent) op 7 februari (ff. 143-144v, Bijlage II) is slechts sprake van 34 grote en kleine steden in Holland, zonder dat steeds blijkt voor welke daarvan de besloten brieven waren bestemd. De kleine steden mede genoemd: Divisiekroniek, f.369 kol.a, (div. xxxi, cap. 8). voetnoot49 Bijlage VI. 1 en ARA, rekening n^r 310, f.145: 28 maart 1477 is een oproep uitgegaan voor een dagvaart in Den Haag, tegen 11 april, om ‘an te hoeren tgeent dat die gedeputeerde der selver landen bij mijnre genadiger joncvrouwen voirn. te Ghendt gedaen hadden, ende voirt te sluyten’. Vgl. Wellens, Etats généraux, 353-356. voetnoot50 Actes des Etats Généraux, I, 273; J. Gillissen, Les Etats Généraux des Pays de par deça, 1464-1632, in: Standen en Landen, XXXIII, Leuven-Paris, 1965, 286; Wellens, Etats généraux, 353vlg., 436. voetnoot51 GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, f.73: Bijlage V. 5. - In de 16de eeuw, vóór de Opstand, zouden alleen deze zes steden regelmatig in de Statenvergaderingen compareren: Kluit, Historie der Hollandsche staatsregering, IV, 520 vlg.; Fruin-Colenbrander, Gesch. der staatsinstellingen, 76, 229 (2de/3de dr.: 80, 234). Vgl. voor afvaardigingen naar de Staten-Generaal in de 15de eeuw: Wellens, Etats généraux, 353-356. voetnoot52 Zie voor bovenbedoelde uitgave bij noot 71 en Bijlage VI.2; voor de participatie van Haarlem en Leiden: Bijlagen V en VI. Het zijn deze vier ‘Noordhollandse’ grote steden die ook in den vervolge meermalen gezamenlijk blijken op te treden. - Ongedateerde posten in de met 2 februari beginnende rekening van Gouda over 1477-78 (GA Gouda, Oud-archief inv. n^r 1141), ff.8, 11 en 11v (Reysen), waarin gewag wordt gemaakt van een 17-daagse reis van burgemeesters ‘tot Ghent van dat gemeen lants wegen’, moeten wel betrekking hebben op de onderhavige vergadering (Haarlemse en Leidse deputaten waren hiervoor resp. 41 en 39 dagen afwezig), en niet op een meer ceremoniele dagvaart in augustus ter gelegenheid van de bruiloft van de vorstin, waarvoor men ‘van sgemeyns lands wegen’ in Haarlem 23 en in Leiden 22 dagen uit was, maar waaraan Gouda niet heeft deelgenomen (GA Leiden, Tres.rek. 1476-77, ff.69v-70). Op Goudse aanwezigheid te Gent reeds in de vastentijd wijst ook een brief van Lodewijk van Gruuthuse, d.d. 16 april 1477, aan de overheden van Haarlem, Delft, Amsterdam, Leiden en Gouda, waarin hij herinnert aan gesprekken die hij had gevoerd met hun gedeputeerden toen zij ‘mitten anderen van den staten van dairwairts over’ bij de hertogin ter dagvaart waren geweest: GA Amsterdam, 1ste Groot Memoriael (Invent. Scheltema, III, 1874, 25, n^r 2), f.88v. Uit het in Bijlage VI.4 meegedeelde kan eveneens aanwezigheid van vijf hoofdsteden blijken. Het door Gruuthuse genoemde vijftal zou in mei ook gezamenlijk bij de uitrusting der oorlogsvloot betrokken zijn: noten 66 en 67. - Voor Dordrecht ligt de zaak moeilijker. Een afvaardiging naar de generale Staten van deze eerste der hoofdsteden, die bij sommige artikelen van het nieuwe privilege (3, 13 en 28) zeer nauw betrokken was, wordt in de Divisiekroniek, f.369a (div.xxxi, cap. 7), uitdrukkelijk vermeld, evenals door latere schrijvers. Toch hebben geen Dordtenaren bijgedragen aan gemeenschappelijke uitgaven te Gent (Bijlage VI.2 en 4), worden zij niet genoemd als gesprekspartners van Gruuthuse, hebben zij zich niet reeds bij deze gelegenheid verzekerd van hun eigen handvest van ‘de Veertig’, en, wat meer is, zij hebben niet reeds toen het grote landsprivilege mee naar huis genomen, maar het later van Haarlem moeten opeisen (waarover aanstonds). Ongetwijfeld heeft Dordrecht wel, evenals Gouda, dit privilege mede bekostigd. Te bedenken is, dat de stad, wegens de toepassing van haar stapelrecht, weer eens met de andere in geschil was, en dat er, meer nog dan elders, interne moeilijkheden waren. Hoewel de twee algemene landenvergaderingen die in 1477 te Gent hebben plaatsgevonden - de hier besprokene en de latere bij de bruiloft (niet genoemd bij Wellens, Etats généraux)- zeer verschillend van aard zijn geweest, moge hier toch, omdat gegevens omtrent Statendeputaties in deze tijd zeldzaam zijn, de samenstelling van het stedelijke element daarvan bij de tweede bezending worden vermeld. Deze bestond uit ‘drie man, tsy van den gerechte off van der vroescip’ van elke der vier hier ook genoemde hoofdsteden (Gouda was blijkbaar spontaan te werk gegaan, en van Dordrecht wordt niet gehoord), en voor de kleine steden uit ‘enen man’ van Rotterdam en ‘enen man’ uit Hoorn: GA Leiden, Tres.rek. 1476-77, f.70.(2 augustus). Stadsklerken of pensionarissen reisden mee: aldaar, f.71v. Over deze afvaardiging meer in noot 115 en Bijlage VIII.3. voetnoot53 Dit is klaarblijkelijk wel het geval geweest bij Haarlem en Leiden (Bijlagen V. 1 en VI.1), en mag voor Delft en Amsterdam, en ook voor Gouda, eveneens worden aangenomen. - Van de elf bijzondere brieven die het Groot Privilege in het vooruitzicht stelde, zijn toentertijd slechts acht gerealiseerd (vgl. noot 107): zes (van zeven) ingevolge art. 12 en twee (van vier) krachtens art. 13. Het zevental genoteerd in ARA 's-Gravenhage, 3de Afd., Handschriften inv. n^r 2d: Supplement Van Mieris V, f.230 vlg., en bij P.A.S. Van Limburg Brouwer, Boergoensche charters, 1428-1482, Amsterdam - 's-Gravenhage, 1869, 152 (Leiden, Gouda, Brielle, Schiedam, Haarlem, Delft, Amsterdam), stemt vrijwel overeen met de optekeningen in het desbetreffende Registre de l'Audience te Rijsel/Lille: Arch. dép. du Nord, (ADN), B 1699, f.15 vlg., waarin ook nog Goedereede voorkomt. De voor deze acht charters verschuldigde rechten van het grootzegel (telke 43 £ 4 s. van 40 gr.) zijn inderdaad in de maand maart ontvangen: ARA/AGR Brussel, Rekenkamer, reg. n^r 20.368, ff. 1-2. De volledige kosten van de verwerving van een dergelijk suppletoir handvest blijken uit een post in de Haarlemmer Tres. rek. 1476-77, f.73 (Bijlage V.5). voetnoot54 Divisiekroniek, f.367b vlg. (div.xxxi, cap. 4). De heer van Brederode, jonker Walraven II, was 15 jaar: A.W.E. Dek, Genealogie der heren van Brederode, Den Haag, 1959, 15. Over Jan van Montfoort, ‘mit enen arren moede getogen van Ghent’ en later in de partijstrijd actief, zie: M.P. Van Der Linden, De burggraven van Montfoort in de geschiedenis van het Sticht Utrecht en het graafschap Holland (c.1260-1490), Assen, 1957 (diss. GU Amsterdam), 150 vlg. - Het relaas van de Divisiekroniek is niet geheel duidelijk. Verwarring met een eerder genomen principieel besluit is zeker te vermoeden wanneer vervolgens wordt gezegd dat de gedeputeerden te Gent de toegang ‘tot hore secrete rade’ eveneens hebben geweigerd aan enkele buitenlandse edelen die, evenals Montfoort, grote bezittingen in Holland hadden, onder anderen aan graaf Engelbrecht II van Nassau-Breda. Deze vertoefde toen evenwel nog als krijgsgevangene te Straatsburg: H.P.H. Jansen, De Bredase Nassaus, in: C.A. Tamse (ed.), Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiedenis, Alphen a.d. Rijn, 1979, 33. - Van de voor de Statenvergadering van 11/12 februari opgeroepen, en dan bij de hertogin genodigde, edelen en ridderschappen blijken verscheidenen, met anderen, weer voor 11 april beschreven te zijn om het verslag van de gedeputeerden naar Gent aan te horen: ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, ff.140 vlg., 144v, 145 vlg. Onder hen bevond zich niet alleen Montfoort, maar ook diens schoonvader heer Hendrik van Naaldwijk, die één der vier heren was geweest die in een eerdere rekeningpost (zie noot 49) bij name waren genoemd als ontvangers van een persoonlijke convocatie voor de generale dagvaart, en die in augustus, samen met twee baanrotsen en drie andere edelen (onder wie één Zeeuw), bij de hertogin de ridderschap zou vertegenwoordigen: GA Leiden, Tres.rek. 1476-77, f.69v. voetnoot55 Niet alleen de baanrotsen heer Frederik van Egmond-IJsselstein (ARA 's-Gravenhage, Staten van Holland vóór 1572, inv. n^r 2477, regest n^r 66) en heer Willem van Egmond (aldaar, Grafel. Rekenkamer, registers n^r 491: 2de reg. van commissiebrieven, ff.123v-124) hebben in de loop van de maand maart persoonlijke wensen bij hertogelijke brieven ingewilligd gekregen, maar ook heer Jan Ruychrock van der Werve (reg. n^r 491, f.110-110v), heer Jacob bastaard van Borselen (ff.41v-42), Thomas van den Abeele (f.111), Anthonis van Cats (f.113), heer Jan van Cats (ff.6v-8) en Adriaan van Cats (f.113) hebben toen (her)benoemingen ontvangen in ambten van baljuw, kastelein, dijkgraaf enz. (Op deze laatste gevallen heeft drs. G.W. Kuijk mij opmerkzaam gemaakt). Eveneens Anth. Jansz. van Wissenkerke als rentmeester Bewesten Schelde (en Pieter Hugenz. als rentmeester der domeinen Beoosten Schelde): J.P. Van Visvliet, Inventaris van het Oud Archief der Provincie Zeeland, II, Middelburg, 1878, 224, n^rs 1675 en 1676. Onder de voor 11 april opgeroepenen (zie vorige noot) zijn ook heer Jan Ruychrock en Thomas van den Abeele aan te treffen. voetnoot56 Noch de archieven van Zierikzee en Vere (deze in het Rijksarchief voor Zeeland), noch de rekeningen van de rentmeesters Bewesten en Beoosten Schelde, hebben dienaangaande iets opgeleverd. De aantekeningen van H.M. Kesteloo uit het in mei 1940 vernietigde Middelburgse oud-archief, De stadsrekeningen van Middelburg, II: 1450-1499, Archief van het Zeeuwsch Genootschap van Wetenschappen, VI.1, Middelburg, 1885, geven evenmin uitsluitsel. Die van W.S. Unger bieden eerder een negatieve indicatie: aan een door hertogin Maria op 20 maart te Gent verleende bekrachtiging van een verordening op de weeskamer (Bronnen tot de Geschiedenis van Middelburg in den landsheerlijken tijd, I, 's-Gravenhage, 1923; Rijks Geschiedk. Public., LIV, 51-57, n^r 36), is geen deputatie van de stad naar de generale Staten te pas gekomen, maar alleen de secretaris/pensionaris mr. Tristram Belle (een Vlaming, die na het nieuwe privilege weldra niet meer te handhaven zou zijn): a.w., II, 1926 (RGP, LXI), 367 n. 1. Nu was van de bloemlezingen die Kesteloo en Unger uit de stadsrekeningen hebben samengesteld voor het onderhavige geval ook weinig te verwachten, aangezien daar ook overigens op generale dagvaarten niet is gelet. Het wil iets meer zeggen, dat J. Cuvelier, voor wiens uitgave der Actes des Etats Généraux deze rekeningen nog konden worden gedepouilleerd, daarin wèl posten heeft afgedrukt die betrekking hebben op deelneming van Middelburg aan de algemene vergaderingen te Brugge en Brussel in 1473, te Gent in 1476 en te Leuven in mei 1477 (I, 197/8, n^r 20; 219, n^r 21; 248, n^r 22; 347, n^r 11), terwijl er voor die te Gent in februari/maart van dat jaar blijkbaar niets te vinden was. - Het verdwenen Middelburgse exemplaar van het Groot Privilege zal hierna, in noot 78, ter sprake komen. voetnoot57 Ook de abt was voor 11 februari naar Den Haag geconvoceerd, en hij werd het opnieuw voor 11 april, ter beraadslaging over het rapport der gedeputeerden: ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, ff.141v en 145. Vgl. F.H.J. Lemmink, Het ontstaan van de Staten van Zeeland en hun geschiedenis tot het jaar 1555, Roosendaal, 1951 (diss. Nijmegen), 110 vlg.; Wellens, Etats généraux, 355 vlg. voetnoot58 H.P.H. Jansen, Hoekse en Kabeljauwse twisten, Bussum, 1966, 89, en: Holland-Zeeland, 1433-1482, in: (Nieuwe) Algemene Geschiedenis der Nederlanden, IV, Haarlem, 1980, 290. De Kabeljauwse signatuur is genoemd in Divisiekroniek, f.368v, (div.xxxi, cap. 6). voetnoot59 Meilink, Dagvaarten, 210; F.W.N. Hugenholtz, in: Algemene Gesch. der Nederlanden, IV, Utrecht enz., 1952, 2, en The 1477 Crisis in the Burgundian Duke's Dominions, in: Britain and the Netherlands, II, ed. J.S. Bromley & E.H. Kossmann, The Hague, 1964, 38; Wellens, Etats généraux, 158 n. 25; H.P.H. Jansen, in: (Nieuwe) Algemene Gesch. der Nederlanden, IV, 290. - Op dit punt ben ik nader ingegaan in een opstel getiteld: Particularisme hors de pair? A propos de la genèse du Grand Privilège hollandais, du 14 mars 1477, in: Publication du Centre Européen d'Etudes Burgundo-médianes, XXII, Basel, 1982, 29-38. voetnoot60 Wellens, Etats généraux, 103 vlg. voetnoot61 GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, f.46v (Bijlage V.1; Actes des Etats Généraux, I, 330, n^r 21); GA Leiden, Tres. rek. 1476-77, f. 102 (Bijlage VI.4); Divisiekroniek, div. xxxi, f.367b. Cuvelier heeft (Actes..., 275) dit klooster genoemd als domicilie van de Staten-Generaal, althans als de plaats waar hun bijeenkomst werd geopend, onder verwijzing evenwel naar genoemde Haarlemmer rekeningpost. Waarschijnlijk terecht, want het jaar tevoren had dit convent inderdaad de gezamenlijke Staten gehuisvest: aldaar, 229, 234, 235, 236, 241; 252, 255, 258. - ‘Belensier mits anval van gasten’ (Bijlage VI.1) wijst evenmin op norse terughoudendheid. voetnoot62 Actes des Etats généraux, I, 308 (n^r 9). Daar blijkt de wispelturigheid van de Haarlemmer tresoriers, die bij vergelijkbare gelegenheden soms wel (248, 265, 269: 1476) en soms niet (128, 197, 219: 1465, 1473) van de andere Staten gewag hebben gemaakt. voetnoot63 Aldaar, 281 vlg., 270 n. 3, 286 n. 1; Wellens, Etats généraux, 166 vlg., 172 n. 70; W. Paravicini, Guy de Brimeu. Der burgundische Staat und seine adlige Führungsschicht unter Karl dem Kühnen, Bonn, 1975, 486 vlg. voetnoot64 Vóór 1 maart te realiseren; zie boven, noot 28. voetnoot65 Actes des Etats Généraux, I, 305: stadsrekening van Leuven 1476-77, f.55 (‘de provisie en de alliancie van den gemeynen lande onser gen. Jonffrouw herwerts overe’), en vgl. 317: ‘alliances’ en ‘communication et confederation l'un avoecq l'autre’, in de raadsbesluiten van de stad Bergen/Mons, 16 februari 1477. De Verenigde Provinciën zouden na de Unie van Utrecht (1579) als onafscheidelijke bondgenoten gelden, en de Staten-Generaal als een ‘Vergadering van Bondgenooten’ (Hugo de Groot). voetnoot66 ARA 's-Gravenhage, rekening n^r 310, ff.145-146v: oproepen d.d. 28 en 31 maart voor de Statenvergadering in Den Haag op 11 april; GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, ff.47 (10 april), 47v (24 april); GA Leiden Tres.rek. 1476-77, f.62-62v (11 april) en n^r 382: Vroedschapsboek 1465-1504, ff.85v (10 april) en 87 (21 april). - Een andere berekening was (Tres.rek. Leiden, 1476-77, f.62v): 10 schepen met elk 200 man, 10 met ieder 150 man en 15 met een bemanning van 100 (indien deze aantallen waren bereikt, zou dit al op 5000 strijders zijn gekomen), met één schip van Den Briel en nog 8 of 9 ‘bairtsen die of ende an vaeren sullen’, zonder nadere aanduiding hoe dit was omgeslagen. Leiden b.v. heeft één groot en één klein karveel geleverd, met elk 5 scheepsofficieren en met resp. 189 en 79 ‘ruyterghesellen’ aan boord. De kosten van aankoop (£556), uitrusting, bezoldiging enz. beliepen bijna 2.100 ponden groten Vlaams: ARA, 3de afd, Grafelijkheidsrekenkamer, rekeningen n^r 4989; GA Leiden, Tres.rek. 1476-77, ff. 122-196. Den Briel wordt afzonderlijk genoemd, evenals in art. 60 van het Groot Privilege, omdat het niet vaststond of deze stad, met het land van Voorne, tot Holland dan wel tot Zeeland behoorde. GA Haarlem, Tres. rek. 1477-78, ff. 123v^o-188. voetnoot67 Het verschil in personeelssterkte kan minder dan 1000 man hebben bedragen, zie vorige noot. Over deze wapening ter zee meer in het Leidse Vroedschapsboek 1465-1504, ff.90v-91v, en Tres.rek. 1476-77, passim; in GA Haarlem (Stadsarch. 19 n^r 52) Tres.rek. 1477-78, ff.58, 59v-61v (betreffende de onwilligheid van dorpen in Kennemerland, alsmede in Rijnland en Delfland, om hun aandeel te dragen in de ‘toereedinge van den scepen van oirloghe’). Er is ook in de Goudse Tres.rek. 1477-78 over te vinden. Uit Divisiekroniek, f.371r en v (div.xxxi, cap. 11) blijkt iets over de verrichtingen van deze vloot, waarvan het meest geruchtmakende en winstgevende exploit, de verovering van een Genuese kraak, in latere stadsgeschiedenissen zou worden herdacht. Over een andere betwiste kaping heeft C.G. Roelofsen gehandeld: Early Dutch Prize Law etc., in: Netherlands International Law Review, XXVII, 1980, 218-226. Zie ook: R. Degryse, De konvooieering van de Vlaamsche visschersvloot in de 15de en 16de eeuw, in: Bijdr. Gesch. der Nederl., II, 1948, 8 vlg., en De Admiraals en de eigen marine van de Bourgondische hertogen, in: Marine Academie: Mededelingen, XVII, 1965, 172 vlg. Voorts: Ch. de la Roncière, Histoire de la marine française, II (1900), 3^e éd., Paris, 1914, 378 vlg. en J.C.A. De Meij, in: Maritieme Gesch. der Nederlanden, I, Bussum, 1976, 315 vlg. - Over de ruiterdienst der leenmannen: ARA 's-Gravenhage, rek. nr. 310 (als voren), f.153v (2 sept. 1477), en hierna noot 121. voetnoot68 Actes des Etats Généraux, I, 323, n^r 17: Raadsresoluties der stad Mons/Bergen, 2 april 1477. voetnoot69 Ruggespraak van afgevaardigden met de committerende overheden (Bijlagen V. 2-4, VI.3) heeft op dit laatste betrekking gehad. voetnoot70 Actes des Etats Généraux, I, 283 vlg., inz. 284 n.2; Wellens, Etats généraux, 171 vlg. voetnoot71 GA Leiden, Tres. rek. 1476-77, f.96v (Alrehande uutgeven: Bijlage VI.2). ‘Huesscheden’ zoals deze werden niet als ‘corrupcie’ beschouwd: A. Derville, Pots de vin, cadeaux, racket, patronage: essai sur les mécanismes de décision dans l'Etat bourguignon, in Revue du Nord, LVI, 1974, 341-364, en zijn artikel Pots-de-vin dans le dernier tiers du XV^e siècle, in deze bundel. Artikel 6 van het Groot Privilege, waarin zulks voor gesalarieerde Raadsleden wordt veroordeeld, heeft betrekking op rechtszaken. voetnoot72 Aldaar, f.96: Bijlage VIII.2. De medebezegeling was ‘pour plus grand seurté’ gevorderd: Actes des Etats Généraux, I, 315 (n^r 16). voetnoot73 Paravicini, Guy de Brimeu, 483 n.111. voetnoot74 ARA/AGR Brussel, Rekenkamer, reg. n^r 20.368, f.2 (Bijlage VII). Over A. de Halewin, het grootzegel en de comptabiliteit daarvan, zie de bijdrage van Arnould, Les lendemains de Nancy, blz. 28-29. Vrijwel gelijktijdig met de stempel voor het algemeen groot zegel kwam ook tegen 20 maart dat voor bezegelingen vanwege Stadhouder en Raad in Den Haag gereed. Het had het voor landsheerlijke zegels ongewone, maar voor koopstadszegels gebruikelijke scheepstype (zinvol, gelet op wat van deze landen werd verwacht), dat zich tot de tijd van Karel V heeft gehandhaafd: A. Scufflaire, Le sceau de Marie de Bourgogne pour la Hollande, la Zélande et la Frise, in Hommage au professeur Paul Bonenfant, Brussel 1965, 513-521. voetnoot75 De Leidse en Haarlemse deputaties, beide de 19de februari op weg gegaan (zie noot 26 en Bijlagen V.1 en VI.1), waren resp. 39 en 41 dagen uit. Vgl. GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, f.51 (Bijlage V.4). voetnoot76 Zoals blijkt uit de rekeningposten in Bijlage IX. voetnoot77 Rijsel/Lille, ADN, B 1699: registre de l'Audience 1477-78, ff.23v-30v. Zie voor afschriften in het algemeen de prolegomena van de uitgave hierna. De tekst die in Amsterdam werd overgeschreven (Invent. Scheltema, III, 1874, 25 n^r 1: Privilegeboek I, ff.60-72v), is de Haarlems/Dordtse, waarvan het slot (f. 72v) vervolgens is vervangen, in dezelfde hand, door de variant van ‘die principael besegelde brieff die wij van dese voirs. privilegien hebben’. Zie verder noot 86. - In Haarlem ontving nog binnen het op 2 mei eindigende rekeningjaar een openbaar notaris 32 stuivers ‘van een instrument dat hij gescreven ende gemaict heeft uuyt eenre privelegye ende handveste den gemeynen lande van Hollant ende van Zeelant angaende’: GA Haarlem, Tres.rek. 1476-77, f.68 (Alrehande particulen). voetnoot78 Alleen de magnifieke gevels en toren van dit gebouw, waarin ook het Gemeente-archief was gevestigd, zijn toen gespaard. Er heeft vóór de ramp van 1940 in Middelburg een exemplaar van het Hollands-Zeeuwse Groot Privilege gelegen dat wel eens voor de originele uitvaardiging is aangezien: J. Bovesse en F. Ladrier, A travers l'histoire du Namurois. Catalogue de l'exposition permanente, Bruxelles, 1971 (Arch. gén. du Royaume, Arch. de l'Etat à Namur), 63. Ongetwijfeld zal het stuk inderdaad één der oorspronkelijke charters zijn geweest, en wel één van de twee die nog in maart 1477 zijn afgeleverd: de duplicata waarvan in de Hollandse archivalia geen spoor is te vinden (ARA/AGR Brussel, Rekenkamer, reg. n^r 20.368, f.2; Bijlage VII). De moderne beschrijvingen van deze verloren privilegebrief wekken echter verwondering. Volgens J.H. De Stoppelaar, Inventaris van het Oudarchief der stad Middelburg (1883), n^r 462, en Unger, Bronnen tot de geschiedenis van Middelburg, I (1923), 50, n^r 35 (Fruin, De keuren van Zeeland (1920), xx en 177 vlg., heeft zich over de uiterlijke kenmerken niet uitgelaten), zou het gaan om een origineel, op twee vellen perkament, met grootzegel en contrazegel der hertogin in rode was, en ondertekend door de secretaris de Halewin. Deze ondertekening geeft al aan, dat de tekst van het te Middelburg bewaarde privilege gelijk moet zijn geweest aan die van het in Haarlem en vervolgens in Dordrecht ondergebrachte document. Wat de bezegeling aangaat, is in 1567 over het Middelburgse charter (dat sindsdien toch niet zal zijn vervangen, al zal het ‘in segeltochte’ niet ‘gansch ende gave’ zijn gebleven) als volgt geschreven: ‘het originale previlegie ofte nyeuwe kuere bij Vrau Marie den 14en maertii anno XIIIIc sessentzeventich den Staten van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt gegeven, .... besegelt met die segels van de vorn. Vrau Marie ende andere heeren alsdoen neffens haer wesende, (alsnog berustende) gansch ende gave in gescrifte ende segeltochte binnen den stadthuyse deser stadt (van Middelburch in Zeelandt) onder meer andere charteren ende articulen der selver stede...’. Aldus een attestatie van mr. Jan Bekercke, pensionaris, en mr. Adriaen de Proost, secretaris van Middelburg, d.d. 12 februari 1566/67. (ARA, 's-Gravenhage, Staten van Holland vóór 1572, inv. n^r. 2469, reg. n^r 762). Blijkens de door Fruin, Keuren van Zeeland, 186, weergegeven aankondiging moet zich bij die zegels ook nog dat van de bisschop van Luik hebben bevonden, zoals na de ondertekening door (A) de Halewin kon worden verwacht. Is het gewaagd te onderstellen dat de latere beschrijvers, die de medebezegeling hebben genegeerd, zich eveneens hebben verkeken op de kleur van het hertogelijke zegel? Een groot ruiterzegel in rood, terwijl alle bekende exemplaren van landsprivileges, overal, ook die van een voor Holland vervaardigde nieuwe leverantie van het onderhavige, die in groen aan zijden streng hebben gedragen, overeenkomstig voorschrift en gebruik, zou toch wel zeer opmerkelijk zijn. Te meer waar van beide in maart 1477 verstrekte charters de zegelrechten even hoog blijken te zijn geweest: Bijlage VII en noot 7 daarbij. voetnoot79 GA Leiden, Tres. rekening 1476-77, f.109 (Bijlage VIII.1) en Vroedschapsboek 1465-1504, f.87. voetnoot80 Zie de in Bijlagen VIII.2, IX.1 en (vooral) X.1 weergegeven teksten. - Dat de drie later afgeleverde privilegebrieven, die in augustus de zegels van Jan en Adolf van Kleef ontvingen, ook in deze maand te Gent zijn geschreven en voor de hertogin bezegeld, is niet meer dan een hypothese. De Hollandse deputatie had reeds begin augustus enkele dagen bij het hof vertoefd alvorens er omstreeks de 15de weer terug te keren (GA Leiden, Tres.rek. 1476-77, f.70 vlg.: Bijlage VIII.3). Tijd en omstandigheden van de vervaardiging van de latere charters waren uit de archivalia van de centrale overheid niet te achterhalen. De secretaris De le Berghe, of Van den Berghe, was, althans vóór 1477, niet werkzaam bij de grote kanselarij (H. Nelis, Chambre des Comptes de Lille: Catalogue des chartes du sceau de l'Audience, Bruxelles, 1915, xliv vlg.; P. Cockshaw, Le personnel de la chancellerie de Bourgogne-Flandre sous les ducs de Bourgogne de la Maison de Valois, Kortrijk-Heule, 1982 (Standen en Landen, LXXIX). Een Guillaume de le Berghe komt wèl voor, in 1474, als secretaris-zonder-wedde in de Brabantse (Supplément aux Trophées.... du Duché de Brabant de Mr [C.] Butkens, La Haye, 1726, p. 190, met dank aan de heer E. Aerts). Dit zou, aangezien in personeel opzicht de grenzen tussen grote en Brabantse kanselarijen vervaagden tijdens hertogelijke verblijven in het gewest, er op kunnen wijzen dat de drie Hollandse nabestellingen zijn vervaardigd, maar nog niet volledig bezegeld, tijdens de dagvaart te Leuven in mei 1477. - De drie nagekomen charters, ‘op des gemeen lants coste verworven’ (Bijlage X.1) zijn waarschijnlijk weer (voorlopig?) ten laste van de hoofdsteden gekomen. Blijkens Bijlage VIII.2 hadden deze steden voor het eerste privilege 6 × 3 = 18 £ gr. Vl. betaald, waarvan 14 £ 8 s. (86 £ 8 s. van 40 gr.: Bijlage VII) aan zegelgeld. Thans zou de prijs 6 × 12 £ 13 s. 4 d. = 76 £ gr. Vl. kunnen hebben bedragen, ofwel 25 £ 6 s. 8 d. gr. Vl. per stuk, tenzij veeleer is te lezen dat nu de betaling alleen door de drie begunstigde steden is geschied (de Haarlemmer rekening zwijgt er over), in welk geval één exemplaar slechts 12 £ 13 s. 4 d. gr. Vl. zou hebben gekost. Hoe het zij, de nieuwe brieven zijn, hoewel van het algemene grootzegel voorzien, niet vermeld in de tot 31 december 1478 lopende rekening van de audiëncier, en evenmin in de ‘contrerolle’ voor dit zegel van de secretaris mr. Ch. Soillot (Rijsel/Lille, ADN, B 1699bis). Het geld zal dus elders zijn afgedragen, maar noch van de trésorerie de l'Epargne (gesteld dat deze na 1468 toch in een of andere vorm heeft voortbestaan), noch van de Chambre aux deniers, noch ook van de Argentier, zijn voor deze tijd rekeningen bewaard. voetnoot81 De desbetreffende gegevens uit Haarlemse en Leidse tresoriersrekeningen in Bijlage IX. voetnoot82 GA Dordrecht, inv. n^r 48, reg. n^r 441 (J.L. Van Dalen, Inventaris van het archief der Gemeente Dordrecht, I: 1200-1572, Dordrecht, 1909/12). voetnoot83 GA Leiden, Secretarie 1253-1575, n^r 382: Bijlage X.1. De gegarandeerde copie: aldaar, n^r 193. voetnoot84 GA Haarlem, Stadsarchief, Invent. Van Woerden 1 A 54 (A.J. Enschede, Inventaris van het archief der stad Haarlem, 1879, 29, n^r 199). voetnoot85 J. Soutendam, Inventaris der charters en privilegiën berustende op het archief der gemeente Delft, 1246-1599, Delft, 1860, 32; P.A. Meilink, Archieven van de Staten van Holland vóór 1572, 's-Gravenhage, 1929, 15 vlg. en inv. n^r 16, reg. n^r 65; Verslagen omtrent 's Rijks Oude Archieven, 2.XXXII (1959), 42; Aanwinsten en overdrachten Rijksarchiefdienst 1981: ARA, 3de Afd., ‘Overdrachten’, n^r 2 a. Huidige signatuur: GA Delft, Eerste Afd., inv. n^r 1643. voetnoot86 Het afschrift van de Haarlems/Dordtse tekst, met Amsterdams post-scriptum, in GA Amsterdam, Privilegeboek I, ff.60-72v, is nog met het eigen origineel gecollationeerd door de stadssecretaris Dirck Woutersz., die (mededeling van drs. P.H.J. van der Laan) tot 1573 in functie was. Dit origineel kan verloren zijn gegaan in de brand van het stadhuis op 7 juli 1652: Invent. Scheltema, I, 1866, iv.

Vorige Volgende

Het groot privilegie van Holland en Zeeland (14 maart 1477)

2. Wording en overlevering

Over het gehele werk

plaatsen

datums