60 Hendrick Sorgh
Rotterdam ca 1611-1670 Rotterdam

De luitspeler
Paneel, 51,5 × 38,5 cm. Gesigneerd en gedateerd 1661
Amsterdam, Rijksmuseum

In dit schilderij is een ruimte uitgebeeld die in de Hollandse wooncultuur van de 17de eeuw zeker niet voorkwam. Deze bijzonderheid verschaft al meteen enige informatie over het werkelijkheidsgehalte van Sorghs voorstelling. De man die in de open veranda zit, is gekleed in een ouderwets, fluwelen costuum. Hij zingt een lied uit een opengeslagen bundel voor het naast hem zittende meisje en begeleidt zichzelf daarbij op een theorbe-luit. Het meisje lijkt aandachtig te luisteren, maar gezien haar houding is het ook mogelijk dat zij lijdt aan erotische melancholie, een vorm van gedeprimeerdheid die door toedoen van de muziek zou kunnen verdwijnen.1 De hond aan de voeten van de muzikant en de kat onder de tafel dienen als stoffage, die dat erotische element wellicht bedoelt te accentueren.2

Een mineur-stemming van het meisje wordt in zekere zin begrijpelijk als we er van uitgaan dat het schilderij in het schilderij, boven haar hoofd, fungeert als een commentariërend teken aan de wand. Uitgebeeld is de droevige slotscène van een van de bekendste verhalen uit de mythologie, de geschiedenis van Pyramus en Thisbe, en wel het moment waarop Thisbe zichzelf bij het lijk van haar minnaar met een zwaard doorboort. Het verhaal over dit Babylonische liefdespaar, afkomstig uit de Metamorfosen van Ovidius, is in de 16de en 17de eeuw vele malen in beeld gebracht.3

Pyramus en Thisbe, die van hun vaders geen omgang met elkaar mochten hebben, hadden op zekere dag een afspraak gemaakt bij een fontein onder een moerbeiboom, buiten de stad. Thisbe die door liefde gedreven, veel te vroeg ter plekke was, werd verjaagd door een leeuw die, na een os te hebben verscheurd, daar kwam drinken. Tijdens haar vlucht verloor ze haar sluier die

Niet alleen in de beeldende kunst, ook in de literatuur en op het toneel is dit thema bijzonder populair geweest. Als raamvertelling - wat het bij Sorgh in feite eveneens is - komt het bijvoorbeeld voor in Shakespeare's Midsummernight's Dream. De moraal die sedert de middeleeuwen aan het dramatische gebeuren werd verleend, is verscheiden van aard. In de traditie van de Ovide moralisé (de verhalen van Ovidius op christelijke leest geschoeid) symboliseert de historie van Pyramus en Thisbe in rederijkersspelen nog het lijden van Christus. Pyramus verbeeldt de zoon van God, Thisbe is de ‘devote ziel’ en de moerbeiboom waaronder beiden sterven, is een verwijzing naar de dood aan het kruis.4

In het kader van Sorghs schilderij moet echter een andere duiding gelden. Hier wordt ofwel de macht van de liefde gedemonstreerd, of er is sprake van een beeldende zedenpreek over een ongeoorloofde liefdesverhouding. Beide interpretaties waren gangbaar.5 Voor ons valt een keus evenwel moeilijk te maken, waardoor de precieze betekenis van het geheel zich aan een definitie blijft onttrekken.

De emblematiek levert voorbeelden van de eerste mogelijkheid, waarbij motto's worden gebruikt als ‘Persequar extinctum’ (ik volg je tot in de dood) of ‘Totter doodt’. Dit laatste leest men in een verzamelbundel uit 1618, getiteld Thronus cupidinis (afb. 60a), met het volgende gedichtje:6

De tweede mogelijkheid, die van de zedenpreek, werd door Van Mander gekozen.7 Hij voorzag het verhaal van de volgende ‘singhevende verclaringhe’: ‘De gheschiedenis oft vertellinge van Pyramus en Thysbe, gheeft verscheyden leersaem aenwijsingen. Eerst/dat de Jeught te mijden heeft de onmatige cracht der vleeschlijcker liefde. Ten anderen/een Houwlijck te willen aengaen tegen danck en verbodt van hun Ouders/dewijle dat sulcx ongeluckigen eyndt oft uytgang mach hebben’. Ten derde zegt Van Mander dat anderzijds ouders hun kinderen niet hardnekkig moeten dwingen verbintenissen die zij zelf wensen, te verbreken.

Naast deze meervoudige uitleg van het mythologische voorval bestonden ook eenduidige negatieve moralisaties, zowel in tekst als in beeld.8 Veelzeggend in dit verband is een Brussels tapijt uit omstreeks 1635,

behorend tot een serie allegorieën op de menselijke lusten (afb. 60b).9 Dit tapijt vertoont in zoverre overeenkomst met het schilderij van Sorgh, dat het een verliefd paar weergeeft, in gezelschap van Amor, met op de achtergrond de ondergang van Pyramus en Thisbe. Dat deze laatste scène als waarschuwing is bedoeld, blijkt zonneklaar uit het Latijnse opschrift: ‘Quem non tangit amor quem non sua spicula laedunt’, ofwel ‘wie zich niet met amor inlaat, raakt niet door zijn pijlen verwond’.