Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 218]

[p. 219]

56 Godfried Schalcken
Made 1643-1706 Den Haag

Vissende jongen
Paneel, 31 × 25 cm
Berlijn (West), Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz, Gemäldegalerie

De houding van Schalckens jeugdige hengelaar - tegen een wilg geleund, zijn hoofd steunend in zijn rechterhandpalm, tuurt hij naar zijn dobber - past goed bij de somberheid van de omgeving waarin hij is gesitueerd. De heldere gele lissen aan de linkerzijde waarop een slak en enkele vlinders zitten, vormen er een merkwaardig contrast mee.

In de eerste plaats roept de houding van de jongen associaties op met de gangbare uitbeelding van de melancholicus. Oorspronkelijk werd deze pose door kunstenaars inderdaad voor dit mensentype gereserveerd, maar als gevolg van een ingewikkelde verschuiving in de iconografie van de vier temperamenten gedurende de 16de eeuw, werd zij eveneens karakteristiek voor de flegmaticus.¹

Nu werd er volgens astrologische opvattingen tussen vissen en flegma een nauw verband verondersteld. Daarom is het geen toeval dat juist vissers op schilderijen en prenten vaak als personificaties van het flegmatische temperament optreden.² In de reeks van de zogenaamde planetenkinderen stonden vissers van oudsher onder het teken van Luna, de maan, en daarmee was hun temperament bepaald als flegmatisch, dat wil zeggen: als koud en vochtig. Dit uitte zich vooral door luiheid en traagheid. De flegmaticus werd in geleerde tractaten dan ook wel aangeduid als ‘homo acediosus’, ofwel de luie en trage mens.³

Van vissers die hun werk zichtbaar onder auspiciën van de maan verrichten, waarbij dit hemellichaam is weergegeven in de gedaante van een vrouw, zijn ver-

56a Herman Muller naar Maerten van Heemskerck, Luna en haar kinderen (gravure)

1 Raymond Klibansky, Erwin Panofsky en Fritz Saxl, Saturn and melancholy: studies in the history of natural philosophy, religion and art, Londen 1964, 298-301.

2 Bijv. de gravure door Jacob de Gheyn II naar Goltzius: Hollstein VIII, 128. Zie voor andere voorbeelden: Susan Koslow, ‘Frans Hals's fisherboys: exemplars of idleness’, The Art Bulletin 57 (1975), 418-432.

3 Voor acedia zie cat. nr. 33 (Maes) en 69 (Verhout).

[p. 220]

56b Frans Huys naar Cornelis Matsys, Voorstellingen van de luiheid (gravure)

scheidene 16de en 17de eeuwse voorstellingen bekend, onder andere van Maerten van Heemskerck (afb. 56a).⁴ Daarnaast kennen we voorstellingen van astrologisch beïnvloede vissers zonder gepersonifieerde maan, zoals een tekening van Roeland Boddingh van Laer uit omstreeks 1625.⁵ De door Boddingh uitgebeelde oude visser in een roeiboot is blijkens het berijmde commentaar niet alleen flegmatisch, maar hij lijdt ook aan impotentie, een ander uitvloeisel van zijn koude temperament.

Vissers die evident lui zijn, treffen we in de 17de eeuwse kunst bijvoorbeeld ook aan in werken van Frans Hals en zijn school.⁶ In de 16de eeuw legde Cornelis Matsijs, in een prent met gevisualiseerde spreekwoorden over luiheid, er de nadruk op dat het verspillen van tijd een ondeugd was, waarin met name vissers uitblonken (afb. 56b). ‘Desen vischet ende verquist den tijdt met d'angelroede’, staat er onder een vissende figuur geschreven, terwijl een onevenredig deel van het onderschrift van de gravure aan vissers is gewijd:

Oock visschers, die in d'angel-roed scheppen behaghen,
En veel meer tijdt-verquisters, met groote sommen siet;
Hun leegheijt, sullen sij in't leste noch al beclaghen,
Want den verlooren tijdt en sal weder comen niet
Dit is de waerheijt, naer des wijsemans reden
Dus wilt de tijt, wel en nerstich besteden.

Het is mogelijk dat de moraal, zoals in deze regels uitgedrukt, ook Schalcken voor ogen stond toen hij, al of niet met stilzwijgende verwijzing naar de astrologische

56c Embleem uit: Joachim Camerarius, Symbolorum et emblematum centuriae quator, Frankfort 1654

achtergrond, zijn schilderij van de visser concipieerde. Dat hij juist voor een jeugdige hengelaar koos, zou een extra implicatie kunnen hebben. Reeds Plato vond dat vissen niet in een goede opvoeding paste, omdat het een voornamelijk inactieve bezigheid is - wat men nu wel het onsportieve karakter van de hengelsport noemt.⁷

In het licht van deze opvatting (en Plato was de enige niet die haar aanhing), is het vermoeden gewettigd dat Schalcken het aspect van opvoeding figuurlijk aan de orde heeft gesteld door middel van de opvallende wilg waartegen de jongen geleund zit. Deze boom, die zijn vruchten verliest voordat ze rijp zijn, komt in de symboliek namelijk voor als beeld van ‘neglecta juventus’, verwaarloosde jeugd. Zo bijvoorbeeld in een embleem van Camerarius (afb. 56c), waarvan het commentaar ouders en opvoeders aanspoort er zorg voor te dragen dat kinderen hun tijd op passende wijze doorbrengen,

4 Hollstein VIII, 438-441, nr. 4.

5 D.P. Snoep, ‘Een 17de eeuws liedboek met tekeningen van Gerard ter Borch de Oude en Pieter en Roeland van Laer’, Simiolus 3 (1968-69), 77-134, i.h.b. 128-130.

6 Koslow, a.w.

7 Plato, Wetten VII, 823d-e. Verder ook Plutarchus, Moralia XII, 965 e.v. In dit verband is het ter zake te vermelden dat Schalcken uit een ontwikkeld milieu kwam en enige jaren de Latijnse school in Dordrecht bezocht, waarvan zijn vader rector was. Zie G.D.J. Schotel, De Illustre School te Dordrecht, Utrecht 1857, 89-90.

[p. 221]

zodat ze later als volwassenen de vruchten van een goede opvoeding kunnen plukken.⁸ Tevens wordt de nadruk gelegd op de vergankelijkheid van de jeugdjaren, die voorbij zijn voordat het kind er erg in heeft.

Schalcken lijkt op zijn beurt de vergankelijkheid te hebben geaccentueerd in de slak, de vlinders en de bloeiende lissen.⁹ Anderzijds refereert hij waarschijnlijk aan de slak als beeld van de traagheid bij uitstek. In hun functie van vanitassymbolen moeten de bloemen en insecten de jongen de korte duur van zijn jeugd en van het leven als geheel inscherpen. De visser zou tot het inzicht dienen te komen dat de hem gegunde tijd beter te gebruiken is dan met vissen - ‘want den verlooren tijdt en sal weder comen niet’.

8 Ioachim Camerarius, Symbolorum et emblematum centuriae quator, ed. Frankfort 1654, 12.

9 Voor de slak als vanitassymbool zie Van Mander, Uutbeeldinge, 132 verso. Voor de vlinder zie cat. nr. 75 (Van der Werff). Bloemen golden in het algemeen als vanitassymbool, zie cat. tent. IJdelheid der ijdelheden, Stedelijk Museum de Lakenhal, Leiden 1970, passim. In verband met de lis zou nog gewezen kunnen worden op een passage uit Cats, waarin hij de jeugd van een van zijn vrouwelijke personages vergelijkt met ‘een jeugdig lis’: Cats II, 189.