Logo DBNL
Tot lering en vermaak (1976)

Tot lering en vermaak

(1976)–E. de Jongh–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw


Vorige Volgende


illustratie

65 Jan Steen
Leiden 1626-1679 Leiden

Na de drinkpartij
Paneel, 52,5 × 64 cm. Gesigneerd
Amsterdam, Rijksmuseum

De voorstelling op dit schilderij is opgevat als een scène uit de klucht Lichte Klaertje, waarin een overspelige vrouw door haar man en zijn knecht die als muzikanten verkleed zijn, in een herberg wordt betrapt. Door helderheid van geest weet Klaertje zich uit de situatie te redden. Deze identificatie is niet erg overtuigend, daar de vrouw die bij Steen de hoofdrol vervult, zwaar beneveld als ze is, het tegendeel van helderheid demonstreert. Muzikanten zijn inderdaad aanwezig, maar een oude vrouw die een jas pakt of waarschijnlijk steelt, zoals Steens tafereel laat zien, komt in het desbetreffende stuk niet voor.1

Hoe het schilderij geïnterpreteerd moet worden, is aangegeven door de prent op het houten schot achter de kennelijk lallende man, die de laveloze vrouw tot steun dient. De prent toont een kaars, een uil en een bril en draagt als onderschrift het bekende spreekwoord: ‘Wat baeter kaers of bril, als den uijl niet sien en wil’.2 Prenten met dit thema waren populair, en de 17de eeuwse grafiek kent er uiteenlopende voorbeelden van. Verscheidene schilders hebben bovendien, evenals Steen, de uitbeelding van het gezegde als detail in een schilderij opgenomen.3 Steen had, wat beeldspraak betreft, wel een speciale voorkeur voor uilen. Ze komen ook als levende dieren herhaaldelijk in zijn oeuvre voor. Zo in een voorstelling van een wanordelijke schoolklas, waar een jongetje een uil, die op een stokje naast een brandende lantaarn zit, een bril aanreikt (afb. 65a).4 Hetzelfde spreekwoord dus, nu echter als ‘tableau vivant’ opgevoerd.

De iconografie van de uil is rijk en gevarieerd. Volgens het in de symboliek gangbare principe van omkeerbaarheid gold de uil zowel als teken van wijsheid als van domheid en dwaasheid. Dit laatste omdat hij duisternis

illustratie
65a Jan Steen, De schoolklas. Edinburgh, National Gallery (bruikleen Earl of Ellesmere)


verkiest boven licht. Overdag is deze vogel ziende blind, een eigenschap die op overdrachtelijk niveau door vele schrijvers werd uitgebuit. Bij Rollenhagen symboliseert de uil de mens, die blind is voor het geloof (afb. 65b). Ridicule figuren, zoals Frans Hals' Malle Babbe, werden wel met een uil op hun schouder uitgebeeld.5 Dat ook de uil bij Steen de dwaasheid vertegenwoordigt is evident - de strekking van de prent slaat op de dronken man en vrouw, voor wie ‘kaers of bril’ niet meer baten.

Werd de uil, vooral in de Nederlanden, dikwijls met de dwaasheid geassocieerd, hij werd eveneens met dronkenschap, tenslotte een vorm van dwaasheid, verbonden. Daarvan getuigden bijvoorbeeld zegswijzen als ‘hij is zo beschonken als een uil’ of ‘zo zat als een uil’.6 De relatie tussen uil en alcohol moet door Steen zeer weloverwogen zijn aangebracht. Dit geldt ook voor zijn vriend Frans van Mieris, toen deze in 1664, in dezelfde tijd waarin Steens schilderij ontstond, een tekening van een beschonken vrouw maakte, welke later door Hendrick Bary in een prent werd omgezet onder de bijbelse titel ‘De wiin is een spotter’ (afb. 65c). Een uil torent daarin boven het tafereel uit.



illustratie
65b Embleem uit: Gabriël Rollenhagen, Nucleus emblematum ... Utrecht 1613




illustratie
65c Hendrick Bary naar Frans van Mieris, De wiin is een spotter (gravure)


Het voorstellen van dronken mensen hing ten nauwste samen met de toenmalige realiteit. Dronkenschap is wel de nationale zonde van het 17de eeuwse Holland genoemd. Niet voor niets vaardigden stadsbesturen in die tijd zoogenaamde weeldewetten uit, die paal en perk aan het drankmisbruik (en aan andere uitspattingen) dienden te stellen.7 Ook van de kansel werd onophoudelijk over de enorme alcohol-consumptie geklaagd en bovendien stelden diverse dominees hun afgrijzen daarover te boek. Een opmerkelijk specimen in dit genre, ongeveer gelijktijdig met Steens schilderij verschenen, is een werk van de Goudse dominee Jacobus Sceperus: Bacchus. Den ouden en huydendaegschen Dronckeman: ontdeckt uyt de Heydensche Historien, onderrigt uyt de Heylige Schriften (1665), waarin meer dan tweehonderd bladzijden lang gefulmineerd wordt tegen ‘Suypers’, ‘croeghen en drinck-cotten’, alsmede tegen het ‘santeen’, op de gezondheid drinken, een handeling die in gereformeerde kring in het algemeen als ‘een ijdel en onstichtelijk gedoe’ werd beschouwd.8

De meeste predikanten waren ervan overtuigd dat dronkenschap aanleiding gaf tot onkuisheid; zoals Sceperus het formuleert: ‘Den mensche aenvoert tot Hoerery, Overspel, Ontucht, en Oneerbaerheydt’.9 Met een beroep op de bijbel werd tegen dit kwalijke gevolg van alcoholgebruik dan ook veelvuldig gewaarschuwd. Nu was het verband leggen tussen drank en erotiek uiteraard een cliché, waarvan ook allerlei uitdrukkingen getuigen. Wijn werd wel ‘lac Veneris’ genoemd, melk van Venus, een term die van Aristophanes afkomstig is en door Erasmus in zijn Adagia werd overgenomen. Dat drank, met name wijn, amoureus maakte, werd in de 17de eeuw onder anderen door de bekende medicus Johan van Beverwyck verkondigd.10

Het aspect van onkuisheid is ook door Steen beklemtoond, zij het vanuit een ander gezichtspunt dan door de rigoureuze predikanten werd ingenomen. Het opengeslagen bed aan de linkerzijde van zijn compositie, de oester- en mosselschelpen op de vloer, het stenen pijpje dat de vrouw precies in haar schoot laat rusten en de kat die naar dit pikante detail opkijkt, het zijn stuk voor stuk visuele toespelingen op de erotiek, die de tijdgenoot niet ontgaan zullen zijn. Ook de uil gold uiteindelijk als een beeld van de wellust, naast dat van dwaasheid en dronkenschap.11 Steen heeft al deze attributen van zonde op subtiele manier van een tegenwicht voorzien. Links naast de uileprent, boven de twee zatladders, heeft hij op het houten schot quasi met krijt een galgje getekend waaraan een figuurtje bungelt. Deze bijzonderheid, die niet direct in het oog valt, wordt de beschouwer als punt van overweging aangeboden.12


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs