Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 170]

[p. 171]

41 Gabriël Metsu
Leiden 1629-1667 Amsterdam

Het zieke kind
Doek, 33,2 × 27,2 cm. Gesigneerd
Amsterdam, Rijksmuseum

De gangbare titel van dit schilderij lijkt terzake: het kind dat met aandacht door de vrouw, mogelijk zijn moeder, op schoot wordt gehouden, geeft blijk van opvallende lusteloosheid. Een nadere diagnose laat zich niet stellen en andere uitbeeldingen van zieke kinderen komen in de beeldende kunst van de 17de eeuw nauwelijks voor, zodat van een bepaalde iconografische traditie geen sprake is. Interpretatie van het thema is dan ook problematisch, tenzij de nadruk wordt gelegd op de barmhartigheid van de vrouw en deze barmhartigheid mag worden gezien in samenhang met de voorstelling van de kruisiging achter haar. In dat geval is het zinvol Metsu's Zieke kind om redenen van vorm, maar vooral van inhoud, te relateren aan het oudere beeldtype van Caritas, de christelijke liefde.

Deze liefde in navolging van Christus werd oorspronkelijk opgevat als tweedelig, waarbij de aandacht zowel naar God als naar de naaste uitging. De personificatie die deze goddelijke deugd gestalte gaf, droeg sinds de late middeleeuwen attributen van beide aspecten van haar liefde. Een brandend hart in haar hand symboliseerde de liefde tot God, terwijl één of meer kleine kinderen een aanduiding vormden van haar liefde tot de medemens. Het was verder niet ongebruikelijk de Caritas-figuur uit te rusten met een zinnebeeld van Christus' kruisdood, die immers de voorbeeldige liefde van God bij uitstek demonstreerde.¹

Zo wordt het hoofd van Bruegels Caritas gesierd door een pelikaan die haar jongen met haar eigen bloed voedt, een bekend symbool van de offervaardigheid van Christus; Rubens plaatste dezelfde vogel aan de voeten van de desbetreffende personificatie.² Op ander, meer populair niveau, namelijk in een illustratie bij een Noordnederlands zinnespel, zien we de allegorische verbeelding van de christelijke liefde in twee personen ondergebracht (afb. 41a). Beide vrouwen refereren aan de kruisdood, met afbeeldingen van de voedende pelikaan en het niet minder bekende beeld van de koperen slang, die op huiselijke wijze op haar schorten zijn geborduurd.³

Een ontwikkeling in de 16de eeuwse theologie welke de Caritas meer en meer met de naastenliefde identificeerde, en een waarschijnlijk groeiende behoefte aan ‘natuurlijke’ beeldspraak, zullen samen verantwoordelijk zijn geweest voor het verdwijnen van het brandende

41a Illustratie uit: Const-thoonende Inweel..., Zwolle 1607 (gravure, detail)

hart uit de voorstelling van de Caritas.⁴ Doorgaans vinden we haar in de 17de eeuw als een vrouw met kinderen zonder meer: slechts de hoeveelheid kinderen, de hemelwaartse blik of de ongebruikelijke kleding verraden nog haar allegorische karakter.⁵

Misschien mag in de vrouw op Metsu's schilderij die, zoals het een christelijk mens past, haar naastenliefde voor het zieke kind betoont, een geheel gemoderniseerde Caritas worden vermoed. De voorstelling van de kruisdood uit liefde fungeert in dat geval als haar attribuut, gelijk de personificatie van de Caritas in de oudere iconografie voorzien was van een zinnebeeld of prototype van de kruisiging.

1 Hierover J.J.M. Timmers, Symboliek en iconographie der.christelijke kunst, Roermond-Maaseik 1947, 530-31 (nr. 1183).

2 De pelikaan als zinnebeeld van Christus' offer toegelicht bij Timmers, a.w., 301 (nr. 624). Voor Bruegel zie L. Lebeer, Beredeneerde catalogus van de prenten naar Pieter Bruegel de Oude, Brussel 1969, 98 (nr. 33); het schilderij van Rubens is in het Prado te Madrid (nr. 1700).

3 Const-thoonende Inweel by de loflijcke stadt Haerlem ten versoecke van Trou moet blijcken, in 't licht gebracht, Zwolle 1607, afb. bij de intrede van de ‘Brabanders van Amsterdam verthoont’. Voor de koperen slang als voorafbeelding van de kruisiging: Timmers, a.w., 294 (nr. 610).

4 E. Wind, ‘Charity, the case history of a pattern’, Journal of the Warburg Institute I (1937), 322-30.

5 Zo bijvoorbeeld op een Caritas uit de school van Anthonie van Dyck in Dulwich College, Londen (nr. 81) en bij Ferdinand Bol op een schilderij in Potsdam-Sanssouci, Staatliche Schlösser und Gärten.