Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 224]

58 De nutteloze les

[p. 225]

59 De doktersvisite

[p. 226]

58/59 Godfried Schalcken
Made 1643-1706 Den Haag

De nutteloze les en De doktersvisite
Panelen, elk 35 × 28,5 cm. Gesigneerd
Den Haag, Mauritshuis (58)
Den Haag, Dienst Verspreide Rijkscollecties, in bruikleen bij het Gemeentemuseum, Arnhem (59)

De hoofdpersoon in De nutteloze les, een elegant geklede jonge vrouw, licht de deksel van een kistje op en geeft daarmee een opgesloten vogel de gelegenheid te ontsnappen - een onderwerp dat ook van andere schilders bekend is.¹ Evenals de vogels bij Metsu en Van Noort (cat. nrs. 40 en 50) blijkt deze vogel een bijzondere betekenis te hebben.² Dit wordt duidelijk uit een embleem van Jacob Cats, dat dezelfde scène in beeld brengt als het schilderij van Schalcken en waarvan het motto luidt: ‘'t Vlucht, krijghet lucht’ (afb. 58a). Het bijbehorende gedicht geeft de volgende toelichting:

Els in haer eerste jeugt quam veel haer Minne vragen
Waer dat haer maeghdom was; ja woud'et Ritsaert klagen,
Indien men 't haer versweeg: ten lesten sprak de Min,
Kint houdt dit doosjen toe, hier is de maeghdom in;
(In 't kistjen sat een vinck) de Min is nau vertogen,
De doos is opgedaen, de vogel uytgevlogen;
Ach! maeghdom, teer gewas, dat ons so licht ontglijt!
Met soecken raeckt'et wech, met vinden is'et quijt.³

De voorstelling van Schalcken, waarop we ook de waarschuwende voedster aantreffen, zij het op een andere plaats dan bij Cats, zal in dezelfde zin geïnterpreteerd moeten worden. De in de doos opgesloten vogel symboliseert de maagdelijkheid van de jonge vrouw, het ontsnappen van de vogel heeft betrekking op haar onvoorzichtig handelen dat tot het verlies van die maagdelijkheid leidt.⁴

58a Embleem uit: Jacob Cats, Sinne- en minnebeelden (eerste druk 1618), ed. Amsterdam-Utrecht 1700

1 De gegevens zijn ontleend aan De Jongh 1968-69, 50-51. Zie voorts Bedaux, 17-42. Andere werken met hetzelfde thema van Frans van Mieris (Amsterdam, Rijksmuseum), Willem van Mieris (Hamburg, Kunsthalle), Carel de Moor (Veiling Sotheby, 3-12-1952, nr. 83) en Jan Verkolje (Salzburg, Residenzgalerie).

2 Voor een uitvoeriger behandeling van vogelsymboliek zie cat. nr. 40 (Metsu).

3 Cats I, 42-43.

4 Dat de 18de eeuw een dergelijke beeldspraak nog niet ontgroeid was, mag o.a. blijken uit Diderot's bespreking van Het jonge meisje dat om haar dode vogeltje weent van J.B. Greuze, in zijn Salonkritiek van 1765. Een meisje van haar leeftijd huilt toch niet alleen om een dood vogeltje, schrijft Diderot, en als het een cadeautje van haar vrijer was, zou het best te vervangen zijn; maar als hijzelf ontrouw geworden is, wat dan? Het bedoelde schilderij is nu in de National Gallery of Scotland te Edinburgh; de tekst van Diderot volledig in D. Diderot, Salons II, ed. J. Seznec and J. Adhémar, Oxford 1960, 147.

[p. 227]

Het werk onderscheidt zich van de meeste andere schilderijen die emblematische motieven vertonen, doordat het embleem hier niet als klein onderdeel is toegepast, maar daarentegen het geheel van de voorstelling in beslag neemt. Schalckens schilderij is in feite een parafrase op het embleem van Cats en dan overgebracht op groot formaat. Als een versterking van de teneur van het verhaal dient het beeld van de met loof bekranste satyr achter de zuil, aan de linkerzijde van de compositie. Satyrs golden bij uitstek als vertegenwoordigers van de wellust.

Op het pendant van dit werk, De doktersvisite, wordt de vrouw geconfronteerd met de gevolgen van haar lichtzinnig gedrag, waarop een jongen met een obsceen handgebaar een toespeling maakt. Huilend ziet zij toe hoe een dokter door middel van het doorlichten van haar urine, het zogenaamde piskijken, haar zwangerschap constateert. Evenals Schalcken in De nutteloze les een extra accent meende te moeten aanbrengen met de satyr, deed hij dat ook hier: de zwangerschap is zichtbaar weergegeven door een minuscule foetus in het urinaal dat de dokter hanteert.⁵

5 Zie ook Catalogue raisonné des tableaux et sculptures, Mauritshuis, Den Haag 1935, nrs. 160 en 161. Voor het piskijken zie cat. nr. 30 en Bedaux.