Het groot privilegie van Holland en Zeeland (14 maart 1477)

[p. 145]

A.G. Jongkees
Het groot privilege van holland en Zeeland (14 maart 1477)

1. Naam en faam

Hertogin Maria's beroemde charter voor al haar herwaartse ‘landen int ghemeene’ van 11 februari 1477 mag dan doorgaans ‘zonder naam’ zijn gebleven tot in 1875 Paul Fredericq het als Grand Privilège de Marie de Bourgogne zou hebben herkend¹, het handvest dat de vorstin op 14 maart van dat jaar aan de graafschappen Holland en Zeeland benevens de heerlijkheid (West-)Friesland heeft geschonken, heeft in deze gewesten al veel langer en veel nadrukkelijker als haar it Groot Privilege gegolden. Het heette zo eigenlijk reeds van de eerste dag af, wegens zijn importantie, zijn algemene strekking en zijn veelomvattendheid, misschien ook wegens zijn afmetingen. Terstond is gewaagd, niet alleen van het, of de, ‘nyeuwe previlegie’, het ‘previlegie angaende den gemenen landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant’ (al dan niet met de toevoeging: ‘van vele ende alrehande diversche punten ende articulen’, of iets dergelijks) en van een ‘grote nuwe handveste’, een of deze ‘grote previlegye’, maar ook van het ‘grote previlegye van den lande’².

Het lijkt toch geruime tijd te hebben geduurd alvorens deze op zichzelf niet uitzonderlijke benaming^2bis overal ingang heeft gevonden. Het handvest van hertogin Maria ‘aengaende Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt int ghemeen’ is al vrij vroeg door de drukpers vermenigvuldigd, na 1597 herhaaldelijk in verzamelingen van handvesten, costumen en willekeuren der stad Amsterdam. Sinds de zesde van deze drukken, in

1 P. Daems-Van Ussel, Het charter zonder naam, in: Miscellanea historica in honorem Leonis Van der Essen, I, Brussel-Parijs, 1947, 439-457 (inz. 446 vlg., 451 vlg.); P. Fredericq, Essai sur le rôle politique et social des ducs de Bourgogne dans les Pays-Bas, Gand, 1875, 218. R. Van Uytven, Het groot privilege (1477) en generale provisie, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, LX, 1977, 85-90, heeft aangetoond dat toch ook het ‘naamloze charter’ in den beginne wel eens ‘Groot Privilegium’ is genoemd, om het als ‘generale provisie’ van de particuliere te onderscheiden.

2 Leiden, Gemeente-archief, Secretarie 1253-1575, n^r 556: Burgemeesters/Tresoriersrekening 1476 nov. 10 - 1477 nov. 10, f. 96 v. Zie hierna, Bijlage VI.2 en vgl. VI.1 en VIII.1 en 2. Over ‘de Grote previlegie van LIX articulen’ wordt ook gesproken in: Rotterdamse kroniek: Aantekeningen van Rotterdamse stadsecretarissen, 1315-1499, ed. H. Ten Boom en J. Van Herwaarden, in: Nederlandse Historische Bronnen, II, 's-Gravenhage, 1981, 84. De suggestieve hoofdletter komt echter, blijkens mededeling van de heer Ten Boom, in het handschrift niet voor.

2bis Zij werd wel meer aan als bijzonder belangrijk beschouwde privileges toegekend, b.v. te Dordrecht aan het stapelprivilege van Willem V, 15 mei 1355: Gemeente-archief Dordrecht, arch. 1200-1572, inv. X n^r 10, f. 105.

[p. 146]

1639, heette het daar kortweg, zoals van ouds, haar ‘groot Privilegie’ te zijn. Elders werd het nog in 1644 ‘ghemeynlijck, om sijnder uytnementheyt wille, het Privilegie van Vrouwe Maria genoemt’: haar privilege bij uitstek, zonder enige bijvoeging³. ‘Groot’ als vast adjectief is pas goed in zwang gekomen nadat in het begin der jaren zestig van de 17de eeuw twee van de drie uitgaven van het omvangrijke stuk die het toen ruimere bekendheid hebben verschaft, het als ‘Groot Privilegie van Vrou Maria’ hebben aangeboden, vermoedelijk in meer specifieke zin. Als zodanig is het in 1664 als ‘noch in gebruyck’ zijnde opgenomen in het Groot Placaat-boeck ... der Vereenigde Nederlanden ende van ... Hollandt ..., waar men het meestal heeft gezocht⁴, en reeds kort voordien in het opmerkelijke anti-monarchale en anti-stadhouderlijke vertoog van Pieter de la Court (schuil gaande achter de initialen V.H.: Van Hove) dat heet Historie der gravelike regering in Holland. Aldaar was het bij wijze van inleiding gegeven, ‘vermits’, zegt de schrijver, ‘die onregtvaardige usurpatien der Graven, als mede het Regt der Staaten van Holland, zeer klaarelik konnen werden gesien in het Groot Priviledje van Vro(u)w Maria’⁵.

3 M.Z. (Van) Boxhorn, in de door hem verzorgde uitgave van: Joh. Reygersbergen, Chroniik van Zeelandt, Middelburch, 1644, II, 290. Over het ‘Privilegie van Vrouwe Maria’, zonder meer, en over haar ‘groot ende vermaard Privilegie’ had ook Paulus Merula (Van Merle) geschreven in zijn Maniere van procederen, etc. (1592), lib. I, tit. 4, cap. III (in de verm. uitg. Leiden enz., 1781:I, 65 en 54). - Voor de Amsterdamse uitgaven: W.F.H. Oldewelt, De pogingen tot codificatie van het Amsterdamse recht, in: Versl. en Meded. Oud-Vaderl. Recht, XIII, 1967, 57-73 (64 vlg.). Als te Hoorn ‘omstreeks 1665’ (M.S. Pols, Westfriesche stadsrechten, II (Oud-Vaderl. Rechtsbr., 1. VII) 's-Gravenhage, 1885, 9) evenzo gewaagd wordt van ‘het groote en vermaerde privilegie van Vrouw Maria van Bourgondiën’, heeft dit insgelijks de oude kwantitatieve en generale betekenis: Hoorn, Streekarch. West-Friesland, Hoorn n^r 42 (Inv. C.J. Gonnet, 1918, n^r 119: Copieboek van keuren, privilegiën, soenen, etc.), 80 (82).

4 Groot Placaat-boeck der Vereenigde Nederlanden ende van Hollandt ende West-Vrieslandt, II, Corn. Cau ed., 's-Gravenhage, 1664, kol. 657-676. (De aldaar volgende tekst, van 26 mei 1480, is niet eveneens als ‘Groot privilegie’ gepresenteerd, zoals is aangegeven bij H. de Buck, Bibliografie der gesch. van Nederland, Leiden, 1968, n^r 6867).

5 Historie der gravelike regering in Holland, beschreven door V.H., waer by is gevoegd de Oorsprong der Nederlandse troublen wel eer beschreven door Viglius Zuichemus ab Ayta, en nu eerst in 't ligt gebraght door V.H., z. pl. of j., 1-46, vgl. 138. Het boekje dateert op zijn laatst uit 1662, het jaartal dat twee andere uitgaven dragen: P. Geyl, Het stadhouderschap in de partij-literatuur onder De Witt, in: Mededeelingen der Kon. Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, N.R.X.2, Amsterdam, 1947, 68 (52) vlg., 22 (6) vlg. en 49 (33); met toevoegingen herdrukt in: P. Geyl, Pennestrijd over Staat en Historie (Historische Studies uitgeg. vanwege het Inst. voor Geschiedenis der Rijksuniv. te Utrecht, XXVII), Groningen, 1971, 54 vlg., 8 vlg. en 35. - De derde publicatie waarop is gedoeld, is in: [S. Van Leeuwen?], Handvesten ende privilegien der Graven van Hollandt, mitsgaders autentycke stucken, behelsende 't recht dat beyde de Hoven van justicie alsmede de particuliere steden in Hollandt ende West-vrieslandt is competeerende, in cas van judicature, enz., 's Graven-haghe, Joh. Tongerloo, 1663. Daarin is met afzonderlijke paginering (28 pp.) opgenomen: Hant-vesten ende Privilegien van Vrouwe Maria aengaende Hollandt. Zeelandt ende Vrieslandt in 't gemeyn, den 14. Maert 1476, 's Graven-hage, gedruckt by Levijn van Dijck, 1663, 1-24.

[p. 147]

Het Hollandse Grote Charter heeft dus, als codificatie van aloude Staatse rechten⁶, in de 17de eeuw aan deze zijde van de Noordzee wel eens een soortgelijke rol gespeeld als aan de overzijde het Engelse had gedaan⁷. Ongetwijfeld heeft veronderstelde overeenkomstigheid de oude aanduiding ondersteund en tot eigennaam verheven. Die heeft dan door Paul Fredericq, die met Noordnederlandse historische tradities en geschiedschrijving vertrouwd was, ruimere toepassing verkregen.

Een eeuw tevoren, in en na 1566, was dit handvest van Maria van Bourgondië ook weer actueel geweest, toen de Staten van Holland tegenover de centrale regering hun recht van op eigen initiatief te vergaderen, en daarmee hun van de landsheer onafhankelijke gezag, wilden bewijzen⁸. Vervolgens, in de jaren van de Opstand, was daarentegen veeleer gewerkt met het privilege dat thans gewoonlijk het ‘Grote’ wordt genoemd: dat van 11 februari 1477. Toen moest het recht der onderzaten worden betoogd om zich te verzetten tegen een vorst die contracten brak en wetten schond - een natuurlijk recht, maar een positief en historisch recht tevens. Toen had men ook in Holland geargumenteerd met de Brabantse Blijde Inkomst, waarin dit recht was vastgelegd en waaraan men algemene geldigheid toekende. Niet alleen omdat Brabant het tehuis was van de prins van Oranje en de ‘hooft-provintie’ van de Nederlanden, maar ook omdat ten tijde van hertogin Maria, bij

6 Hugo De Groot gewaagt van ‘jura usu diu solo servata’, die ‘tandem, querentibus Ordinibus multa veteris rei publicae fundamenta per desuetudinem subverti, ... maxime a Maria Burgundica, in unum collecta corpus et perpetuae memoriae consecrata sunt’: Liber de Antiquitate reipublicae Batavicae, Lugduni Batavorum, 1610, xxxvi vlg. (cap. V). In de Nederlandse versie heet het: ‘alsoo de Staten haer beclaechden, dat veel fondamenten van de oude Regieringhe door onghewoonte wierden omghestooten, soo zijn alle de voorseyde wetten by een vergadert, ende ... namentlijck van Vrou Maria van Bourgongie tot eeuwighe memorie besegelt’: Tractaat van de Oudheyt van de Batavische nu Hollandsche republique, 's Graven-Haghe, 1610, 32. - Vgl. H. Kampinga, De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis bij de Hollandsche historici der XVI^e en XVII^e eeuw, 's-Gravenhage, 1917 (fotomech. herdr. Utrecht, 1980), 159 vlg.; A.C.J. De Vrankrijker, De staatsleer van Hugo de Groot en zijn Nederlandsche tijdgenooten, Nijmegen-Utrecht, 1937, 76.

7 F. Thompson, Magna Carta: Its Role in the Making of the English Constitution, 1300-1629, Minneapolis, 1948, 233-374 (inz. 294 vlg.); Ph. Styles, Politics and Historical Research in the Early Seventeenth Century, in: L. Fox ed., English Historical Scholarship in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, London-New York, 1956, 57 vlg. Ook hier is, wel veel eerder, een overgang van soortnaam naar eigennaam waar te nemen.

8 B.A. Vermaseren, Het ontstaan van Hadrianus Junius' ‘Batavia’ (1588), in: Huldeboek Pater Dr. Bonaventura Kruitwagen O.F.M., 's-Gravenhage, 1949, 407-426 (415 vlg.); H.G. Koenigsberger, The States-General of the Netherlands before the Revolt, in diens Estates and Revolutions. Essays in Early Modern History, Ithaca-London, 1971, 132 vlg. (eerder verschenen in Studies Presented to the International Commission for the History of Representative and Parliamentary Institutions, XVIII, Louvain-Paris, 1958, 149 vlg. Vgl. Archieven der Staten van Holland vóór 1572, inv. P.A. Meilink, 's-Gravenhage, 1929, n^rs 16, reg. n^r 759: 19 juli 1566 (hierna, blz. 211, F 2), en 2469, reg. n^r 762: 12 febr. 1567 (hierna, noot 78).

[p. 148]

openbaar verdrag, alle gewesten deze Brabantse vrijheid zouden zijn deelachtig geworden⁹. Met dit publicum pactum kan niet anders zijn bedoeld dan het privilege van 11 februari, dat zonder bezwaar als zodanig kon worden beschouwd en waarin, op de wijze van Brabant, opzegging van gehoorzaamheid was voorzien, anders dan in dat van 14 maart¹⁰. Dat bleef in de staatkundige discussie voorlopig op de achtergrond, hoeveel gezag het overigens ook mocht hebben behouden^10bis. De Deductie van de Staten van Holland uit 1587, de klassieke formulering van hun pretenties, rept er niet van. Maar toen binnen de eenmaal gevestigde Republiek, waarvan Brabant geen deel uitmaakte, in Holland het probleem van de verhouding tussen Stadhouder en Staten zich opdrong, is het eigen privilege van 1477 weer meer naar voren gehaald en zijn er, in het politiek bewogen Eerste Stadhouderloze Tijdperk, die drie niet-stedelijke uitgaven aan te beurt gevallen. Immers, zoals Hugo de Groot reeds had opgemerkt¹¹, veel fundamentele wetten van het oude gemenebest waren daarin door Maria van Bourgondië voor eeuwig vastgelegd, en Pieter de la Court heeft dit polemisch laten gelden. Niettemin heeft in 1654 Johan de Witt, in een Deductie die als het pendant van die

9 Aldus Philips van Marnix van Sint-Aldegonde, als woordvoerder van aartshertog Matthias en de Staten-Generaal op de Deputationstag te Worms, 7 mei 1578: Urkunden und Aktenstücke des Reichsarchivs Wien zur reichsrechtlichen Stellung des Burgundischen Kreises, II, L. Gross en R. Lacroix ed., Wien, 1945, 337: ‘Quae certe lex Brabantiae peculiaris aetate serenissimae Mariae, ... per universam inferioris Germaniae ditionem publico pacto communis atque universalis facta est’. - Vgl. A.C.J. De Vrankrijker, De motiveering van onzen Opstand. De theorieën van het verzet der Nederlandsche opstandelingen tegen Spanje in de jaren 1565-1581 (Diss. GU Amsterdam), Nijmegen-Utrecht, 1933, 151 vlg.; P.A.M. Geurts, De Nederlandse Opstand in de pamfletten, 1566-1584 (Diss. Nijmegen), Nijmegen, 1956, 146-153; Dezelfde, Het beroep op de Blijde Inkomste in de pamfletten uit de 80-Jarige Oorlog, in Standen en Landen, XVI, Leuven, 1958, 3-15; H. De La Fontaine Verwey, De Blijde Inkomst en de opstand tegen Philips II, in diens: Uit de wereld van het boek, I: Humanisten, dwepers en rebellen in de zestiende eeuw, Amsterdam, 1975, 113-132, inz. 120 vlg. (Eerder verschenen in: Standen en Landen, XIX, 1960, 97-120); M.E.H.N. Mout, Plakkaat van Verlatinge 1581 (enz.), 's-Gravenhage, 1979, 20 vlg., 36 vlg.; W. Bergsma, Aggaeus van Albada (Diss. Groningen) Meppel, 1983, 117.

10 Hierna, 175.

10bis Bij de jurisprudentie lijkt Maria's handvest, althans in onderdelen, ‘in gebruyck’ te zijn gebleven, zoals het Groot Placaat-boeck zou getuigen en de zeer vele afschriften en drukken wel bewijzen, al was zijn geldigheid sinds 1494 problematisch geworden (zie hierna). Dat zulks reeds vóór de alteratie het geval was, ook bij het Hof van Holland, kan b.v. blijken uit een keur- en privilegeboekje van Grootebroek van c. 1550 en uit een Middelburgs testimonium van 1567, die hierna in noot 132 zullen worden gereleveerd.

11 Zie noot 6.

[p. 149]

van 1587 kan worden gezien, wederom nagelaten zich te beroepen op dit door gelijkgezinden toch zo uitnemend geoordeelde staatsstuk¹².

In de 18de eeuw werd Vrouw Maria's vergunningsbrief (nu steeds haar ‘Groot Privilegie’ genoemd, doorgaans met twee hoofdletters) meermalen expliciet met de Magna Carta van Engeland vergeleken. De tekst er van was nu ‘genoegzaam overal te vinden’¹³: in het Groot Placaat-boeck en de gelijktijdige publicaties, in stedelijke handvestenboeken¹⁴, en ook, als eerste, in verzamelingen van de ‘grondwetten’ der Verenigde Nederlanden, waar hij gevolgd werd door die van de Pacificatie van Gent, de Unie van Utrecht, de tractaten van het Twaalfjarig Bestand en van de Vrede van Munster¹⁵. Toen, in de Patriottentijd, heeft Jan Wagenaar zijn talrijke lezers met dit Groot Privilegie in kennis gesteld, heeft Simon Stijl zich er op beroepen als op ‘het Wetboek der Nederlandsche Vryheid’, werd het in een ontwerp tot Grondwettige herstelling van deze vrijheid in Grotius' zin met ere genoemd, en heeft ook Mirabeau het zich niet laten ontgaan de ‘fameuse charte appellée le Grand Privilège’ den Bataven voor te houden als een kostelijk goed¹⁶.

12 W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Kon. Bibliotheek, 's-Gravenhage, 1890-1920 (fotomech. herdr.: Utrecht, 1978), n^rs 7543-7549; Lieuwe Van Aitzema, Saken van Staat en Oorlogh in ende omtrent de Vereenigde Nederlanden, III, 's Graven-haghe, 1669, 943-976. De Witt ging voor historische argumenten niet verder terug dan tot ‘de eerste beginselen van dese Republijcke’ in de jaren '70 van de 16de eeuw, afgezien van verwijzingen naar republieken der Oudheid en naar de situatie van vroegere stadhouders. Waarschijnlijk heeft hij het precedent van 1477 als niet ‘dienende tot justificatie’ van de Acte van Seclusie beschouwd, en niet, zoals de latere raadpensionaris Van Slingelandt (zie noot 18), er reeds bedenkingen tegen gekoesterd (vgl. het in noot 17 te noemen vertoog van W. Six, 25).

13 G.W. Van Oosten De Bruyn, De Stad Haarlem en haare Geschiedenissen, I, Haarlem, 1765, 297 n.o.

14 In talrijke geschreven privilegeboeken; gedrukt althans vele malen in die van Amsterdam, sinds 1597. Laatstelijk in: Handvesten ofte Privilegien ende Octroyen ... der Stad Amstelredam, I, H. [en J.] Noordkerk ed., Amstelredam, 1748, 77-84.

15 Chr. H. Trotz, Grond-wetten van de Vereenigde Nederlanden, achter: Theses iuris publici ad leges Foederati Belgii fundamentales praeside Chr. H. Trotz commilitonum disputacioni (subjectae), Franequaerae, 1745/46, 1-53, en Commentarius legum fundamentalium Foederati Belgii, of Verklaaring van de grondwetten der Vereenigde Nederlanden, Harlingae-Amstelodami, 1778, 1-294 (met uitvoerig Latijns commentaar).

16 J. Wagenaar, Vaderlandsche Historie, IV, 2de dr., Amsterdam, 1752, 166-170; Amsterdam in zijne opkomst, aanwas, geschiedenissen beschreeven, I, Amsterdam, 1760, 176 vlg.; [Simon Stijl], De opkomst en bloei van de Republiek der Vereenigde Nederlanden; voorafgegaan door eene verhandeling over de opkomst en den ondergang van oude en hedendaagsche Republieken, Amsterdam-Harlingen, 1774, 437; Grondwettige herstelling van Nederlands staatwezen, I (1784), 2de dr., Amsterdam, 1785, 50; [H.G.V. Riqueti,] Comte de Mirabeau, Aux Bataves sur le Stathoudérat, Londres, 1788, 11 en Notes,15-16. - Vgl. in het algemeen: I.L. Leeb, The Ideological Origins of the Batavian Revolution. History and Politics in the Dutch Republic, 1747-1800, The Hague, 1973, 47 (n. 64), 118, 157, 173, 225.

[p. 150]

Eerste grondwet der Verenigde Nederlanden! Wetboek der Nederlandse vrijheid! Het was in Friesland dat zo geschreven werd. Want zoals vroeger, in de grotere gemeenschap, Brabant de hoofdprovincie was geweest, zo was dit nu ontegenzeggelijk Holland, al kwam deze rang protocolair aan het hertogelijke Gelderland toe. En zoals weleer de Brabantse, zo werden thans de Hollandse rechten gaarne gezien als betrekking hebbende op het geheel. Over het Magnum Mariae Privilegium hebben zich in die jaren velen gebogen, van Simon van Slingelandt tot Adriaan Kluit. Er zijn tal van academische verhandelingen aan gewijd, in min of meer statig Latijn, door discipelen van de hoogleraren Trotz in Franeker en Utrecht, Cras in Amsterdam en Kluit in Leiden, en de al dan niet voortdurende geldigheid ervan, waarover in 1728 Ridderschap en Steden van Holland hebben gestreden, is het voorwerp geworden van een, doorgaans hoffelijke, geleerdentwist¹⁷.

De raadpensionaris Van Slingelandt had zich al, met een verwijzing naar Pontus de Heuyter, ontstellend laatdunkend uitgelaten over deze Grondwet der Nederlanden, dit Wetboek der Vrijheid, en koeltjes opgemerkt dat ‘het soogenaamt Groot Privilegie van Vrouw Marie van Bourgondien’ moest worden geacht ‘niet van het beste alloy te weesen’¹⁸. Wat was het geval? Philips de Schone had bij zijn inhuldiging in december 1494 de privileges van zijn moeder in beginsel, met enkele concessies, herroepen. Zulks ‘om veele redenen’, die de Staten eendrachtelijk, zij het mogelijk schoorvoetend, hadden beaamd¹⁹. Toen, evenals bij de intrede van de regentes Margaretha in 1507 en bij de huldiging van Karel V in 1515, waren bij de bezwering der privileges

17 Onder de voorvechters van het Groot, Privilege mogen hier vooral worden genoemd: P.H. Van De Wall, Handvesten, privilegien .... der stad Dordrecht, I, Dordrecht, 1790 (maar reeds sinds 1770 in gedeelten gepubliceerd, zodat de hierna te noemen W. Six er kennis van heeft kunnen nemen), 661-667, en, uit de school van H.C. Cras: Gulielmus (d.i. Willem) Six, Disputacio juridica de Magno Privilegio Mariae, Amstelaedami, 1779 (met Simon Stijls uitspraak over het ‘Wetboek der Nederlandsche Vryheit’ als motto). Voor volgelingen van Chr. H. Trotz zie noot 15, eerste titel, en voor een leerling van Kluit (J. Doornik, De Magno Mariae Privilegio, Lugd. Bat., 1792) diens Historie der Holl. staatsregering, IV, 276 vlg. Vgl. voorts: R. Fruin, Geschiedenis der staatsinstellingen in Nederland tot den val der Republiek, ed. H.T. Colenbrander, 's-Gravenhage, 1901, 45 (2^de/3^de dr. 47 vlg.), alwaar de Disputacio van W. Six een ‘Kluitiaansch proefschrift’ is genoemd en er een strekking aan wordt toegeschreven die anders is dan de werkelijke, benevens Daems-Van Ussel, Charter zonder naam (zie n. 1), 446 vlg., Leeb, Ideological Origins (zie vorige noot), passim, en uit de oudere literatuur: J.P. Arend, Algemeene geschiedenis des Vaderlands, II.3, Amsterdam, 1846, 64 n. 2.

18 S. Van Slingelandt (gest. 1736), Verhandeling van de oude regeering van Holland onder de Graaven, enz., in diens Staatkundige Geschriften, I, Amsterdam, 1784, 52 vlg.; Pontus Heuterus (gest. 1602), Rerum Austriacarum Libri XV, lib. I, cap. 1, in: Opera Historica Omnia, Lovanii, 1643, 45. Kritisch was, na Van Slingelandt, ook Pieter Paulus, Inleiding tot de verklaring van de Unie van Utrecht, I, Utrecht, 1775, 112 vlg.

19 Zie hierna, blz. 189. Het volgende naar Six, Disputacio juridica, 20 vlg.

[p. 151]

steeds die van hertogin Maria overgeslagen. Ja, in april 1554 hadden de Hollandse Staten zelf nog eens uitdrukkelijk erkend (naar aanleiding van een artikel over uitheemse ambtsbekleders) dat het grote handvest afgeschaft en te niet gedaan was. Daar tegenover kon men zich beroepen op de eeuwigheidsclausules in het stuk zelf, waarvan bijna alle exemplaren intact waren gebleven, en op de omstandigheid dat Maria's andere vergunningen nog altijd van kracht waren. Men kon bovendien aanvoeren, dat zowel keizer Maximiliaan, als voogd, in 1508, als de laatste graaf Philips III (die wij Philips II noemen) in 1549 en in 1555 de privileges van hun voorgangers, èn voorgangsters, had bevestigd zonder uitzonderingen te maken, en dat de Staten, na hun ongelukkige verklaring van 1554, steeds waren uitgegaan van de onverminderde rechtswaarde²⁰. Stof genoeg dus voor een levendig debat, dat tegen het einde van het Oude Bestel met veel animo werd gevoerd, maar dat daarna is verstomd - een venijnig uitvalletje van Willem Bilderdijk daargelaten²¹. Noch bij de voorbereiding van de diverse staatsregelingen voor een Bataafse Republiek (waarbij prof. Cras toch betrokken is geweest), noch bij de inrichting van het latere Koninkrijk, schijnt naar dit mogelijke precedent te zijn getaald. Prof. Adriaan Kluit, die had geconcludeerd dat het Groot Privilege sedert driehonderd jaren niet meer dan een interessante antiquiteit was geweest, althans had behoren te zijn, behield het laatste woord²².

Het is te begrijpen dat de gelijknamigheid, sinds nu ruim een eeuw, van het Hollandse en het algemene privilege wel eens aanleiding tot verwarring heeft gegeven, een verwarring die niet minder is geworden nadat in 1919 A.S. de Blécourt en N. Japikse in hun veelgebruikt Klein Plakkaatboek van Nederland het charter van ‘den XIsten dach van sporkele’ hebben laten afdrukken onder de datum van het Hollands-Zeeuwse stuk: 14 maart²³.

Zeker lijkt de naam Groot Privilege, in kwalitatieve zin opgevat, in beginsel eerder toe te komen aan de brief van 11 februari, die Henri

20 In 1674 b.v. hadden de Staten van Holland zich voor de gewestelijke samenstelling van het Hof van Holland op het Groot Privilege (art. 5) beroepen: C. Bruining, Een aanbevelingsbrief uit de 17^e eeuw, in Bijdr. Vaderl. Gesch. en Oudheidk., 5.I, 1913, 255. Vgl. noten 8 en 10bis.

21 W. Bilderdijk, Geschiedenis des Vaderlands, ed. H.W. Tydeman, IV, Amsterdam, 1833, 219 (vgl. 366).

22 A. Kluit, Historie der Hollandsche staatsregering tot aan het jaar 1795, IV, Amsterdam, 1804 (228), 249 (inz. 254) vlg., 313 vlg.

23 A.S. De Blecourt en J. Japikse, Klein Plakkaatboek van Nederland, Groningen-Den Haag, 1919, 3-7 (naar de Gentse druk van 1787). Ook het Vlaamse privilege, dat dezelfde dagtekening draagt als het algemene, is wel eens, in 1913, het ‘Grote’ genoemd. Er is inderdaad iets voor te zeggen deze naam in meervoud te gebruiken.

[p. 152]

Pirenne, na zijn vriend Fredericq, heeft begroet als ‘la première charte commune à toutes les provinces des Pays-Bas’²⁴. Daar staat tegenover, dat het ‘landcharter’²⁵ voor Holland en Zeeland niet alleen de oudste aanspraken kan laten gelden op de titel, maar ook, puur kwantitatief beschouwd, inderdaad groot is, veel groter dan het andere. Om precies te zijn: driemaal zo groot. Het beslaat aaneengehechte lappen perkament die tezamen, naar gelang van de exemplaren, 146 à 176 cm lang en 62 à 67 cm breed zijn; het algemene kon geschreven worden op een vel van 58 bij 71 cm. Het Hollandse telt ruim 7.500 woorden, het algemene ruim 2.500. Het bevat 60 artikelen (er zijn ook iets afwijkende tellingen) tegen het algemene 20. Bovendien lijkt het meer dan alleen een gewestelijke uitwerking van het gezamenlijke privilege te zijn, eerder veelszins daaraan nevengeschikt. Uit zijn wordingsgeschiedenis, uit zijn formele kenmerken en uit een analyse van zijn inhoud kan blijken hoe de, niet eenvoudige, betrekking met het eerste Groot Privilege moet worden gezien.

24 H. Pirenne, Histoire de Belgique, III, 3^e éd., Bruxelles, 1923, 10.

25 P. Van Ussel, De regeering van Maria van Bourgondië over de Nederlanden, Leuven, 1943 (Univ. te Leuven: Publicaties op het gebied der Geschiedenis en der Philologie, 3.XV), 49-65.