Over kritiek en critici

Facetten van de Nederlandstalige literatuurbeschouwing in de twintigste eeuw

[p. 191]

Vijfde hoofdstuk
Intenties en voorkeuren

1.

Een van de laatste kritieken van Jan Greshoff betrof de essaybundel Alleen en van geen mens gestoord, door Albert Westerlinck. In Het Vaderland van 5 februari 1966 schreef Greshoff ondermeer: ‘Op een gegeven punt duid ik het Westerlinck ten kwade dat ik het met hem eens ben! Ik meen en meende allang dat poëzie niets is dan Poëzie en dat het onzin is te spreken van Roomse, Calvinistische, Socialistische poëzie. Of een uiting al dan niet poëzie is wordt nooit bepaald door de strekking noch door het onderwerp. Het is verbazingwekkend deze opvatting te zien delen door gelovigen van allerlei soort. Let wel: ik geloof ook aan de universaliteit en de tijdeloosheid van de poëzie. Maar ik ben een volstrekte godloochenaar en ik verfoei de kerk, alle kerken. Voor een bon catholique als Westerlinck echter komen mijns inziens zulke extreme vrijzinnigheden niet te pas. Ik, als buitenstaander, heb een voorkeur voor fanatieken en bekrompenen, omdat ik er prijs op stel mijn vijanden te kennen en duidelijk voor mij te zien. Nu met de steeds toenemende vervaging van de grenzen tussen de sekten gevoel ik mij onzeker.’

Dit verbazingwekkend citaat is geen uitschieter van de ouder geworden Greshoff, maar sluit in feite aan op een kritische ‘traditie’ van voor de oorlog. Een goed deel van de polemisch gestelde kritieken van E. du Perron be-

[p. 192]

rust op de kunstgreep dat hij zich een domme of bekrompen tegenstander creëert, die vervolgens met tevoren verzekerd succes bestreden kan worden¹. Het lijkt op het eerste gezicht een handig procédé zo'n tegenstander niet nader te identificeren: hij is dan gewoon een ‘men’ of een ‘mening’, waartegen het eigen betoog zich zonder risico kan afzetten. Zo kwam H.A. Gomperts als onbetwist overwinnaar te voorschijn in een polemiek met ‘een gangbare opinie’, volgens welke ‘men’ de dagbladkritiek zou willen beperken tot het navertellen van simpele leesstof voor de gewone man. Maar wáár precies de door hem bestreden ‘men’ en zijn ‘gangbare opinie’ gevonden konden worden, vermeldde Gomperts niet, en dat verzwakte bij nader toezien de kracht van zijn betoog². Die polemische kracht is wel aanwezig in vele vooroorlogse geschriften van E. du Perron en Menno ter Braak. Een reden daarvoor is dat zij hun tegenstanders hebben geidentificeerd, of liever geconcretiseerd. Onthullend is dit citaat van Ter Braak: ‘Het interesseert mij niet in het minst, of de jonge protestanten in een nabije of verre toekomst goede verzen zullen gaan schrijven; ik weet alleen, dat ik verzen van jonge protestanten altijd in laatste instantie slecht zal vinden, omdat ik met jonge protestanten geen vrede kan sluiten.’ In hetzelfde stuk geeft Ter Braak aan wat volgens hem de ‘enige... volstrekte waarde’ in de literatuur uitmaakt, namelijk: ‘de keuze, de verwantschap tussen schrijver en lezer’³. Hoezeer die keuze en die verwantschap niet alleen levensbeschouwelijk maar ook persoonlijk kan worden bepaald, blijkt ondermeer uit Ter Braaks mededeling (in zijn essay Politicus zonder partij, 1934) dat de kunstenaars die hij in levende lijve heeft ontmoet, hem meestal tegenvielen en dat derhalve het kunstwerk een ‘misleidend’ middel is ‘om mensen te leren kennen’. Hij is daarom meer op de ‘omgangsvormen der kunstenaars’ gaan letten dan op hun ‘meesterwerken’, en bekent dat een deel van zijn

1 Vgl. Oversteegen, 4 (Amsterdam 1969) p. 400, 406.

2 Vgl. De Jong, 4 (Leiden 1970) p. 137.

3 Menno ter Braak, Verzameld werk 3 (Het tweede gezicht), Amsterdam 1949, p. 422, 424. Vgl. voor deze passus De Wispelaere, 4 (U.I.A. 1974), p. 500.

[p. 193]

literaire belangstelling is ‘opgeslorpt’ door zijn belangstelling... ‘voor brieven en portretten’⁴. Vanaf een dergelijk biografisch standpunt is het maar één stap meer naar een uitlating als die van Du Perron, volgens welke het maar goed was dat de katholieke auteur Gerard Bruning een vroege dood had gevonden... want zijn portret met dat kleine brilletje en die stekende oogjes, deed Du Perron ‘voelen’ dat de jonge Bruning een ‘vicaire aux pieds sales’ was⁵.

Dergelijke overwegingen ontstaan uit een gecultiveerd groepsbewustzijn, dat gemakkelijk iets elitairs krijgt⁶. Ook een politiekerig aandoende, strijdbare falanx-mentaliteit schijnt er niet helemaal vreemd aan. Dat Ter Braak en Du Perron niet bepaald sympathiek tegenover het gewone, collectieve en socialistische stonden, blijkt genoegzaam uit de inhoud van hun geschriften⁷. Naar aanleiding van de polemische bedrijvigheid van Du Perron, schrijft Gomperts dat het erom te doen was ‘de persoon achter de principes’ te ‘vermorzelen’ in naam ‘van de vriendschap’, die eist dat men ‘de gemeenschappelijke vijand’ zal ‘verdelgen’⁸. Paul de Wispelaere wijst in dit verband op het klimaat van samenzwering en op het taalgebruik in de briefwisseling tussen Ter Braak en Du Perron, die ‘davert’ van ‘krachttermen’ en aanmoedigingen om de tegenstander (in casu Dirk Coster) te ‘slachten’ en te ‘vermoorden’⁹.

Afgezien van de toegepaste methoden en de eraan ten grondslag liggende mentaliteit - die men overigens dient te beoordelen in de context en de historische situatie van de toenmalige literatuur - kunnen we vaststellen, dat Ter Braak en Du Perron (evenals Greshoff) een type van literaire kritiek vertegenwoordigen waarbij een a priori ingenomen standpunt van de criticus wordt geconfronteerd met een standpunt dat terecht of ten onrechte wordt toegeschreven aan de auteur. In ons eerste hoofd-

4 Ter Braak, Idem, p. 52. Vgl. Oversteegen, 4 (Amsterdam 1969) p. 424.

5 Vgl. voor deze plaats: A. van Duinkerken, Twintig tijdgenoten. Nederlandsch proza na 1930, Schiedam z.j., p. 41, 42, en P. van Ostaijen, Brieven uit Miavoye, Antwerpen-Amsterdam 1932, p. 58.

6 Evenals Du Perron, beschouwt ook Greshoff de literatuur als een zaak voor ‘fijne luyden’, getuige ondermeer zijn in Het Vaderland van 17 juni 1961 gepubliceerde bespreking van het Dichterlijk dagboek van Willem Diemer, zijnde een onderwijsexperiment dat de leerlingen van de middelbare school een dagelijks portie poëzie wil bieden. ‘Wat voor de Enkelen bestemd is, moet men niet op kunstmatige wijze aan de Velen trachten op te dringen’, meende Greshoff.

7 Vgl. Aantek. 21 bij Hoofdstuk I, en zie de mededelingen over de brochure Anti-Schund in De Jong, 4 (Leiden 1970), p. 10, 11. Zie ook het door Arthur Lehning (De vriend van mijn jeugd, blz. 62) geciteerde oordeel over het proletariaat van Marsman, en Menno ter Braaks en E. du Perrons houding tegenover het ‘zoodje’ toneelspelers, schilders en andere kunstenaars dat in 1953 een ‘Bond voor culturele rechten’ tegen het fascisme wilde oprichten (Menno ter Braak en E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940, dl. III, Amsterdam 1965, p. 141-143, 335, 338; vgl. A. Romein-Verschoor in De gids 1969, I, p. 183 e.v. (herdrukt in haar essaybundel Drielandenpunt, Amsterdam 1975, p. 197-221), en in Omzien in verwondering I, Amsterdam 1970, p. 282 e.v., alsmede de reacties op haar mening in De gids 1969 II, p. 329 e.v.). Vgl. ook De Wispelaere, 4 (U.I.A. 1974), 540 en 542, alsmede het opstel over Dirk Coster in De Jong, 4 (Leiden 1970).

8 Gomperts, 4 (Amsterdam 1963) p. 144.

9 De Wispelaere, 4 (U.I.A. 1974) p. 532, 533. Hoezeer (op een ander niveau!) het elitair groepsbewustzijn kan samengaan met een eigen jargon, bewijst de studie van M.C. van den Toorn, Dietsch en volksch. Een verkenning van het taalgebruik der nationaal-socialisten in Nederland, Groningen 1975.

[p. 194]

stuk hebben wij al herinnerd aan de bekend geworden tegenstelling tussen ‘vent’ en ‘vorm’. Men heeft de op de ‘vent’ gerichte literaire kritiek wel aangeduid met de term ‘personalistisch’. Die term lijkt inderdaad bruikbaar, inzoverre het in deze kritiek uiteindelijk gaat om een confrontatie van twee persoonlijkheden. Uitgaande van het feit dat bij deze confrontatie de criticus zijn eigen intenties vooropzet en die van de auteur tracht te achterhalen, zou men ook kunnen spreken van ‘intentionalistische’ kritiek: de criticus beoordeelt niet in de eerste plaats in hoeverre de auteur zijn intenties literaire vorm heeft kunnen geven, maar hij beoordeelt veeleer de waarde van die intenties op zich zelf¹⁰.

Het is duidelijk dat beide termen hier op een andere manier worden gebruikt dan in de wijsbegeerte. Personalistische of intentionalistische kritiek heeft even weinig te maken met het ‘personalisme’ van Kohnstamm of Mounier en De Rougemont, als met het ‘intentionalisme’ van Husserl. Bovendien moet worden vastgesteld dat de hiervoor besproken uitlatingen van Ter Braak, Du Perron en Greshoff extremen vertegenwoordigen van het hier bedoelde kritisch uitgangspunt. In de praktijk doet de personalistische of intentionalistische kritiek zich veeleer voor als een ethisch of psychologisch geïnspireerde vorm van ‘vrije interpretatie’, waarbij de criticus zijn eigen inzichten en voorkeuren vooropstelt, en meer belangstelling toont voor de levensbeschouwing en de persoonlijkheid van de auteur, dan voor de formele eigenschappen van zijn tekst. Er zijn talrijke varianten. Intentionalistische critici zijn bijvoorbeeld de oer-conservatieve Amerikaanse neo-humanisten uit de school van Irving Babbit: ‘Their chief interest lies in literature as a “criticism” of life. To them, the study of the technique of literature is a study of means, whereas they are concerned with the ends of literature as affecting man, with literature as it takes its place in the human forum of ideas and atti-

10 Oversteegen, 4 (1969), p. 482, 483, spreekt in dit verband van ‘objektivisten’ en ‘subjektivisten’.

[p. 195]

tudes’¹¹. Een type van intentionalistische of personalistische kritiek is echter ook de existentiële (of: existentialistische) literatuurbeschouwing in Frankrijk, waarover Serge Doubrovsky schrijft in zijn bundel Pourquoi la nouvelle critique? (1968): ‘Quand l'homme doit inventer le sens de sa vie, les outils savants ne sont plus que des béquilles inutiles: c'est à mains nues, seul à seul, d'homme à homme, que, mesurant le texte, le critique se mesure au texte, et donne, par là, sa propre mesure. Ecoutez Sartre: “...La fonction du critique est de critiquer, c'est-à-dire de s'engager pour ou contre et de se situer en situant.” L'écrivain, disons-nous, est un homme qui, dans son oeuvre, parle de l'homme aux hommes: le critique est un homme qui lui répond’¹².

In het vorige hoofdstuk zijn al enkele oudere intentionalistische literatuurbeschouwers genoemd, die ook na de oorlog hun ‘standpuntkritiek’ hebben voortgezet. Jan Greshoff (1888-1971) is dat blijven doen tot enkele jaren voor zijn dood¹³. Hij heeft daardoor weinig of geen nieuwe aspecten toegevoegd aan het beeld van zijn persoonlijkheid als kritisch essayist, dat kenbaar werd in zijn ‘Verzameld Werk’ (1948-1958). Zijn al van vóór de oorlog daterende neiging tot zelfherhaling en tot etalering van zijn averechtse onafhankelijkheid, schijnt in zijn latere bundels toegenomen. Ze gaat gepaard met een kennelijk even onweerstaanbare drang tot het vertellen van herinneringen betreffende zijn intieme omgang met belangrijke persoonlijkheden. Daarbij demonstreert hij meer journalistieke vlotheid en voorliefde voor het anekdotische, dan vermogen tot diepgaande confrontatie. Greshoff coquetteert met zijn status van bereisd en belezen vertegenwoordiger van wat hij, o.a. in zijn bundel Volière (1956), aanduidt als ‘het uitstervend ras der estheten’. Blijkens zijn omvangrijke autobiografische bundel Afscheid van Europa (1969) veroorloofde deze status hem

11 Scott, 2 (1968), p. 23.

12 Doubrovsky, 2 (1966), p. 247.

13 Zie dagblad Het Vaderland d.d. 2-7-1966: ‘J. Greshoff neemt afscheid’.

[p. 196]

zijn interesse voor de dagelijkse werkelijkheid goeddeels te beperken tot haar transformatie of transcendentie in de literatuur of in het spel der omgangsvormen. Zijn esthetica is een vorm van moraal. Evenals Coster, vindt hij dat de literatuur de werkelijkheid moet verfraaien. Hij wil slechts de ‘mooie’ dingen van het leven zien en kan daarom een boek afwijzen omdat het alleen leeft door ‘warme, dierlijke zinnelijkheid’ en niet door ‘diep menselijk gevoel’, of omdat de auteur zich, bij de ‘betoverendste taalbehandeling’, beperkt tot gevoelens van haat en wraak. Een boek is voor hem ‘een getuigenis’ en ‘het stelt iets of iemand voor’, die hij beoordeelt naar het criterium van zijn eigen persoonlijkheid. En Greshoffs moraliserende persoonlijkheid werd bepaald door een esthetisch geïnspireerde afkeer van de werkelijkheid, die in zijn laatste periode gepaard ging met een idealiserend heimwee naar vroeger¹⁴. Hij verwisselde zijn rol van literair promotor en animator voor die van de wereldvreemd geworden vrijwillige outsider, die niet moe werd zich laatdunkend uit te laten over zijn eigen bezigheid als criticus van de Nederlandstalige literatuur¹⁵.

Greshoffs verbale vlotheid openbaarde zich in talrijke boutades en aforismen, die echter bij bundeling veel van hun kracht bleken in te boeten, en waarvan de ironie soms merkwaardig contrasteerde met zijn al door Ter Braak opgemerkte neiging ‘zich door een menselijk sentiment te laten meeslepen in een roes van geestdrift of verontwaardiging, die hem dan weleens in de buurt brengen van de phrase, waarvan hij zelf een van de hartstochtelijkste bestrijders is’¹⁶. In mei 1964 publiceerde ‘Het Vaderland’ een vlammend protest van Greshoff tegen het Nederlandse kamerlid Algra, vanwege diens destijds beruchte aanval op de homosexuele geschriften van G.K. van het Reve. Algra behoorde tot de burgerlijke buitenstaanders tegenover wie Greshoff steeds de vrije kunst uit de (vrienden-)kring der geroepenen verdedig-

14 Ik citeerde uit Greshoffs stuk over Colette in zijn bundel Grensgebied (Verzameld werk IV), Amsterdam 1950, p. 92, 93. Vgl. Dinaux 4 (Den Haag 1958) p. 144, D.A.M. Binnendijk in Kroniek van kunst en kultuur 1959, 1, p. 58, 59.

15 Voor Greshoffs rol als literair animator zie o.m. Adriaan van der Veen in de N.R.C. van 14-XII-1968 en Pierre H. Dubois in Het Vaderland van diezelfde datum. Voor zijn zelfbeklag als literair chroniqueur: o.a. Vrij Nederland 23-IX-1950 en Het Vaderland 15-IX-1962 (vgl. Afscheid van Europa p. 44).

16 Ter Braak, Verzameld werk VI, p. 108.

[p. 197]

de. In september van hetzelfde jaar schreef Greshoff, o.m. naar aanleiding van het werk van Jan Cremer en Jan Wolkers: ‘Lezen is niet meer een werk van liefde en genot, het is voor onbeschaafden een statussymbool geworden. Men kan straffeloos als geestdriftig analfabeet optreden, als men maar weet mede te kwebbelen over een paar boeken die “in” zijn. Hoe kan men op die floddergevoelens ooit een gezonde letterkunde, een gezonde uitgeverij, een gezonde boekhandel grondvesten? De literatuur levert te allen tijde een aantal dikwijls zeer boeiende problemen op. Die dagen zijn voorbij. Er is nu nog maar één vraag: hoe redden wij hem [sic] binnen afzienbare tijd niet alleen uit de beerput, doch (nog belangrijker) uit de geestelijke armoede en de verblinding voor wat werkelijk leven is?’¹⁷.

De inconsequenties, tegenstrijdigheden en fulminaties van de zich in zijn naoorlogse periode ‘repeterende praatvaêr Greshoff’ (J.H.W. Veenstra) schijnen uiteindelijk minder bij te dragen tot versterking van zijn image als onafhankelijk literatuurcriticus, dan dat zij functioneren als ‘Uitnodiging tot ergernis’¹⁸. Volgens Pierre H. Dubois zou een ernstig onderzoek van Greshoffs naoorlogs kritisch werk niet alleen ‘vele misvattingen en misverstanden... ophelderen’ maar ook aantonen dat het - ondanks Greshoffs ‘noodlot’ te zijn aangewezen om zijn leven lang over Nederlandse literatuur te schrijven - ‘nóg bewonderenswaardig (is) wat hij op dit gebied presteerde’¹⁹.

Van deze bewonderenswaardigheid blijkt weinig uit de brochure Bakkeleien met Greshoff, die Maurice Roelants in 1938 publiceerde om te protesteren tegen de wijze waarop Greshoff volgens hem bezig was ‘een deel der goede betrekkingen tusschen schrijvers van Noord en Zuid, zonder eenig nut voor de literatuur, te bederven’²⁰. Maurice Roelants (1895-1966) fungeerde bij de oprichting van het tijdschrift Forum (1932-1935) als derde ‘katholiek-fla-

17 Het Vaderland 16-V-1964; 15-IX-1964.

18 J. Greshoff, Uitnodiging tot ergernis (Den Haag 1957) is een door Leo Vroman ingeleide keuze uit eigen werk. Op welke wijze Greshoff (terecht!) ergernis kon opwekken, blijkt ondermeer uit opmerkingen of rechtzettingen van Bert Ranke in Dietsche Warande en Belfort (vgl. diens bundel Proefvluchten boven den Parnassus, 1941; p. 89 e.v.) 1961, p. 453, van Carel Dinaux in De gids 1963, II, p. 407, van J.W.H. Veenstra in Vrij Nederland van 15 okt. 1958. Laatstgenoemde gebruikte de door mij geciteerde kwalifikatie in een artikel in Tirade, 1973, p. 620.

19 In nov. 1973 wijdde het tijdschrift Tirade een speciaal nummer aan Greshoff, waarin waarderende stukken over diens kritisch werk voorkomen van G.W. Huygens, F.C. Terborgh en Pierre H. Dubois. Dat van Dubois werd, enigszins gewijzigd, herdrukt in diens bundel De verleiding van Gogol, p. 53 e.v.

20 M. Roelants, Bakkeleien met Jan Greshoff, Rotterdam 1938, p. 8.

[p. 198]

mingantistisch’ wiel aan de redactionele wagen van Ter Braak en Du Perron, en zorgde er in die functie al spoedig voor dat dit ‘ventistisch’ voertuig vervaarlijk begon te hobbelen²¹. Zijn visie op de ondergang van het tijdschrift staat in de documentaire Roman van het tijdschrift Forum of Les liaisons dangereuses (1965), die tot zijn naoorlogse essayistische aktiviteiten behoort²². Daartoe behoren voor een goed deel ook de opstellen (o.a. over Teirlinck, Marnix Gijsen, Nijhoff, Brulez en Claus), die hij opnam in de twee bundels Schrijvers wat is er van de mens? (1956-1957). Die titel is zowel typerend voor Roelants' kritisch uitgangspunt, als voor zijn soms bedenkelijk retorische preektoon. In het inleidend opstel noemt hij kritiek ‘peilen en genieten’ van leven, en poneert dat er geen kunstnormen of kritische normen bestaan, maar wel ‘hiërarchieën in de menselijke waarden’.

De kritische werkzaamheid is volgens Roelants een kunstvorm, die berust op het feit dat de criticus als ‘levende mens’ zich in de confrontatie met het kunstwerk ‘plotseling bewust wordt van wat echt en juist door de kunstenaar is uitgedrukt van de luister en de ellende van het leven, met zijn eigen normencomplexen’. Hij benadrukt de individuele kunstbeleving, als hij opmerkt: ‘de waarde van elk kunstwerk klimt en daalt met sprongen naar de betekenis van de beschouwer’²³.

In een beschouwing over het kritisch werk van Roelants, heeft Marnix Gijsen het woord ‘betekenis’ in bovenstaand citaat als het ware nader bepaald, toen hij sprak over Roelants' ‘wijsgerig standpunt en de beperkingen die dit onvermijdelijk moet meebrengen’. Men kan de door Gijsen bedoelde beperking ondermeer aan het werk zien in Roelants' kritieken op Hugo Claus. Een andere beperking, namelijk die van het bijna niets over het boek zelf zeggen maar wel een kolom vol schrijven over of liever: naar aanleiding van de auteur, ziet men bijvoorbeeld in zijn stuk over de poëziekronieken van Marnix Gijsen.

21 Cfr. Oversteegen 4 (Amsterdam 1969) p. 378.

22 Marnix Gijsen verklaarde zich akkoord met Roelants' voorstelling van zaken in Elseviers weekblad van 3-VII-1965; Jan Greshoff, als getuige uit het andere kamp, noemt Roelants' geschrift ‘als rooms boek zeer verdienstelijk’, maar wenst de bijeengebrachte gegevens anders te interpreteren (Het Vaderland, 14-V-1965). Een documentaire Forum, Brieven, citaten, dokumenten en knipsels ('s-Gravenhage - Rotterdam 1969) werd verzorgd door W. Mooijman en L. Mosheuvel.

23 Maurice Roelants, Schrijvers wat is er van de mens, dl. I, Brussel 1956, p. 13, 17, 19, 28, 29.

[p. 199]

Bij de herdruk van dit kritisch werk (Peripatisch onderricht, 1963) leverde Greshoff een soortgelijke prestatie²⁴. Gijsens' poëziekronieken verschenen oorspronkelijk tussen de beide wereldoorlogen. In zijn hiervoor genoemd stuk over Roelants uit 1956 komt hij er zelf op terug in enkele opmerkingen, die men lezen kan als een soort program voor de personalistische of intentionele kritiek. Gijsen schrijft dat hij zelf het kritisch podium meer en meer heeft gebruikt, om ‘lucht te geven aan mijn eigen levensbeschouwing en die van de schrijver tegen de mijne af te wegen’. En hij vervolgt: ‘...ten slotte komt het er in de critiek op aan de menselijke maat van de auteur te ontdekken en te bepalen. Al het overige is techniek en bijzaak’²⁵.

24 J. Greshoff in Het Vaderland, 11-V-1963.

25 Marnix Gijsen in: A. van Duinkerken e.a., Van en over Maurice Roelants, Brussel 1956, p. 16 e.v.

2.

De essayisten die zich na de tweede wereldoorlog als vertegenwoordigers van de intentionalistische of personalistische kritiek hebben doen kennen, sluiten zich aan bij de levensbeschouwelijke traditie van Coster, Ter Braak en Du Perron. Maar zij tonen een duidelijke afkeer van de decoratieve stijl en het vage, naar alle zijden verdraagzaam humanisme van eerstgenoemde, bij een even duidelijke verering voor het ongemaskerde ‘ventisme’ van Ter Braak en Du Perron.

Dat blijkt bijvoorbeeld uit de bundel Schoonheid als eigenbelang (1948) van de Friese auteur Fokke Sierksma (1917), die in 1944 medeoprichter was van het tijdschrift Podium, maar wiens later essayistisch werk zich steeds meer van de eigentijdse letterkunde is gaan verwijderen, tengunste van onderwerpen betreffende godsdienstgeschiedenis en culturele antropologie. Schoonheid als eigenbelang getuigt herhaaldelijk van bewondering voor Ter Braak en bevat ondermeer een afwijzende en helaas nogal armetierige ‘Dialoog over Coster’. In het titelopstel

[p. 200]

stelt Sierksma de persoonlijke ‘voorkeur’ van Ter Braak tegenover het volgens hem tot volstrekte onpersoonlijkheid (‘nul’) leidende tolerante ‘begrip’ van Coster. Sierksma kiest, tussen die twee in, een ‘derde weg’. Deze begint bij de erkenning dat literaire schoonheid een strikt persoonlijke ervaring is, die bestaat uit de ‘één trillend moment’ durende vervulling van het eigen menselijk tekort. Schoonheid is aldus een kwestie van eigenbelang. Het komt er nu op aan het eigenbelang niet te versmallen door krampachtige zelfhandhaving (zoals Ter Braak), doch het te verbreden door scherpe aandacht voor andere persoonlijkheden, zonder daarbij (zoals Coster) zichzelf te verloochenen. Naar aanleiding van het werk van, onder anderen, Aafjes, Achterberg, Bloem, Debrot, Marsman, Voeten en Aldous Huxley, verdiept Sierksma zich bij voorkeur in tegenstellingen als rede-gevoel, politiek - godsdienst, burger - dichter, soldaat - mysticus, lichaam - ziel, leven - literatuur. Naar het voorbeeld van zijn leermeester Ter Braak, neemt hij daarbij nadrukkelijk en herhaaldelijk ‘Afscheid van Domineesland’. Volgens A. Marja, die Sierksma's bundel besprak in Critisch bulletin, zoekt de auteur ‘de volledige mens’. Men kan daaraan toevoegen dat zijn ‘eigenbelang’ meer tot rationalistische beperking geneigd schijnt, dan tot ontvankelijkheid voor ‘zielsontroering’ die zou kunnen samenhangen met het kruis op Golgotha of het mysterie van de poëzie. Dit ligt anders voor Marja zelf, die uiteindelijk niet alleen een dichter, maar ook Nochtans een christen is gebleven²⁶.

A. Marja (1917-1964) publiceerde zijn eerste poëziekritieken in de bundel Schuchter en iets luider (1946), waarin hij voortdurend overhoop ligt met de door hemzelf ingevoerde tegenstelling tussen lyrisch-serafijns en anekdotisch-aards: het eerste begrip heeft te maken met een individualistisch en transcendaal gericht dichterschap (type A. Roland Holst en Marsman), en het tweede met een - schijnbaar lager gewaardeerd - sociaal engagement

26 Fokke Sierksma Schoonheid als eigenbelang, 's-Gravenhage 1948, p. 20-26 en passim. Marja's bespreking van deze bundel staat in Critisch bulletin 1948, p. 481. In datzelfde tijdschrift 1947, p. 267, verzette Van Heerikhuizen zich tegen de wijze waarop Sierksma de figuur van Aldous Huxley behandelde als mysticus. Marja verzamelde zijn gedichten terecht onder de titel Nochtans een christen: zie De Jong, 4 (Twintig..., Leiden 1966) p. 30 (over Sierksma i.v.m. Ter Braak: zie S.M. Benjamins in Raam 5 (1964, p. 21 e.v.).

[p. 201]

in de trant van de Amsterdamse School (de jonge Hoornik, Den Brabander, Van Hattum). In zijn bundel ‘essays, kauserieën en kritische notities’ Binnendijks, buitendijks (1949) schijnt Marja's voorkeur al wat verschoven. Hij schrijft naar aanleiding van Achterberg over de tegenstelling esthetisch - etisch, en geeft kennelijk de voorkeur aan het tweede. Die voorkeur blijkt nog duidelijker in zijn bundel Tussen de gemaskerden (1958). Te midden van vele onbenullige en overbodige ‘ver- en onbe- scheidenheden meest op letterkundig gebied’ staat in dit boekje ook een interessant stuk over Marja's literaire opvattingen. Marja schrijft dat hij, in overeenstemming met de titel van zijn dichtbundel Van mens tot mens (1948), zijn poëzie beschouwt als een ‘kommunikatie’, niet met een of andere hogere instantie, maar met een medemens. In aansluiting daarop verwerpt hij de autonomistische theorieën (van de niet met name genoemde critici Binnendijk en Rodenko), die het gedicht beschouwen als een zelfstandig ‘organisme’ of een ‘zelfstandig werkende machine’. Marja wenst het gedicht geenszins los te zien van zijn maker en al evenmin van zijn lezer: hij probeert met zijn poëzie door te dringen tot de normale, buitenliteraire ‘wereld der volwassenen’, en zou daar ook ‘enig effekt’ willen sorteren²⁷.

De steeds toenemende voorkeur voor het engagement en de communicatie, en de daarmee gepaard gaande aansluiting op de kritische traditie van Ter Braak en Du Perron, wordt zeer duidelijk uitgesproken in de inleiding bij zijn bundel Poëzieproeven (1963). Marja schrijft daar dat het hem als criticus in eerste en laatste instantie niet te doen is ‘om het gedicht zelf, maar om de mens die erachter staat en de mens in wie het doordringt’. Hoewel Marja, en passant, kwalificaties lanceert als ‘het konservatieve geleuter van Greshoff’ of overbodige mededelingen van biografische aard verstrekt, blijkt de praktijk van zijn poëziekritiek soms genuanceerder en ook meer tekstkritisch ge-

27 Marja, 4 (Den Haag 1958) p. 90, 91 (hetzelfde stuk staat in de door P.H. Dubois samengestelde bundel Schrijversdebuten, 's-Gravenhage 1960, p. 128 e.v.).

[p. 202]

richt dan zijn Forumachtige beginselverklaring laat vermoeden. Goede voorbeelden zijn de beschouwingen die hij wijdt aan de poëzie van Clara Eggink en het anthologisch en kritisch werk van Ad den Besten. Ook de christelijke poëzie van laatstgenoemde (en van diens medestanders Muus Jacobse, Jan Wit, J.W. Schulte Nordholt) brengt Marja ter sprake, en hij maakt daarbij de helaas niet uitgewerkte opmerking dat ‘de “formele” gemakkelijkheid, het zich vastleggen op de versleten terminologie... hier de levende problematiek van het christendom (verdringt)’. Een eigenaardige argeloosheid spreidt Marja ten toon als hij S. Vestdijk verwijt dat hij in zijn bundel poëziekritieken Voor en na de explosie soms al te zeer afdwaalt van het te bespreken werk: Marja zelf gebruikt namelijk driekwart van zijn stuk over Vestdijks boek om over andere dingen te praetvaeren, terwijl hij kans ziet in het overgebleven laatste kwart nog even een lang citaat van Han Hoekstra te verwerken. Een eigenaardige verwarring tussen biografie (uit de tweede hand) en poëzie, treedt op in het stuk over Victor van Vriesland. Na breedvoerig de lof te hebben tegengesproken die Van Vriesland is toegezwaaid in een Liber Amicorum, verklaart Marja zijn onbevredigdheid met diens bundel Drievoudig verweer uit het feit ‘dat de figuur van de dichter zoals die daaruit naar voren treedt... zo griezelig overeenstemt met wat hij volgens de “vrienden” nu precies niet is: een nog al weifelziek, verliteratuurd man, met een zekere zelfironie, o zeker, die “kultuur” bezit, o zeker, maar van wie zonder deze kultuur wel eens verbluffend weinig zou kunnen overblijven, omdat zij eerder dan een “surplus” een “maskerade” schijnt te representeren!’ (cursivering, aanhalingstekens en uitroepteken van Marja)²⁸.

Marja is ook de samensteller van enkele nogal amateuristisch opgezette bloemlezingen betreffende de literaire polemiek in heden en verleden (Voor de bijl, 1955; Over de kling, 1956), alsmede van een bloemlezing uit de moderne

28 Marja, 4 (Den Haag 1963), p. 11, 63, 113, 65, e.v., 88 e.v., 113, 128 e.v., 29.

[p. 203]

Duitse poëzie, onder de aan een gedicht van Wilhelm Klemm ontleende titel De fatale bres (1963). Laatstgenoemde bundel geeft tevens een proeve van Marja's talent als vertaler en bevat een inleiding waarin hij, naar aanleiding van de tegenstelling tussen ‘traditioneel’ en ‘experimenteel’, ondermeer opmerkt dat de jongere Duitse dichters ‘over het algemeen “socialer”, verstaanbaarder en minder steriel zijn dan bij ons’.

Bij alle onderlinge verschillen, hebben personalistisch of intentionalistisch ingestelde critici als gemeenschappelijk uitgangspunt dat zij de literatuur beschouwen als ‘een bepaald soort informatie die de schrijver aan de lezer verstrekt’. Een literair werk is voor hen ‘een communicatie van een menselijk auteur’ en het is dan ook de taak van de criticus ‘in het werk de auteur (terug te) vinden’²⁹. De geciteerde uitspraken zijn van H.A. Gomperts (1915), die al voor de oorlog debuteerde als essayist en dichter. In 1940 lanceerde hij een scherpe aanval op de roomse essayist Anton van Duinkerken, onder de titel Catastrofe der scholastiek. Dit polemisch opstel werd herdrukt in zijn bundel Jagen om te leven (1949), die ondermeer bewonderende stukken bevat over Ter Braak en (vooral) Du Perron; het titel-essay is een bezield geschreven pleidooi voor individualistische levensvreugde en schrijversvrijheid. Ook neemt Gomperts stelling tegen de modieus wordende zwartgalligheid van het Sartriaans existentialisme, naar aanleiding van de in ons tweede hoofdstuk besproken brochure Existentiephilosophie en literatuurbeschouwing van S. Dresden. Hij noemt deze literatuurbeschouwing ‘waardeloos, omdat zij niet tot een waarde-oordeel leidt’. Zelf vraagt hij van de moderne literatuur ‘karakter’ om zich bezig te houden met ‘moraal’ en ‘normen’, en zich niet te laten ‘inpalmen door het mode-jargon van de Binnendijkse versie van Sartre, die Dresden heet’. Gomperts vreesde dat termen als ‘het Niets’, ‘de angst’ en ‘het

29 Gomperts, 4 (1959) p. 9, en 4 (1966) p. 20.

[p. 204]

absurde’ uit het existentialistische vocabularium maar al te gemakkelijk de gratuite plaats zouden gaan innemen van ‘de rozen en de nachtegalen’ uit de vroegere schoonheidscultus.³⁰

Geïnspireerd door Edmund Wilsons bloemlezing The shock of recognition (1943) verzamelde Gomperts in zijn bundel De schok der herkenning (1959) een achttal vergelijkende opstellen over de wijze waarop verschillende auteurs (o.a. weer Ter Braak en Du Perron) zichzelf herkenden (of: projekteerden!) in het werk van voorgangers.³¹ Gomperts brengt deze herkenning of projektie in verband met een kritische ‘informatie-theorie’, volgens welke een literair effect op de lezer ontstaat door onwaarschijnlijke of onverwachte informatie: waarbij de onverwachtheidsgraad niet alleen kan worden bepaald door de nieuwheid, maar evenzeer door de plotseling verhelderende (zelf-) herkenning van het oude. Vanuit deze theorie constateert Gomperts een fundamenteel tekort in de praktijk van vele Anglo-Amerikaanse new-critics, die weliswaar in staat zijn tot nauwkeurige analyse, maar niet tot de zojuist aangeduide ‘herkenning (ik cursiveer) die tot waardering en hiërarchische plaatsbepaling in staat stelt’. Deze tot waardering in staat stellende ‘herkenning’, aldus Gomperts, berust in feite op ‘een variant van wat men in de wandeling noemt: mensenkennis’. Close-reading kan natuurlijk het begrip van de criticus bevorderen: ‘zijn waardering echter kan tenslotte alleen berusten op een onherleidbare ervaring, op zijn gevoel voor menselijke waarde, zijn geneigdheid zich te meten met de auteur, op zijn talent voor zelfkennis dus ook’³².

Gomperts' bundel De geheime tuin (1963) bestaat o.a. uit een aantal niet altijd even gelukkig gecombineerde dagbladkritieken. Ze bewijzen een ongewoon stilistisch talent, dat gepaard gaat met een neiging tot het formuleren van bondige typeringen; aan deze neiging wordt ook weleens toegegeven ten koste van belangrijke nuances, of op kos-

30 Gomperts, 4 (1949) p. 26-29.

31 Typerend voor Gomperts' uitkomsten is dit citaat:
‘De schok der herkenning heeft Ter Braak t.a.v. Nietzsche uitzonderlijk helderziend gemaakt, maar hem tegelijkertijd ook verblind. De nationaal-socialisten konden zich op Nietzsche beroepen, niet omdat zij zijn resultaten losmaakten van zijn stijl, zoals hij meende, maar omdat zij hun eigen ideeën losmaakten uit zijn resultaten.
Ter Braaks vriend, die hij Nietzsche noemde, was dus eigenlijk iemand die op Nietzsche leek, maar die Ter Braak was.’ (Gomperts, 4 (derde druk, Amsterdam 1963, p. 125). Het is overigens jammer dat Gomperts, ook in de latere drukken van zijn bundel, zijn eigen uitkomsten nooit heeft vergeleken met die van Roger Henrard, Menno ter Braak, Nietzsche en het cultuurprobleem, Brussel 1959, en Menno ter Braak in het licht van Friedrich Nietzsche, Hasselt 1963. Niet bepaald lovende commentaar op de Gomperts inspirerende bloemlezing van Edmund Wilson (én op diens kritisch werk in het algemeen) levert Hyman, 2 (1952), p. 43, 44.

32 Gomperts, 4 (1958, derde druk: 1963) p. 12, 13.

[p. 205]

ten van de eenvoudige duidelijkheid of juistheid.³³ Na zijn benoeming tot buitengewoon hoogleraar in de moderne Nederlandse letterkunde te Leiden, publiceerde Gomperts zijn al in hoofdstuk II vermelde rede over de De twee wegen van de kritiek (1966). Tegenover de naar objectiviteit en controleerbaarheid strevende kritiek van het tijdschrift Merlyn poneerde hij de stelling: ‘De taak van de criticus bestaat niet uit het doen van controleerbare uitspraken: dat is zijn taakje, zijn elementaire en preliminaire verrichting. Zijn taak en zijn verantwoordelijkheid is het zelfstandig en oncontroleerbaar oordelen, met zijn hoofd, maar ook met zijn hart en zijn ingewanden. Alleen op die manier kan men recht doen aan de betekenis die de literatuur in onze tijd heeft gekregen’³⁴.

In dit verband herinnert Gomperts aan de kort tevoren gelanceerde aanval van Raymond Picard op Roland Barthes' Sur Racine (1963), onder de titel Nouvelle critique ou nouvelle imposture (1965). Bij alle waardering voor de tekstkritische verdiensten van Picard, gaat Gomperts sympathie naar de ‘nouvelle critique’, en hij prijst Roland Barthes met name ‘waar hij niet terugdeinst voor psychologisch of sociologisch getinte methodes, die buitentekstuele operaties, waar Picard (evenals trouwens de redactie van Merlyn) zo huiverig tegenover staat’. Gomperts schrijft dat de criticus tot taak heeft ‘met alle geschikte middelen te begrijpen en te waarderen’ en met name ‘niet kan afzien van het gebruik van psychologische methoden die min of meer gênante waarheden aan de dag kunnen brengen, waarmee, zoals men zegt, niemand iets te maken heeft’. Met betrekking tot de ‘autonome structuur-analyse’, meent Gomperts dat zij in de praktijk eigenlijk niet goed mogelijk is: ‘Terwijl hij (de analist) denkt dat hij structuurproblemen oplost, hanteert hij voortdurend psychologische, levensbeschouwelijke en politieke opvattingen, die hij niet als zodanig herkent. Terwijl hij meent, dat zijn analyse uitsluitend naar objectieve cri-

33 Vgl. Aantek. 2.

34 Gomperts, 4 (1966) p. 14.

[p. 206]

teria luistert, spelen zijn idiosyncrasieën een onbespied spel’³⁵.

Een paar maanden later zou Roland Barthes vergelijkbare opmerkingen formuleren in zijn als antwoord aan Picard geredigeerde brochure Critique et vérité (1966): ‘Certes, la lecture de l'oeuvre doit se faire au niveau de l'oeuvre; mais d'une part, on ne voit pas comment, les formes une fois posées, l'on pourrait éviter de rencontrer des contenus, qui viennent de l'histoire ou de la psyché, bref de ces “ailleurs” dont l'ancienne critique ne veut à aucun prix; et d'autre part, l'analyse structurale des oeuvres coûte beaucoup plus cher qu'on ne l'imagine, car, sauf à bavarder aimablement autour du plan de l'oeuvre, elle ne peut pas se faire qu'en fonction de modèles logiques: en fait, la spécificité de la littérature ne peut être postulée qu'à l'intérieure d'une théorie générale des signes: pour avoir le droit de défendre une lecture immanente de l'oeuvre, il faut savoir ce qu'est la logique, l'histoire, la psychanalyse; bref, pour rendre l'oeuvre à la littérature, il faut précisément en sortir et faire appel à une culture anthropologique’³⁶.

In een verhelderend essay heeft Huug Kaleis de kritische essayistiek van Gomperts gekarakteriseerd als een kruistocht voor de rede, de vooruitgang en het geluk, waarbij het a-rationele, romantische, religieuze, reactionaire, het lijden, de angst, de tragiek en de sublimering ervan in de kunst, evenzeer als vijandelijke krachten worden beschouwd als het leven-ontkennende l'art pour l'art-principe.

Het opstel van Kaleis staat in zijn bundel Schrijvers binnenste buiten (1969), die niet alleen felle aanvallen op de close-readende redacteuren van het tijdschrift Merlyn bevat, maar ook een pleidooi voor een literatuurbenadering die wordt aangeduid met de term ‘psychocritiek’. Deze term is afkomstig van de nergens door Kaleis vermelde Franse criticus Charles Mauron, van wie - na een Introduction à la psychanalyse de Mallarmé (1950) en een studie

35 Gomperts, 4 (1966) p. 18, 19. Oversteegen heeft in Merlyn 1966, p. 174. protest aangetekend tegen het feit dat ‘Gomperts Picard op één lijn stelt met Merlyn’. terwijl Picard toch volgens Gomperts ‘de erfenis van Lanson verdedigde’. Hierbij moet ten eerste worden opgemerkt dat Gomperts, t.a.p. p. 13, doelt op één bepaald aspect van de kritiek van Picard en Merlyn, en dat Lanson zeker niet - zoals Oversteegen suggereert - mag worden beschouwd als de incarnatie van de zogenaamde ‘biografische’ methode: zie hiervoor de inleiding van Peyre in Gustave Lanson, Essais de méthode de critique et d'histoire littéraire, rassemblés et présentés par Henri Peyre, Paris 1965, en Robert Kopp in Ingold, 2 (1970), p. 90. Hoe riskant het is een literatuurbeschouwer tot vertegenwoordiger van een bepaalde richting te bombarderen (fama crescit eundo!) blijkt ook uit Kurt Müller Vollmer, Towards a phenomenological theory of literature. A study of Wilhelm Dilthey's Poetik, The Hague 1963, waarin wordt aangetoond dat Dilthey's zg. typologische Ideengeschichte in feite de kiemen bevat voor de latere fenomenologische, werkimmanente interpretatie.

36 Barthes, 2 (1966), p. 36, 37.

[p. 207]

over l'Inconscient dans l'oeuvre et la vie de Racine (1957) - in 1963 een ‘Introduction à la psychocritique’ verscheen, onder de titel Des métaphores obsédantes au mythe personnel. Huug Kaleis (1928) schrijft dat de ‘volwassen criticus’ geïnteresseerd is in ‘de samenhang tussen leven en werk’ en dat ‘de enige identificatie die mogelijk is (...) die van de interpretatie van het leven en de interpretatie van het werk (is), van de resultaten van de psychologische ontledingen van enerzijds de biografie en anderzijds het totaal der letterkundige geschriften’³⁷.

Dat lijkt op het eerste gezicht een samenvatting van een deel van Maurons werkprogram. Maar wat (ondermeer!) ontbreekt in Kaleis' theorie, is de bij Mauron wél voorkomende beperking, dat de ‘identificatie’ van leven en werk alleen betrekking kan hebben op de onbewuste schrijverspersoonlijkheid (‘la personnalité inconsciente’), waarvan de criticus zich een beeld heeft gevormd door een systematische studie van de thematiek in het (bijna) volledige oeuvre³⁸. Wat ontbreekt in Kaleis' praktijk is (ondermeer) iedere ernstige poging tot de door hem bedoelde ‘identificatie’. Kaleis doet eenvoudig niet aan biografisch onderzoek. Wat hij soms wel doet, is een aantal uitspraken en ervaringen van romanfiguren op rekening van hun auteur schrijven, om ze vervolgens te toetsen aan zijn eigen opvattingen³⁹. Ondanks de door hem gebruikte term ‘psychocritiek’ en het zojuist vermelde ‘identificatie’ - program, heeft de literatuurbeschouwing van Kaleis heel wat minder te maken met Charles Mauron, dan met de persoonlijkheid-toetsende, levensbeschouwelijk georiënteerde kritiek van Ter Braak en Gomperts, over wie hij dan ook een paar interessante stukken schreef. Dat over Ter Braak is het meest psychologisch gericht en tracht, aan de hand van het Pascaliaans begrepen afgrond-thema in diens geschriften, de diepere oorzaak op te sporen van Ter Braaks zelfmoord op 14 mei 1940.

Kaleis' aanval op de close-readers is in feite een herhaling

37 Kaleis, 4 (Amsterdam 1969), p. 25, 34.

38 Een bondige samenvatting van zijn methode geeft Mauron in een artikel van 1958, ‘La psychocritique et sa méthode’, dat werd herdrukt in Fayolle 2 (1969), p. 358, 359. Mauron spreekt t.a.v. de biografie niet van identificatie, maar van verificatie. I.v.m. de vele soorten psychologische literatuurbenaderingen (zie ook Hfdst. IV, m.b.t. Westerlinck), zie men o.a. Holland, 2 (1968), het derde deel van Starobinski, 2 (1970), en de inlichtingen inzake ‘critique psychanalytique’ en ‘critique thématique’ in Richardou (ed.), 2 (1967), alsmede de verschillende readers in afd. II van de Bibliografische afdeling, w.o. Bradbury-Palmer, Lodge en Scott. Peter von Matt schreef Literaturwissenschaft und Psychoanalyse, Rombach, Freiburg 1972; speciale readers werden samengesteld door Bernd Urban, Psychoanalyse und Literatur. Texte zur Geschichte ihrer Beziehungen, Niemeyer, Tübingen 1973, Alexander Mitscherlich, Psycho-Pathographien I. Schriftsteller und Psychoanalyse, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1972, J. Mehlman, ‘French Freud. Structural studies in psychoanalysis’ in Yale French studies, 48 (1972); bibliografische overzichten in N. Kiell, Psychoanalysis, psychology and literature, University of Winconsin Press, Madison 1963, en A. Clancier, Psychanalyse et critique littéraire, Privat, Toulouse 1973. Resultaten van psychologische literatuurkritiek zijn: H.C. Rümke, Over Frederik van Eeden's Van de koele meren des doods, Amsterdam 1964; A. Chesneau, Essai de psychocritique de Louis-Ferdinand Céline, Lettres modernes, Paris 1971; J. Recanati, Esquisse pour la psychanalyse d'un libertin (over Roger Vailland), Buchet/Chastel, Paris 1971; Dominique Fernandez, L'arbre jusqu'aux racines. Psychanalyse et création (theoretische inleiding met toepassing op Michelangelo, Mozart en Proust), Grasset, Paris 1972. Vgl. ook de typologische inleiding van Herbert Read (1958), De kunst in haar educatieve functie, Aula 314, Utrecht-Antwerpen (1967), en H.M. Ruitenbeek, Psychoanalyse en literatuur, Amsterdam 1969.

39 Vgl. de kritiek van Paul de Wispelaere in Ons erfdeel 13 (1970) 4, p. 105 en van Michel Dupuis in Tijdschrift voor levende talen (Revue des langues vlvantes) 1974, p. 159-166.

[p. 208]

van Gomperts' aanval op de onpersoonlijke omgang met literatuur, in naam van de persoonlijke levenservaring. Close reading is een prothese voor degenen die - bij gebrek aan bewust verwerkte levenservaring in hun eigen persoonlijkheid - het vermogen missen om de literatuur rechtstreeks op zichzelf te betrekken. Met een beroep op Nietzsche, Alexander Mitscherlich en Arthur Koestler, verdedigt Kaleis als kritisch program een ‘bewust subjectivisme’. De waarde daarvan berust uiteindelijk op de moed tot genadeloze zelfkennis: ‘Men benadert een stuk letterkunde zoals men zichzelf te lijf gaat, met dezelfde doezeligheid of leugenachtigheid, maar ook met dezelfde eerlijkheid, scherpzinnigheid en agressiviteit: men keert schrijvers binnenste buiten met de grondigheid waarmee men eerst zichzelf binnenste buiten heeft gekeerd’⁴⁰.

In naam van dit program doet Kaleis niet alleen een uitval naar de onpersoonlijke ‘structurenwichelaars’ in de literaire kritiek, maar ook - en hier wijkt hij van Gomperts af - naar Harry Mulisch, Jan Wolkers en Jean-Paul Sartre, als auteurs van ‘de vrome gemeente van links’. Ze plegen volgens hem linkse engagementsliteratuur als mom voor creatieve onmacht, of als middel tot een gemakkelijke literaire carrière. Vertaald in de terminologie van Pierre H. Dubois: ze geven toe aan ‘de verleiding van Gogol’, of in die van Hans Robert Jausz: ze komen tegemoet aan de ‘Erwartungshorizont’ van een bepaald soort (in dit geval: het zogenaamde links progressieve) publiek⁴¹. Hoe ‘Du-Perronesk’ Kaleis soms in zijn formuleringen is, moge blijken uit een citaat: ‘Ik heb het boek niet eens willen kopen, mede uit weerzin, geloof ik, tegen de hippe, halfintellectuele, warrige, baardige heilzoekers die ik het typografisch kunststuk begerig bij Polak & Van Gennep van de toonbank zag grissen’⁴². Dergelijke uitvallen verhinderen intussen niet dat Kaleis' boek goed geschreven en verhelderende essays bevat, o.a. ook over Hillenius, Chapkis, Van Oudshoorn, Van het Reve en Van der Veen.

40 Kaleis, 4 (1969) p. 12, 13.

41 Blijkens het titelopstel van zijn aldus genaamde bundel, verstaat P.H. Dubois (vgl. Hoofdstuk II) onder De verleiding van Gogol: het verloochenen van zichzelf als auteur, ten gunste van moraal of succes. Hij schrijft (p. 38): ‘En men moet zich niet vergissen: de enorme en zo verklaarbare aandacht voor de sociale werkelijkheid is geen geringere verleiding voor de schrijver van vandaag dan de verleiding van het succes. En vaak, helaas, vallen zij samen.’ (Dat Dubois intussen geenszins instemt met Kaleis oordeel over Sartre, blijkt duidelijk uit zijn bundel Het geheim van Antaios p. 124 e.v.). Voor de terminologie van Jausz, zie: Hans Robert Jausz, Literaturgeschichte als Provokation 1970, p. 177, 178.

42 Kaleis, 4 (1969) p. 192.

[p. 209]

In de kritiek van Gomperts en Kaleis wordt een roman of een gedicht tenslotte minder beschouwd als specimen van een bepaald literair genre, dan wel als een meer of minder adekwaat of eerlijk geformuleerde uiting van een persoonlijkheid, die een mentaliteit of een levensbeschouwing vertegenwoordigt.

De kritiek van Henk Romijn Meijer (1929) is minder hinein-psychologiserend. Zijn bundel Naakt twaalfuurtje (1967) bevat, behalve opstellen over het in de titel aangeduide boek van William Burroughs, nog enkele andere stukken over Engelstalige auteurs, waarin biografische informatie als het ware samenvloeit of wordt ‘geïllustreerd’ met literaire teksten, die echter tevens op hun stilistische kwaliteiten worden getoetst. Romijn Meijer neemt stelling tegen de ‘schoolopstellen’-kritiek van het tijdschrift Merlyn en valt ook gevestigde reputaties aan als Jan Wolkers en G.K. van het Reve. Hij toont zich een gevat polemicus met een afkeer van pose en groot vertoon, bij een voorkeur voor de echtheid van het ‘onopvallende’. Het feit dat het eerste volgens hem meer voorkomt dan het tweede, vormt een vruchtbare voedingsbodem voor zijn ontmaskerende kritische werkzaamheid.

In het teken van de ontmaskering staat ook het kritisch werk van weverbergh (1930), wiens in 1965 verschenen Bokboek, een selectie bevat uit zijn al in ons tweede hoofdstuk genoemde tijdschrift Bok (1963-1964). De onbekommerdheid waarmee weverbergh boutades lanceert en de frequentie waarmee hij zichzelf tegenspreekt, herinneren aan Greshoff, maar het verschil is dat hij er voortdurend bij op zijn tanden knarst. Weverbergh kondigt aan dat hij geen criticus of essayist wil zijn, maar gewoon een lezer van teksten. Desondanks bewijst de inhoud van zijn boek dat hij bezeten is door de manie alles te willen weten over auteurs, over hun critici en over de (bij voorkeur louche, dus ontmaskerbare) gang van zaken in het

[p. 210]

literaire leven. Weverbergh verdedigt een kritisch programma dat het meest extreme personalisme van Du Perron combineert met het impressionisme van Lodewijk van Deyssel. De literaire tekst zou voor hem slechts een ‘voorwendsel’ zijn om zijn eigen ‘levensbeeld’ te toetsen, en een ‘hulpmiddel’ om enige orde te scheppen in de ‘warwinkel van (z)ijn gedachten en gevoelens’. Dit verhindert hem intussen niet zijn oordelen en schijnbare vooroordelen te baseren op tekst- en structuuranalyses. Hij beweert aan de hand van de teksten dat Hubert Lampo's De komst van Joachim Stiller en Herman Teirlincks Zelfportret of het galgemaal door de gevestigde Vlaamse kritiek hopeloos overschatte non-valeurs zijn, en dat daarentegen Omtrent Deedee van Hugo Claus ‘een zeer logisch (haast) mathematisch opgebouwd’ meesterwerk is. Toch ‘voelt’ (term van weverbergh... en Du Perron) iedere niet-op-zijn-achterhoofd-gevallen lezer dat de vonnissen al waren geveld vóór weverbergh met zijn tekstonderzoek begon. Vandaar dat Dirk De Witte in een kritiek op weverbergh kon aantonen dat soortgelijke fouten als die welke Teirlincks boek volgens weverbergh tot een ‘krakende constructie’ maakten, óók aantoonbaar zijn in de roman van Claus, waarvan weverberghs analyse juist de voortreffelijkheid had aangetoond⁴³. De oplossing is te zoeken in weverberghs Duperroneske ‘subjektiviteit’ en ‘intuïtie’, die hem tegenover traditionele waarden vervult met ‘instinctieve weerstand’, terwijl hij aan werk van Hugo Claus à priori zijn ‘vertrouwen’ schenkt.

Verschillende uitlatingen in zijn Bokboek bewijzen dat weverbergh als auteur veel voelt voor het programmatisch of politiek engagement. Dat blijkt veranderd in zijn bundel Puin (1970), die opent met een vergelijking tussen de romans Menuet van Louis Paul Boon en Klinkaart van Piet van Aken. Het boek van Boon wordt op grond van literaire kwaliteiten boven dat van Piet van Aken gesteld, want in het werk van laatstgenoemde is de coherentie en

43 Dirk de Witte in Nieuw Vlaams tijdschrift 1970, p. 806 e.v. Vgl. n.a.v. de Hermans-analyse ook Lieve Scheer in Dietsche Warande en Belfort, 1967, p. 75.

[p. 211]

de werkelijke thematiek opgeofferd ‘om een sociale mistoestand aan te klagen’.

De bundel Puin is een mengsel van literaire kritiek en dagboekfragmenten, en vooral deze laatste benadrukken de persoonlijke betrokkenheid van de auteur. Weverbergh komt erin tot de conclusie dat het engagement van de schrijver ‘als creatief mens’ onderscheiden moet worden van zijn engagement als ‘openbare persoonlijkheid’. Dit laatste speelt alleen een rol wanneer de schrijver zijn prestige in de schaal werpt, door als intellectueel in het openbaar stelling te nemen wanneer politieke of sociale gebeurtenissen dat wenselijk maken. Het eigenlijke creatief engagement van de schrijver betreft uitsluitend de structuur van zijn werken. Belangrijker dan een van buitenaf ingebrachte programmatische inhoud van sociaal-politieke aard, zijn dan ook de zuiver artistieke, talige aspecten van het literaire werk. In dit verband wijst weverbergh - uiteraard - op de tegenstelling tussen de opvattingen van Sartre en Robbe-Grillet. Hij sluit zich met andere woorden aan bij wat over het engagement te berde werd gebracht door critici als Walravens, Rodenko, Dubois en Van Itterbeek⁴⁴.

Evenals weverberghs eerste boek, bevat ook de bundel Puin een uitgebreide roman-analyse. Het gaat deze keer om een nogal oppervlakkig-Freudiaans aandoende bespreking van Nooit meer slapen door W.F. Hermans, die door weverbergh kennelijk wordt beschouwd als de belangrijkste hedendaagse auteur in het Nederlandse taalgebied. Zijn werk komt dan ook geregeld ter sprake in weverberghs kritische geschriften. Dat weverbergh desondanks - in zijn Bokboek - op spectaculaire wijze met Hermans in de clinch is gegaan, komt omdat deze laatste het bestaan had een zeer felle aanval te doen op de reputatie van E. du Perron. Dit moet weverbergh wel hebben ervaren als een aanslag op zijn idool... die uitgerekend werd gepleegd door zijn andere idool. Hij meent aan de

44 Puin, (Brussel 1970) p. 43 e.v.

[p. 212]

tegenstelling te ontsnappen, door - in afwijking van Du Perron maar in overeenstemming met de eigentijdse tekstkritiek - zijn aandacht niet te richten op de totale schrijverspersoonlijkheid van W.F. Hermans, maar op zijn afzonderlijke geschriften⁴⁵. Zo kon hij een onderscheid maken tussen de romancier W.F. Hermans en de gelijknamige criticus. De een bewondert hij en de ander verwerpt hij... maar dan alleen op grond van de inhoud van een bepaald geschrift. Want het is juist de essayist, of liever polemicus W.F. Hermans, met wie hij zelf verwantschap vertoont: een verwantschap overigens, die beiden verwant maakt aan Du Perron.

Weverberghs subjectieve omgang met literatuur, zijn blocnote-achtige invallen, zijn recht op de man afgaande betoogtrant en zijn zucht tot gedurfde ontmaskering en provocerende onafhankelijkheid, herinneren inderdaad zowel aan Du Perron als aan W.F. Hermans. Wanneer weverbergh de criticus Bernard Kemp betitelt als ‘de meest nietszeggende woordbombast uit de Vlaamse gouwen’, of de essayist (niet: de romancier!) W.F. Hermans, naar zijn stemming van dat ogenblik, een ‘derderangspamflettist’ en een ‘botanische trommel op pootjes noemt, dan gebruikt hij het soort kwalificaties dat hem pleegt te amuseren bij de lectuur van Hermans’ polemiekenbundel Mandarijnen op zwavelzuur⁴⁶. Maar weverbergh blijft een literair criticus en dat is Hermans beslist niet.

W.F. Hermans (1920) is een polemist die zich o.a. bezighoudt met pietluttigheden aangaande Hollandse literaire tijdschriften, die auteurs met romanfiguren verwart, en die zijn lezers tracht te amuseren met stilistische vondsten op kosten van een andermans reputatie. In een overtuigend opstel heeft J.J. Oversteegen uitvoerig betoogd dat het Hermans ook in zijn essayistisch werk uiteindelijk te doen blijft om zijn eigen schrijverschap⁴⁷. Hermans schildert in zijn al enkele malen herdrukte en uitgebreide bundel Mandarijnen op zwavelzuur (1963)

45 Idem, p. 33 e.v.

46 Vgl. de reactie van Bernard Kemp in Dietsche warande en Belfort 1969, p. 269. Vgl. voor het kritisch werk van weverbergh, behalve de in aantek. 43 genoemde kritieken, o.m. Fens, 4 (1967), p. 137-139; C. Houckaert (= W.F. Hermans) in Podium 18 (1964) 10, p. 469 e.v.; M. Janssens in Dietsche warande en Belfort 1965, p. 746 (vgl. 1969, p. 472); J.J. Wesselo in Raam 71 (1971), p. 55 e.v.; De Wispelaere, 4 (1967), p. 162-167. Een scherpe persoonlijke aanval op de auteur en uitgever J. Weverbergh deed, na jarenlange vriendschappelijke samenwerking, de auteur en ex-uitgever Jeroen Brouwers in het weekblad Vrij Nederland van 25 december 1976. Zijn artikel verscheen in grootse opmaak onder de titel ‘De finale ontmaskering van de Vlaamse literatuur’, bevat scherpe uitvallen tegen praktisch alle Vlaamse schrijvers (‘prulauteur(s)’, ‘het Vlaamse gajes’) en ging vergezeld van een advertentie van de uitgever van Maatstaf, waarin een uitgebreide versie van hetzelfde artikel wordt aangekondigd in het decembernummer 1976 van genoemd tijdschrift. Al met al een der merkwaardigste combinaties van rancune, kritiek en commercie in de uitgevers- en publiciteitswereld van de laatste jaren.

47 J.J. Oversteegen in Merlyn 3 (1965) 2, p. 88 e.v.

[p. 213]

op pesterige wijze een pesterig literair wereldje in Holland, dat wel een parodiërende uitgave lijkt van de door ‘moedwil en misverstand’ geconditioneerde chaotische wereld die hij in zijn romans verbeeldt. Het positieve aspect van Hermans Mandarijnen is dat hij zich uitdrukkelijk van dat wereldje distantieert, en óók dat hij er soms zo relativerend over schrijft, dat er amusante karikaturen uit de bus komen. Bijvoorbeeld deze van Paul Rodenko: ‘Rodenko's volzinnen zijn zwaar als gesmolten olifantenvet of vertaald Duits, ze zijn van elke humor gespeend, overladen met gerelativeerde termen, buitenlandse autoriteiten, naar de exacte wetenschappen scheelogende beeldspraak en aan de geesteswetenschappen ontleende toverformules’. En: ‘Stop honderd barbaarse woorden en een Duitse grammatica in een electronische rekenmachine en wat komt eruit? Een essay van Paul Rodenko’⁴⁸.

Geniaal... maar met te korte beentjes (1969) is de titel van een bundel ‘essays en polemieken’ die Herwig Leus bijeenbracht uit de dagbladkritieken van Louis Paul Boon (1962). De titel lijkt me niet alleen toepasselijk op veel van de door Boon besproken boeken, maar evengoed op zijn eigen kritische werkzaamheid. Boon schrijft pittig Nederlands, dat echter niet altijd vrij is van gallicismen en andere slordigheden. Hij maakt opmerkingen over structuur en stijl die een ‘aangeboren’ inzicht in de ergocentrisch gerichte aanpak verraden: ze berusten kennelijk niet op literair-wetenschappelijke studie, maar op de ondervinding en het technisch inzicht van een groot vakman. Daarnaast bespot Boon op amusante wijze traditionele of roomse auteurs als Urbain van de Voorde en Anton van Duinkerken, bejubelt modernistische schrijvers als Jan Walravens en Hugo Claus, etaleert zijn eigen vrij- en ruimdenkendheid naar aanleiding van de omslag in de levensovertuiging van Gerard Walschap, en slaagt erin een aantal niets ophelderende kwalificaties (‘boeiend’, ‘ontroerend’, ‘smartelijk’, ‘knap’) te debiteren over een

48 W.F. Hermans, Mandarijnen op zwavelzuur, Groningen 1963, p. 211.

[p. 214]

roman als De man die zijn haar kort liet knippen, van Johan Daisne. Boons kritieken zijn dikwijls op de man af geschreven in die zin, dat ze ook de ‘vent’ achter de ‘vorm’ zoeken. Dat leidt tot sympathieke persoonlijke opmerkingen over auteurs die hij zijn vrienden noemt, tot relativerende kritiek op een traditionele Vlaamse grootheid als Streuvels, en tot situeringen van schrijvers in de maatschappij of het geestesklimaat van hun tijd. Zo verwijt hij Hendrik Conscience dat diens idealiserende Vlaamse romans wèl aandacht hebben voor de blos op de wangen van kuise maagdekens, maar niet voor het hard labeur van zwangere vrouwen en kinderen in de fabriek. Zo prijst hij Jan Walravens vanwege zijn modernistische roman Roerloos aan zee, waarover hij slechts aarzelend enkele kritische opmerkingen durft maken, maar waarbij hij wel en passant Guido Gezelle ter sprake brengt op een manier die bewijst dat hij het belang van diens dichterschap nauwelijks beseft.

Boon deelt zelf mee dat hij zich na lezing van een boek pleegt af te vragen ‘wat die meneer (Boon schrijft niet over vrouwen en - met een uitzondering voor Anton van Duinkerken - ook niet over Nederlanders) u heeft willen meedelen’. Ook houdt hij ervan een boek te beschouwen ‘gelijk stielmannen naar elkanders werk kijken’. In een interessant opstel heeft Hedwig Speliers bovendien gewezen op het ‘socio-literaire primaat’, de ‘self-defense’ en de ‘uitdaging’ aan de traditie, als bepalende elementen voor Boons kritisch werk, dat in zijn overdrijvingen en generalisaties voor hem een typisch ‘polemisch model’ vertegenwoordigt⁴⁹. Inderdaad vormen deze elementen constanten in Boons kritische opstellen, maar daar komen soms ook persoonlijke herinneringen bij. Zijn beschouwingen krijgen dan een vertellend karakter, waardoor - gegeven Boons episch talent - de gemakkelijke leesbaarheid nog toeneemt. De hier opgemerkte eigenschappen zijn ook aanwijsbaar in zijn

49 Boon, 4 (Amsterdam 1969) p. 29, 30; H. Speliers in De Vlaamse gids 56 (1972) 3, p. 24-31 (vgl. ook J.J. Wesselo in Raam 69 (1970), p. 26-38).

[p. 215]

‘Vlaamse monografie’ over Gustaaf Vermeersch (1960), zijn Vlaamse-pocketbloemlezing uit de poëzie van Remy C. van de Kerckhove (1964) en zijn inleiding bij het Verzameld Proza (1971) van Jan Walravens, welk laatste stuk echter in de gemakkelijke anekdote is blijven steken.

Zoals Louis Paul Boon de kritische rol speelt van de oprechte linkse jongen, zo heeft Willem Brandt de taak op zich genomen de kritische verdediger te zijn van de traditionele moraal en goede smaak. Maar terwijl Boon zijn voor- en afkeuren openlijk belijdt, treedt Willem Brandt het ‘afwijkende’ nogal eens tegemoet vanachter het masker van de tolerante levenswijsheid, die het allemaal al eens gezien heeft. In 1964 publiceerde Willem Brandt (1905) een zestigtal boekbesprekingen in de bundel Keurschrift uit de hedendaagse Noord- en Zuidnederlandse letteren. Albert Westerlinck prees dit boek ondermeer vanwege Brandts ‘ethische visie’ en de wijze waarop hij het literaire werk beoordeelt in een ‘humane context’⁵⁰. Daarmee gaf hij de criteria aan die Willem Brandt zelf geregeld tracht te verdoezelen. Terwijl iedere lezer met zijn klompen aanvoelt dat Brandt moralistische bezwaren heeft tegen door hem besproken boeken van Hugo Raes en Jan Walravens, beweert Brandt zelf dat hij niet pleit voor ‘moraal’ of ‘fatsoen’, maar tegen epigonisme (van Henry Miller) en gebrek aan ‘geest van waarachtigheid’. Dat verhindert hem niet in dit verband over het moderne proza op te merken dat het vaak even brutaal, obsceen en schizofreen is ‘als de lage geestelijke poel waaruit het vrijwel zeker zijn vreemdsoortige oorsprong vindt, al mag het daartegen dan ook in innerlijk en principieel verzet zijn’⁵¹.

Erg duidelijk is zo'n uitspraak niet, maar dat komt waarschijnlijk omdat ook voor Brandt zelf een aantal zaken allerminst duidelijk zijn. Hij schrijft bijvoorbeeld een lovend stuk over Het boek Alfa van Ivo Michiels, waaruit alleen maar blijkt dat hij er weinig of niets van begrepen

50 Albert Westerlinck in Dietsche warande en Belfort 1964, p. 757.

51 Brandt, 4 (Amsterdam 1964) p. 195, 197, 210, 212.

[p. 216]

heeft. Brandt munt uit in het debiteren van dooddoeners. Bijvoorbeeld: ‘literair gesproken is dit een met rijk talent geschreven boek’, of: ‘Wat compositie en stijl betreft heeft de auteur ons niet verrast en daardoor evenmin voor bijzondere problemen gesteld’. Waar het hem uiteindelijk om te doen is, staat terloops in een bespreking van de poëzie van Gerrit Kouwenaar: ‘een geestelijk conflict, een poging tot ontmoeting met God en de mensen, noem het een boodschap’⁵². Het verwondert daarom niet dat hij elders T.S. Eliot citeert, die in zijn On poetry and poets de poëzie in verband brengt met het religieus gevoelen, en zich daarbij bezorgd toont vanwege de vermindering van het Godsgeloof en de toename van kerkelijke afvalligheid in onze moderne tijd⁵³.

De passus staat in Brandts' lijvige bundel Pruik en provo (1967), die een nieuwe keuze bevat uit zijn talrijke boekbesprekingen. De verzameling wordt deze maal ingeleid met een in archaïserend Nederlands geschreven stuk proza, waarin Willem Brandt als een achttiende-eeuws regent min of meer aankondigt dat hij kritische orde op moderne literaire zaken zal gaan stellen. Brandt klaagt steen en been over de toestand van de hedendaagse Nederlandse literatuur. Maar dat verhindert hem niet het werk van een groot aantal dichters en prozaïsten te bejubelen. Zo vernemen we dat Jos Vandeloo ‘tot de meest begaafde dichters onzer hedendaagse noord- en zuidnederlandse letteren behoort’, dat Theun de Vries ‘een literair werkstuk van formidabel literair talent’ schreef, en dat Willem Brakman ‘een waarlijk meesterwerk van romankunst’ heeft geleverd. Daar staat helaas het ‘ongaar gelal’ en de ‘narcistische oudewijvenpraat’ tegenover waarin Gerard Kornelis van het Reve uiting geeft aan zijn ‘homofiel exhibitionisme en perverse erotische afwijkingen’, alsmede het ‘klinkend vat vol pretentieus gedaas, dat Simon Vinkenoog presenteert onder de titel Liefde⁵⁴. Blijkens zijn uitlatingen over o.a. Jan Cremer en C. Bud-

52 Idem, p. 194, 206, 174.

53 Brandt, 4 (Amsterdam 1967), p. 117. Brandt doelt hier op het slot van Eliots' opstel ‘The social function of poetry’ (On poetry and poets⁶, Faber and Faber, London 1971), waar staat: ‘The trouble of the modern age is not merely the inability to believe certain things about God and man which our forefathers believed, but the inability to feel towards God and man as they did. (...) but when religious feeling disappears, the words in which men have struggled to express it become meaningless. It is true that religious feeling varies naturally from country to country, and from age to age, just as poetic feeling does, (...). But this is a condition of human life, and what I am apprehensive of is death. It is equally possible that the feeling for poetry, and the feelings which are the material of poetry, may disappear everywhere: which might perhaps help to facilitate that unification of the world which some people consider desirable for its own sake.’

54 Brandt, 4 (Amsterdam 1969) p. 116, 256, 223, 20, 33.

[p. 217]

dingh’, heeft Willem Brandt een afkeer van vulgariteiten en flauwiteiten. Deze afkeer behoort tot zijn spaarzame kwaliteiten als kritisch essayist, evenals trouwens de agressieve eerlijkheid waarmee hij herhaaldelijk zijn wantrouwen uitspreekt tegenover bestsellende modeliteratuur.

In hoofdstuk III heb ik er al op gewezen dat Kees Fens zich in zijn bundel Tussentijds (1972) heeft doen kennen als een katholiek literator. Maar dat wil nog niet zeggen dat hij (al?!) een intentioneel rooms ‘levenscriticus’ of ‘standpunt-criticus’ zou zijn, zoals dat bijvoorbeeld de jonge Anton van Duinkerken was, of - in bredere zin - een christen-humanistische criticus, zoals Albert Westerlinck. Tot degenen die, naast de al in het vorige hoofdstuk genoemde auteurs, ook na de oorlog de traditie van de katholieke levenskritiek hielpen voortzetten, behoorden aanvankelijk nog J. van Heugten en Bernard Verhoeven. Van Bernard Verhoeven (1897-1965) verscheen in 1948 de bundel Over kunst en leven, waarin hij het dichterschap behandelde als ‘sacraal en maatschappelijk verschijnsel’. Toen de jezuïet J. van Heugten (1890-1963) in 1954 afscheid nam als moderator van de roomse studenten in Amsterdam, werd hem een door Donker en Van Duinkerken samengestelde en ingeleide bloemlezing uit zijn vroegere essays en kritieken aangeboden, onder de titel De menselijke geest. Nadien publiceerde hij alleen nog korte recensies in het tijdschrift Streven, waarvan hij hoofdredacteur was.

Hoe het vroeger in het algemeen met de roomse levenskritiek gesteld was, heeft Jan Starink (1927) uiteengezet in zijn comparatistisch proefschrift De katholieke roman. Bijdragen tot zijn geschiedenis (1952). Hij neemt daarin ook zelf ten opzichte van de door hem besproken moderne romans (o.a. van Gertrud von Le Fort, François Mauriac en Graham Greene) een levensbeschouwelijk standpunt in. Dit wil in zijn geval zeggen dat hij niet

[p. 218]

zozeer beoordeelt vanuit een onwrikbare leer of moraal, maar vanuit een levendige geloofsovertuiging. Dat Starink dit standpunt nadien heeft ingewisseld voor een meer ergocentrische, i.c. structuralistische benaderingswijze, blijkt uit zijn Tilburgse openbare les Het fragmentarische huis (1964), over de ‘ruimtelijke verbeelding’ in Vestdijks roman Terug tot Ina Damman. Zijn thematisch opgezet bundeltje Het vrolijk leren (1972) is blijkens de ondertitel ‘Een steekproef over het onderwijs in de literatuur’. Die steekproef valt voor een aantal moderne romans gunstiger uit dan voor het onderwijs.

Als een moderne katholieke levenscriticus kan men Th. Govaart (1921) beschouwen, die tevens een typisch didactische literatuurcommentator is. Hij besluit zijn monografie over Vestdijk (in de serie ‘Ontmoetingen’, 1960) met het uitspreken van de hoop de lezer ‘enig idee’ te hebben gegeven ‘van de manier waarop hij (= de lezer) het werk van S. Vestdijk in eerste instantie tegemoet kan treden’. Vervolgens stelt hij uitdrukkelijk zijn eigen katholieke geloofsbelijdenis tegenover Vestdijks atheïstische opinie inzake religie. Tekenend voor de openheid van Govaarts levenskritiek, is zijn bereidheid het levensbeeld van Vestdijk mee te beleven ‘als een persoonlijk avontuur’⁵⁵.

Een soortgelijke openheid in zijn bundel Lezen en leven. Vingerwijzingen en handreikingen (1967) ontlokte J.W. Oerlemans (in de N.R.C. van 13-IV-1968) de geïrriteerde opmerking dat Govaart beschikt over ‘één soort kameleontisch waarderingsvermogen dat even aangenaam instemmend doet over Vestdijk als over de gekste aspecten van Van het Reve’. Daarentegen schreef Paul de Wispelaere naar aanleiding van dezelfde eigenschap: ‘Als alle katholieke intellectuelen deze boeiende geestelijke vrijheid en persoonlijkheid op konden brengen, zou veel ergerlijk misverstand uit de weg zijn geruimd’ (Het Vaderland, 16-VIII-1968).

55 Th Govaart, S. Vestdijk (Ontmoetingen, Brugge 1960, p. 41, 44).

[p. 219]

Voor Govaart fungeert het literaire werk niet zelden als aanleiding tot levensbeschouwelijke uitweidingen of confrontaties, waarbij hij inderdaad een ondogmatische ontvankelijkheid opbrengt, die weldadig aandoet in vergelijking met Fens' uitlatingen over de liturgische vernieuwingen van ‘tegenwoordig’. Of uit het oogpunt van kerkelijke geloofsovertuiging het gelijk niet bij Fens ligt, is natuurlijk een andere zaak. Intussen levert Govaart in zijn bundel Lezen en leven ook een aantal poëzie-interpretaties (o.m. over Van der Graft, Lucebert en Vasalis), die hij zelf aanduidt als proeven van ‘analyserend lezen’. Misschien zou men beter de termen ‘parafraserend’ of ‘psychologiserend’ kunnen gebruiken. De laatste typering lijkt me in ieder geval geschikt voor Govaarts' grote essay over het werk van Claus dat, samen met een studie over de romans van Bordewijk, werd opgenomen in zijn bundel Het geclausuleerde beest (1962). De analyserende en weinig doelgerichte aanpak van dit grote essay - waarin bij de bespreking van de afzonderlijke werken geregeld wordt overgestapt naar de persoon van de auteur zelf - zou kunnen doen vermoeden dat Govaart maar moeilijk naar een synthese toe kan werken. Hij heeft dit vermoeden zelf bij voorbaat tegengesproken in zijn eerder verschenen leerboek Samenhang (1959). Dit werk geeft een overzicht van de ‘Hoofdlijnen in de geschiedenis van de letterkunde na 1880 in Nederland en Vlaanderen’. Govaart tracht de literatuur te zien als ‘een neerslag van het denken, voelen, en beleven van een aantal mensen uit een bepaald land in een bepaalde tijd’. Hij merkt sedert 1880 een streven op naar integratie tussen ‘rationalistische’ en ‘romantische’ strekkingen, en ordent zijn omvangrijke materiaal dienovereenkomstig: een methode die, mutatis mutandis, zowel werd toegepast in het laatste hoofdstuk van de Outline of comparative literature van Werner P. Friedrich en David Henry Malone (1954), als in het Handboek tot de Nederlandsche letter-

[p. 220]

kundige geschiedenis (1916) van J. Prinsen.

De neiging de literatuur te zien in een brede wijsgerigculturele samenhang, deelt Th. Govaart niet alleen met Ad den Besten (zie hoofdstuk IV), maar ook met enkele andere protestantse critici. Tot hen behoort de dichter Guillaume van der Graft (1920), die als dominee W. Barnard een bundel essays publiceerde met de kenmerkende titel Tussen twee stoelen (1960). Uit de daarin opgenomen bewonderende opstellen over M. Nijhoff, en over de kerk en de kunst in het algemeen, spreekt een theologische opvatting van het dichterschap, waarbij het poëtisch woord in verband kan worden gebracht met het Woord dat was in den beginne. Een uitwerking van die gedachte vindt men, behalve in de poëzie van Van der Graft en van zijn collega Jan Wit, ook in een opstel over ‘Taal en religie’ van K. Heeroma (= de dichter Muus Jacobse). Prof. Dr. K. Heeroma (1909-1972) was een belangrijk protestants essayist en een geleerd filoloog met dichterlijke verbeeldingskracht. Zijn zojuist genoemde opstel staat in zijn bundel Nader tot een taaltheologie (1967) en bouwt voort op het onderscheid tussen de bijbelse begrippen pneuma en logos. Onder het eerste verstaat Heeroma de akoestisch-poëtische, en onder het tweede de semantische-logische bestaanswijze van de taal. De mogelijkheden van de pneumatische taal zijn onbegrensd. Ze zijn werkzaam in het gedicht en in het gebed, en ze hebben eens hun hoogtepunt bereikt in het Pinksterwonder. Heeroma stelt het door de evangelist Johannes gebruikte Griekse woord pneuma (geest, schepping: ‘pneuma ho theos’) gelijk aan het Hebreeuwse woord roeach, uit de aanhef van het Boek Genesis: ‘Gods geest zweefde over de wateren’⁵⁶.

Dat vers ligt ten grondslag aan de titel van de essaybundel De geest over de wateren (1950) van J.A. Rispens (1899-1962), die al in 1938 de geestelijke achtergronden had belicht van Richtingen en figuren in de Nederland-

56 K. Heeroma in Wiboek voor een vijftiger (liber amicorum Jan Wit), onder red. van Ad den Besten en J.W. Schulte Nordholt, Haarlem z.j. (= 1965), p. 72 e.v. (Men vgl. in dit verband de opvattingen van Soetendorp en De Boer in De schepping, dl. I Zoals er gezegd is over (Phoenix bijbelpockets, Zeist-Antwerpen 1957) en J.S. Vos, Traditionsgeschichtliche Untersuchungen zur paulinischen Pneumatologie (Theologische bibliotheek, Assen 1973). Heeroma's opstel werd herdrukt in zijn bundel Nader tot een taaltheologie (Fakulteitenreeks 7, Den Haag 1967).

[p. 221]

sche letterkunde na 1880. In zijn ‘literaire en wijsgerige essays’ schrijft Rispens over de poëzie van o.a. Leopold, A. Roland Holst, Gossaert en Marsman, maar ook over de filosofie van Nietzsche en Kierkegaard, terwijl daarenboven problemen ter sprake komen als ‘De mythische achtergrond der literatuur’, of de verhouding tussen ‘Kunstenaar en samenleving’.

Aansluitend bij de ook door Rispens en Heeroma voortgezette traditie van protestantse essayisten als Seerp Anema (1875-1961) en Geerten Gossaert (1884-1958), toetste C. Rijndorp (1894) ‘de hedendaagse Calvinistische literatuur en critiek (...) aan de aesthetische beginselen van Calvijn’. Het resultaat werd zijn studie In drie etappen (1952), waarin de protestants geïnspireerde letterkunde wordt beschouwd als een autonoom organisme, dat zich als het ware los van de overige Nederlandse literatuur ontwikkelt. Voor de toetsing aan de vooral naar sobere objectiviteit strevende esthetische beginselen van Calvijn, kon hij steunen op de ook al door Anema becommentarieerde uitvoerige studie over l'Esthétique de Calvin, van Léon Wencélius⁵⁷. Rijnsdorp is wellicht meer een calvinistisch cultuur-historicus, dan een Nederlands literatuur-criticus. Maar de literatuur speelt altijd mee. Zijn in 1964 gepubliceerde bundel meditaties Aan de driesprong van kunst, wetenschap en religie bevat ondermeer een interessant opstel over de calvinistische achtergronden in de poëzie van Gerrit Achterberg. En in 1975 deed de 80-jarige Rijnsdorp een poging tot een ‘muzische’ benadering van de Apocalyps: Hij toonde zich Gefascineerd door het laatste bijbelboek, ‘als een taalgewas met een organische structuur en doorgloeid van een inspiratie die in de wereldliteratuur haar weerga niet heeft’. Rijnsdorp wordt moeilijker verteerbaar wanneer hij, zoals in 1966, De moderne roman in opspraak tracht te brengen, door middel van een keuze uit zijn romanrecensies. Hij toont daarin weinig respect voor de levenshouding van ande-

57 Léon Wencélius, l'Esthétique de Calvin (Paris, s.d. = 1937). Seerp Anema's kommentaar verscheen zonder jaartal onder de titel Wat bracht ons Wencélius' ‘Esthetique de Calvin’? (Uitgeverij De Graafschap, Aalten). De redeneertrant van deze werken verplaatst de gemiddelde lezer in een totaal andere gedachtenwereld. Als argument voor zijn afwijzing van het dansen, gebruikt Calvijn bijvoorbeeld de bijbelplaats over de dans van Salomé aan het hof van Herodus, die bewijst dat de dans kan leiden tot de dood van een profeet! Na te hebben meegedeeld dat het dansen een misdaad was die de inwoners van Genève in de gevangenis kon brengen, stelt Wencélius vast dat Calvijn de religieuze dans van David voor de ark blijkbaar niet verwerpelijk achtte. Hij concludeert daarom: ‘L'attitude du Réformateur sur la danse n'est donc pas aussi uniformément négative qu'on veut bien le dire. Ce n'est jamais une condamnation de principe...’ (Wencélius p. 142 e.v.). Van een nog groter optimisme inzake de denkbeelden van calvijn getuigt F. Wendel (+ 1972), Calvin et l'humanisme, Presses Universitaires de France, Paris 1976.

[p. 222]

ren en hoort bijvoorbeeld in het werk van Henry Miller ‘de stemoefeningen van de komende antichrist’. Naar aanleiding van verhalen van Anna Blaman meent hij niet genoeg te kunnen herhalen ‘dat God ons Christenen in de jongste dag zal vragen hoe we op de uitdaging van de moderne literatuur hebben gereageerd’. Overigens is Rijnsdorp geenszins de laatste der rechtvaardigen. Er is nog de gereformeerd-vrijgemaakte criticus G. Slings, die de moderne literatuur (waaronder het werk van Hermans, Mulisch, Van het Reve en Wolkers) ‘als teken des tijds’ aan de kaak stelde in zijn bundel Een boos en overspelig geslacht, derde druk, 1975), en er is bovendien de Vlaming Oskar van der Hallen, die zijn roomse geloofsgenoten waarschuwend onderhield met betrekking tot Het diabolisme in de hedendaagse roman (1962). Minder eenkennig is de in 1962 onder redactie van F. Kurris S.J. samengestelde kritische reader Moderne literatuur in christelijke perspectief⁵⁸.

58 Meer ‘sectarische’ rooms-katholieke werken zijn de vertaalde bloemlezing Wijsheid en schoonheid uit negentien eeuwen katholieke wereldletteren van Benoît du Moustier (Bilthoven - Antwerpen 1950) en het internationaal opgezette tweedelig literair-historisch overzicht De katholieke literatuur in de XXe eeuw (1954), onder redactie van J. Taels, waarin de hoofdstukken over Vlaanderen en Nederland resp. werden geschreven door R.F. Lissens en W.J.M.A. Asselbergs.

3.

Karel Jonckheere (1906) werd ‘in het midden van zijn levensreis’ als gevestigd dichter overvallen door de revolutie van de experimentele vijftigers. Die ervaring werd beslissend voor zijn essayistische bezinning op het fenomeen poëzie. Hij deelde dat lot met Bertus Aafjes, die na een berucht geworden essayistische aanval op de experimentele dichtkunst, er zelf als dichter het zwijgen toe deed⁵⁹. Bij Jonckheere verliep de confrontatie anders, en dat is tekenend voor zijn door de gratie van de relativerende ironie bepaalde persoonlijkheid. In zijn monografie Bertus Aafjes, de dichter van de poëzie (1953) houdt hij zich minder bezig met de teksten van Aafjes, dan met diens opvattingen over het dichterschap als levenshouding en levenservaring. Deze laatste raken volgens hem het wezen van de poëzie. Het ‘puëriel spel’ met

59 Vgl. Aantek. 18 bij Hoofdstuk II. In 1961 en 1962 publiceerde Elseviers Weekblad een briefwisseling tussen Bertus Aafjes en Michel van der Plas, waarop o.a. werd gereageerd door Ed. Hoornik, n.a.v. het ‘zwijgen’ van Aafjes als dichter. Zie: Ed. Hoornik, Over en weer. Beschouwingen over poëzie, Den Haag 1962, p. 37-43.

[p. 223]

taal- en dichtvormen van de experimentelen, beschouwt Jonckheere daarentegen als bijzaken. Maar na zijn aanvankelijk verweer tegenover de vormexperimenten van de vijftigers, evolueerde hij tot een meer ironiserenddefensieve houding. En dat laatste gebeurt dan in naam van de traditie en van de rede, van welke steunpunten hij zelf echter tegelijkertijd de betrekkelijkheid inziet.

Met Erik van Ruysbeek dialogeerde Jonckheere in briefvorm over Poëzie en experiment (1956) en Ondergang en dageraad (1966) in de Westerse cultuur van de twintigste eeuw. Van Ruysbeek belijdt een extatisch aandoend geloof in de toekomst van het experimentalisme en in een oosters (maar ook Bilderdijkiaans-romantisch!) ideaal van de eenheid van al het zijnde. Daartegenover stelde Jonckheere met speelse scepsis zijn relativerend en ontmythologiserend vasthouden aan de eigen individualiteit, en aan de werkelijkheidservaring van het ogenblik. Ook in zijn essay De poëziemuur doorbreken (1958) vermijdt Jonckheere zowel het polemisch offensief als het schwärmend mysterie. Hij tracht het wezen van de poëzie te bepalen door uit te gaan van verschillen tussen proza en gedicht, die in de teksten zelf met het blote oog waarneembaar zijn. Daarenboven schenkt hij aandacht aan de rol van de lezer. Want het is uiteindelijk de lezer die het gedicht onder poëtische spanning zet, als hij de vele vormelijke en inhoudelijke aspecten (door Jonckheere aparte ‘poëzieën’ genoemd) ervaart in onderlinge harmonie.

Het schijnt Jonckheere te doen om een verzoening tussen traditionele en experimentele dichtkunst, in de overtuiging dat beide richtingen per slot van rekening op eigen wijze hetzelfde complexe fenomeen der poëzie vertegenwoordigen. De werking van de traditionele dichtkunst berust vooral op de menselijke of thematische mogelijkheden van de poëzie, terwijl de experimentele dichtkunst haar kracht voornamelijk ontleent aan de poëtische mo-

[p. 224]

gelijkheden die er aan klank en betekenis in het woord zelf verscholen liggen. Jonckheeres streven naar synthese blijkt ondermeer uit zijn poëziebloemlezing Uit het nest geroofd (1962). Dit streven vond minder waardering bij een typische voorkeur-criticus als de professionele modernist Paul de Vree, dan bij een meer neutrale literatuurbeschouwer als Paul de Wispelaere⁶⁰.

Als essayist heeft Karel Jonckheere dikwijls iets vlinderachtigs. Zijn ‘Vlaamse monografie over Raymond Brulez (1961) vertelt amusant over Brulez’ levensloop en de aanleiding tot zijn boeken, maar ze spreekt over die boeken zelf nogal oppervlakkig en bij voorkeur in beeldspraak. Jonckheere heeft meer talent tot schitteren dan tot verhelderen. In zijn bundel Het hart onder de dierenriem (1968) trok hij met evenveel aforistisch gemak de horoscoop van een groot aantal Nederlandstalige schrijvers, als hij ze met eerlijk plezier beroddelde in zijn verzameling In een anekdote betrapt (1971). Aforisme en anekdote garanderen ook de leesbaarheid van zijn brochure Van kritiek gesproken (1953). Hij bracht daarin een groot aantal vlot geformuleerde maar weinig verrassende waarheden bij elkaar, en badineert intussen over het functioneren van de kritiek in het literaire communicatieproces. Juist een geschrift als dit, bewijst dat de essayist Jonckheere in feite minder een literair criticus is, dan wel een briljant causeur en collectioneur van literaire wetenswaardigheden. Hij deelt die eigenschap met enkele andere essayisten, die hij ruimschoots overtreft in verbaal vernuft.

Wim J. Simons (1926) is, behalve dagbladrecensent, uitgever en literair adviseur, ook auteur en samensteller van vele tientallen boeken met betrekking tot de moderne Nederlandse letterkunde. Hij schreef monografieën in de serie ‘Ontmoetingen’ over Frederik van Eeden (1960), Louis Couperus (1963) en Henriette Roland Holst (1969), maakte o.a. bloemlezingen uit het werk van Kees van

60 De Vree, 4 (Onder experimenteel..., Brugge-Antwerpen 1968) p. 206-211; P. de Wispelaere in Cl. Haesaert e.a., Zeven over Karel Jonckheere, Brussel-Den Haag 1967, p. 61-83.

[p. 225]

Bruggen (1954) en Freek van Leeuwen (1955), en verzamelde in zijn bundel Hakken en spaanders (1970) ‘kleine curiosa uit de Nederlandse en Vlaamse letteren’. Daarenboven schreef hij boeken over onderwerpen die variëren van Frederik van Eedens Amerikaanse reizen of het leven en de werken van Herman Robbers, tot en met het schandaal rondom de roman Pijpelijntjes van Jacob Israël de Haan of de laatste ontwikkelingen in de literatuurproductie voor de jeugd. Zo'n man lijkt voorbestemd om te schrijven over Omgang met boeken. Simons deed dat op niet overdreven precieze wijze bij gelegenheid van de eerste Nederlandse nationale boekenmarkt in 1965. Hij bracht daarbij niet alleen de auteur en de editeur ter sprake, maar ook de recensent. Dat er zoveel onbetekenende boekbesprekingen verschijnen, is volgens Simons het gevolg van een drievoudig gemis: aan deskundigen, aan behoorlijke honorering en aan voldoende tijd.

Een naam die in Simons' Omgang met boeken ontbreekt maar eigenlijk niet had mogen ontbreken, is die van de boekenkenner G.H. 's-Gravesande (1882-1965), die kunstredacteur van Het Vaderland was en samensteller van talrijke literaire bibliografieën en prospectussen. Hij schreef zeer informatief over Onze letterkunde in bezettingstijd (1946), E. du Perron (1947) en Arthur van Schendel (1949), en verzorgde de inleidingen bij postume verzamelbundels van Jan Campert (1947) en J.G. Danser (1957). Van grote literairhistorische kennis getuigen zijn documentaire uitgaven over De geschiedenis van De nieuwe gids (1955 en 1961) en De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen (1962). Vooral het eerstgenoemde boek wekte destijds opschudding, vanwege de biografische onthullingen over Willem Kloos en de aantasting van diens image als legendarische ‘leider’ van de Beweging van Tachtig⁶¹. G.H. 's-Gravesande had niet alleen een intense biografische belangstelling, maar werd bovendien gedreven door een oprechte collectioneursliefde voor het

61 Zie bijvoorbeeld het artikel van Anthonie Donker, ‘Willem Kloos: spontane, gekweekte en anti-legende’ in De gids 1958, II, p. 164 e.v.

[p. 226]

boek als kunstvoorwerp en voor de meest uiteenlopende letterkundige feiten als kostbare wetenswaardigheden. Die eigenschappen maakten hem meer tot een literair bio-bibliograaf, dan tot een literair criticus.

Minder bibliografische - dan kritische -, en aanzienlijk meer causeurseigenschappen, vertoont het essayistisch werk van Hella Haasse (1918). Ze verzamelde haar literaire lezingen en essays onder de titels Leestekens (1965) en Zelfstandig, bijvoeglijk (1972). Evenals haar vroegere boekje Dat weet ik zelf niet (1959), bevatten deze bundels ondermeer beschouwingen-in-vogelvlucht over de verbeelding van enkele thema's (jeugd; oorlog; liefde) in de wereldliteratuur: zij vormen prettig leesbare voorbeelden van comparatistische ‘Stoffgeschichte’, zonder veel te verhelderen met betrekking tot de interpretatie of evaluatie van de vele teksten die erin vermeld worden. Meer kritisch belang hebben haar essays over romans van Vestdijk en Hermans, en over de existentiële problematiek in het werk van Blaman en Wolkers.

Hella Haasse is zomin literatuurdocente als schrijfster van literaire kronieken. Zelf noemde ze haar bundel Leestekens: ‘een verslag van herkenningen en ontdekkingen, al lezende gedaan, niet beroepshalve, maar uit pure liefhebberij’. Onmiskenbare liefhebberij, maar dan gecombineerd met literair-wetenschappelijke belangstelling, is ook aanwezig in het werk van de slavist Kees Verheul (1940). Hij schreef ondermeer herinneringen aan zijn studietijd in Rusland (Kontakt met de vijand, 1975) en een bundel vertalingen uit de poëzie van Osip Mandelstam (Wie een hoefijzer vindt, 1974), met verhelderende ‘notities’. Het eerste boek bewijst gevoel en begrip voor literaire achtergronden en het tweede voor poëzie, terwijl beide boekent tezamen getuigen van schrijftalent. Deze eigenschappen zijn ook aanwezig in de bundel Verlaat debuut en andere opstellen (1976), waarin Verheul niet alleen schrijft over Russische literatuur, maar ook over J. van

[p. 227]

Oudshoorn, Arthur van Schendel, Chr. J. van Geel, Jan Emmens en Wilfred Smit. Vooral het opstel over de poëzie van Chris van Geel is een goed stuk. Kees Verheul is een nauwkeurig waarnemer en taalgebruiker, met scherpe aandacht voor symboliek en betekenisverschuivingen, en een kritische voorkeur voor ernstig en beheerst vakmanschap. Zijn literaire eruditie en zijn gevoel voor context en situatie, doen niets af aan zijn talent als close reader, maar ze behoeden hem wel voor de verengende invloed van een dogmatische analistenoptiek.

Tot de critici die alleen bundelden op het gebied van hun voorkeur of specialisatie, behoort ook de Friese romancier en dagbladrecensent Anne Wadman (1919). In zijn bundel Handdruk en handgemeen. Leesavonturen met Simon Vestdijk (1965) bracht hij zijn tussen 1957 en 1964 geschreven kronieken over het werk van Vestdijk bijeen. Wadmans vermogen tot enthousiaste bewondering maakte vooral het eerste gedeelte van zijn hoofdtitel toepasselijk op de inhoud. Zoals de ondertitel van zijn bundel al zegt, is de kritiek voor Wadman op de eerste plaats een verklarend verslag van ‘leesavonturen’. Daaraan kan worden toegevoegd, dat dit explicatief verslag vlot en dikwijls verrassend werd geformuleerd, en opmerkingen bevat die trachten door te stoten tot de kern van Vestdijks kunstenaarspersoonlijkheid. Wadman geeft als criticus geen expliciete waarde-oordelen en vertoont allerminst dogmatische neigingen wat zijn methodiek betreft. Hij heeft zowel aandacht voor technische vraagstukken als voor psychologische achtergronden en de mogelijkheid tot symbolische duidingen.

Geen resultaat van bundeling achteraf, maar van vooropgezette specialisatie, zijn een groot aantal monografieën met betrekking tot de moderne letterkunde. Daartoe behoren zowel ‘einmalige’ academische proefschriften en ‘vrije’ essays (bijvoorbeeld de mooie studies van René

[p. 228]

Verbeeck en Arthur Lehning over Marsman), als voortgezet research-werk, zoals van Gerrit Borgers en Paul Hadermann over Paul van Ostaijen⁶². In het geval dat de auteurs van de hier bedoelde monografieën verder niet of nauwelijks als essayist deelnemen aan de kritische begeleiding van de hedendaagse Nederlandse literatuur, moesten hun geschriften in het bestek van dit overzicht onbesproken blijven. Maar het komt ook wel voor dat critici wier werk tot heden uitsluitend verscheen in tijdschriften en dag- of weekbladen, daarnaast nog een of meer monografieën publiceerden. Zo schreef Johan van der Woude (1906) een boek over Maria Dermoût. De vrouw en de schrijfster (1973), en zo publiceerde G.W. Huygens (1912) in de serie ‘Monografieën over Vlaamse letterkunde’ een overzicht van het werk van Lode Baekelmans (1960). Hierna vermeld ik nog enkele andere als critici werkzame essayisten, wier werk in boekvorm tot dusver beperkt bleef tot één of enkele monografieën. De Brusselse docent Michel Dupuis (1944) schreef een ‘Vlaamse monografie’ over Hugo Claus (1976) en promoveerde in 1973 bij Jean Weisgerber op een studie over het verhalend proza van W.F. Hermans, waarvan in 1976 een handelsuitgave verscheen onder de titel Eenheid en versplintering van het ik. Met deze studie wil Dupuis aantonen dat de kern van Hermans' romanwereld wordt gevormd door ‘de problematiek van de enkeling’. Deze enkeling ziet de toename van zijn kennis en bewustheid (op kosten van het verlies van zijn oorspronkelijke, primitieve of dierlijke eenheid) onherroepelijk gepaard gaan met een proces van innerlijke versplintering, dat leidt tot zijn ondergang in een volkomen chaos. Dupuis noemt zijn werkwijze ‘fenomenologisch’. Hij brengt literaire feiten uit verschillende werken met elkaar in verband en reduceert ze tot thema's, motieven, vormen en procédés. Daarbij treedt hij interpreterend op met alle middelen die hem ten dienste staan. Vandaar dat hij, be-

62 René Verbeeck, De dichter H. Marsman, Lier 1959; Arthur Lehning, De vriend van mijn jeugd. Herinneringen aan H. Marsman, 's-Gravenhage 1954, en Marsman en het expressionisme, 's-Gravenhage 1959 (het laatste opstel werd herdrukt in Lehnings verzamelbundel De draad van Ariadne, Amsterdam 1969); Gerrit Borgers, Paul van Ostaijen. Een documentatie, 2 dln, Den Haag 1971, en Kroniek van Paul van Ostaijen 1896-1928, Den Haag-Brugge 1975; Paul Hadermann, De kringen naar binnen. De dichterlijke wereld van Paul van Ostaijen, Antwerpen 1965, en Het vuur in de verte. Paul van Ostaijens kunstopvattingen in het licht van de europese avant-garde, Antwerpen 1970.

[p. 229]

halve intrinsieke categorieën als ruimte, gezichtspunt en stijl, ook zogenaamde extrinsieke elementen hanteert, zoals psychologie, filosofie en mythologie.

Minder systematisch gaat de al in hoofdstuk II genoemde Jacques Kruithof te werk in zijn ‘literaire verkenning’ Vertellen is menselijk (1976). Ook hij bespreekt de ‘filosofie’ van een auteur (in dit geval: Anton Koolhaas) op grond van een onderzoek naar de bekende romantheoretische categorieën in diens fictionele verhaalwereld. Maar de vrije vorm van zijn vijfdelig ‘essay’ laat hem toe ondermeer de traditie van het dierverhaal en de problematiek van de literaire evaluatie ter sprake te brengen.

Van de poëziecriticus Jan van der Vegt (1935) verscheen in 1973 de omvangrijke interpreterende studie De brekende spiegel, over ‘Ontwikkeling, samenhang, achtergronden bij A. Roland Holst’. Na de monografieën van Anton van Duinkerken (1945), G. Sötemann (1950), W.H. Stenvert Kroese (1951), en Jan Elemans (1961), benadert Van der Vegt het werk van A. Roland Holst vooral thematisch, vanuit de these dat het prozastuk De afspraak fungeert als centrale ‘mythe’. Hij slaagt erin de evolutie van een aantal ‘constante’ thema's en motieven aan te tonen.

Een even omvangrijke, maar totaal anders opgezette monografie schreef de jonge criticus Georges Wildemeersch (1947) over Hugo Claus of Oedipus in het paradijs (1973). Hij geeft een analyse van Claus' evolutie als dichter en brengt daarbij meteen het proza en het toneel ter sprake. Wildemeersch gaat uit van de tekst, maar evenmin als Van der Vegt verwaarloost hij daarom het eenvoudige feit dat deze tekst werd geschreven door een auteur.

Meer expliciet komt de interferentie van ‘leven’ en ‘literatuur’, of ‘biografie’ en ‘creatio’, tot uitdrukking in enkele publikaties van de dagbladcriticus Wam de Moor (1936), die verantwoordelijk is voor de uitgave van de

[p. 230]

Verzamelde Werken van J. van Oudshoorn. Uit zijn gedocumenteerde commentaar bij twee tevoren geheel of gedeeltelijk onbekende boeken van Van Oudshoorn (Bezwaarlijk verblijf, 1965; Het onuitsprekelijke, 1968) blijkt de (soms gecompliceerde) samenhang tussen het literaire werk en de biografie van zijn auteur.

Ook bibliografisch werk is soms van groot belang voor de eigenlijke literatuurstudie en literatuurkritiek. Dit geldt met name voor het monnikenwerk van R.L.K. Fokkema (1938), die in een lijvig en van veel speurijver getuigend proefschrift de inventaris opmaakte van Varianten bij Achterberg (1973). Interpreterende essays werden aan diens dichterlijk oeuvre o.a. gewijd door Manuel van Loggem (1916), die in zijn Oorsprong en noodzaak. Het werk van Gerrit Achterberg (1951), de aandacht vestigde op ‘enige psychologische aspecten die zich opdringen bij het lezen van Achterbergs gedichten’, en door A.F. Ruitenberg - de Wit, die een beroep doet op de psychologie van Carl Gustav Jung bij de analyse van het ‘Spel van de wilde jacht’ in haar monografie Formule in den morgenstond. Een studie over het dichtwerk van Gerrit Achterberg (1968).

De protestantse criticus Roel Houwink (1899), die in 1931 Achterbergs debuutbundel Afvaart inleidde, kwam op die bundel, én op de thematiek van Achterbergs poëzie in het algemeen, terug in zijn opstel Het raadsel ‘Achterberg’ (1973). Marcel Janssens meende er een min of meer stilzwijgende (en in ieder geval verzwijgende) reactie in te herkennen op de kort tevoren verschenen essays Bewijzen uit het ongerijmde (1971) en Nogmaals het probleem Achterberg (1972) van Martien J.G. de Jong. Deze had ondermeer geprotesteerd tegen zijn inziens onjuiste biografische vermeldingen door J.B. Charles in een speciaal Achterbergnummer van het tijdschrift Maatstaf, en daarbij tevens gesproken over de problematiek van verband en afstand tussen Achterbergs biografie en sommige

[p. 231]

van zijn gedichten⁶³.

Hoewel Houwink op de eerste bladzijde van zijn essay aankondigt dat hij zich uitsluitend zal bezighouden met de ‘autonomie van de verzen, die de dichter Achterberg geschreven heeft’, identificeert hij twee bladzijden verder Achterbergs viriele potentie al zonder enige bewijsvoering met zijn dichterlijke creativiteit, en heeft hij het daar bovendien over de kracht van Achterbergs ‘geloof’ die hem tegen ‘de demonie’ moest beschermen. De biografie speelt, ondanks herhaalde beweringen van het tegendeel, voortdurend een rol in de beschouwingen van Roel Houwink en verleidt hem bijvoorbeeld tot onbewezen oordelen als: ‘De realiteit van het gegeven wordt ook hier weer ongeoorloofd geromantiseerd’, of: ‘ook zuiver menselijk gezien heeft Achterberg als mens en als dichter zichzelf geen goed gedaan, of geluisterd naar slechte adviseurs’. Dergelijke uitspraken hoeven niet te verwonderen bij een criticus die in een boekje over Marsman (1961) beweerde dat de kosmische visioenen in diens poëzie ‘gemakkelijk’ terug te brengen zijn ‘tot residu van de lichtelijke epileptische aanvallen, waarvan Marsman af en toe te lijden had’. Ze doen echter vreemd aan in een essay dat zichzelf, in naam van de ‘autonomie’, juist aandient als bewijsstuk voor de irrelevantie van een zienswijze die óók oog schijnt te hebben voor het ‘verweven zijn’ van mens en werk⁶⁴.

Andere critici hebben hun belangstelling voor deze ‘verwevenheid’ geenszins trachten te camoufleren. Blijkens het rapport van een in 1976 gehouden symposion over de dag- en weekbladkritiek, behoren tot hen Max Nord, Adriaan van der Veen en Willy Spillebeen⁶⁵. Van de vroegere Tirade-redacteur Max Nord (1916) verscheen, behalve zijn al genoemde monografie over Albert Helman, ondermeer een biografie van Luigi Pirandello (1962), terwijl hij tevens optrad als samensteller van het opstellenbundeltje Over Vestdijk (1948). Van der Veen (1916)

63 Marcel Janssens in Dietsche Warande en Belfort 1973, p. 685 e.v. Het bedoelde nummer van het tijdschrift Maatstaf verscheen in 1964 (jrg. 11, afl. 10/11). Het artikel in kwestie was: Prof. Mr. W.H. Nagel, ‘Schrijvers van nabij’, p. 658-681.

64 Roel Houwink, Het raadsel ‘Achterberg’, Brugge 1973, p. 6, 8, 51, 52 (op blz. 53 heeft Houwink moeite met het door Achterberg gebruikte woord ‘knoop’: hij had zich die moeite - en het afwijzend oordeel over de tweede versie van het betreffende gedicht - kunnen besparen door het gedicht ‘Reïncarnatie’ uit de bundel Thebe te lezen). Houwinks opmerking over Marsman komt uit zijn Persoonlijke herinneringen aan Marsman, Amsterdam 1961, p. 11: hij maakte er ondermeer de beperking bij dat zijn verklaring alleen geldt: ‘Wanneer men de zaak psychologisch beschouwt...’.

65 Joost de Beer e.a., De Nederlandse dag- en weekbladkritiek sinds Merlyn. Symposion te Nijmegen op 6 mei 1976 (werkmap) p.32.

[p. 232]

publiceerde in de serie ‘Monografieën over Vlaamse letterkunde’ een bloemlezing met inleiding uit het werk van Maurice Roelants (1960). De poëziecriticus Willy Spillebeen (1932), schreef in dezelfde serie over André Demedts (1974) en in de reeks ‘Ontmoetingen’ over Jos de Haes (1966) en Hubert van Herreweghen (1973). Laatstgenoemde dichters zijn ook vertegenwoordigd in de didactisch opgezette bloemlezing Een zevengesternte, die Spillebeen in 1967 bezorgde.

Zoals ondermeer wordt bewezen door zijn bundel De rijmende dood (over de doodsgedachten van enkele dichters en de realiteit van hun eigen sterven, 1959) mag ook Alfred Kossmann (1922) worden gerekend tot de dagbladcritici voor wie de auteur even belangrijk is als zijn tekst. Hetzelfde geldt voor Wim Zaal (1935), die als essayist een duidelijke voorkeur toont voor weinig bekende maar desondanks uitzonderlijke figuren uit het minder of meer nabije verleden. Zo behandelt zijn bundel Nooit van gehoord (1969) het leven en werk van ‘Stiefkinderen van de Nederlandse beschaving’, waartoe dan ondermeer de auteurs J.K. Rensburg, Wouter Lutkie en Willy Tergast behoren. Overigens houden de puntig geschreven opstellen van Wim Zaal gewoonlijk slechts zijdelings verband met de literaire kritiek, en hetzelfde kan worden opgemerkt bij zijn talrijke bloemlezingen, waaronder curiosa als Geliefde gedichten ‘die iedereen kent maar niet meer kan vinden’, 1972) en Geheime gedichten (‘die niemand kent maar die toch gezien mogen worden’, 1974).

4.

De bloemlezing als kritisch middel tot inleiding op het werk van een nieuwe generatie, hebben wij in vorige hoofdstukken al leren kennen bij de bespreking van Dirk Coster, D.A.M. Binnendijk, F.W. van Heerikhuizen en Peter Berger. Andere voorbeelden van generatie-antho-

[p. 233]

logieën zijn Met andere woorden (1960) van René Gysen en Hans Sleutelaar, Zo schrijven de auteurs van nu (1969) van C.J.E. Dinaux, Voor wie dit leest. Proza en poëzie van 1950 tot heden (1971) van Kees Fens, en Vijftig na 50. Bloemlezing van de nieuwe poëzie (1973) van Willem M. Roggeman en Hans van de Waarsenburg. Een originele bloemlezing is Schrijvers blootshoofds (1959) van Nel Noordzij, waarin zij negen auteurs aan het woord laat ‘Over de roman en eigen werk’. Dit idee werd later gewijzigd en uitgewerkt: 100 schrijvers maakten een keuze uit eigen werk (1971) op verzoek van Adriaan van der Veen en Martin Mooij, aan wie ze bovendien de benodigde bio- en bibliografische gegevens verstrekten.

Als kritisch instrument kan een bloemlezing ook functioneren ter introductie of verdediging van een volgens de samensteller vergeten of verwaarloosd auteur. Uit vele voorbeelden noem ik de door de Zeeuwse dagbladcriticus en dichter Hans Warren (1921) samengestelde bloemlezing Mijn hart wou nergens tieren (1959) uit het werk van P.C. Boutens, en - van geheel andere aard - de door Jan de Hartog strijdlustig ingeleide bundel Feestelijke ondergang (1950) van Johan C.P. Alberts, die meteen een felle aanval werd op wat De Hartog beschouwde als het inteeltkarakter van de zogenaamde ‘literaire wereld’.

Andere critici maakten substantieel ingeleide bloemlezingen waarin aandacht wordt gevraagd voor volgens hen stiefmoederlijk behandelde genres. Zo verscheen van de vroegere Critisch-Bulletinredacteur R. Blijstra (1901-1975) de ‘literaire verkenning’ Voorspel en voorspelling (1970) over Nederlandse science-fiction. In dezelfde serie publiceerde de dagbladcriticus en essayist Ab Visser (1913) een overzicht met bloemlezing uit de moderne Nederlandse misdaad-literatuur van Ivans tot en met Hans van Straten (Wie is de dader; 1971). Vissers kritische specialiteit leidde tot verschillende essays (Kaïn sloeg Abel, 1963; Onder de gordel. Erotiek en geweld in de

[p. 234]

misdaadroman, 1968) en tot zijn jaarlijkse pocket-bloemlezing Pulp (1969-1975) over mysterie - horror -, en aanverwante literatuur.

Tot die aanverwante literatuur behoort ook het ‘beeldverhaal’, waaraan Rudolf Geel en R.H. Fuchs een aantal beschouwingen hebben gewijd in hun bundel Schijnheiligen en nepschurken (1973). Rudolf Geel (1941) is redacteur van het tijdschrift De gids en medewerker aan de interessante verzamelbundel Populaire literatuur (reeks ‘Amsterdamse smaldelen’, 1974), waarin o.a. J.J. Oversteegen een poging doet om het begrip ‘Triviaalliteratuur’ te definiëren. Het feit dat de ‘Unterhaltungsliteratur’ een (vooral door Duitse theoretici aan de orde gesteld) ‘Forschungsproblem’ is geworden, hangt zowel samen met de opkomst van het sociologisch en semiologisch literatuuronderzoek, als met de crisis van de burgerlijke ‘gymnasium’ - of ‘alpha-cultuur’, waarop in ons tweede hoofdstuk is gewezen. Voor de dagelijkse praktijk van de literaire kritiek heeft dit onderdeel van de ‘Rezeptionsforschung’ tot heden nog geen duidelijk aanwijsbare gevolgen gehad. Er bestaat een ongeschreven code, volgens welke bij bepaalde uitgevers verschenen boeken, niet tot de literatuur worden gerekend, terwijl daarentegen het werk van ‘officiële’ auteurs geacht wordt bij enkele zogenaamde ‘literaire’ uitgevers te verschijnen. De officiële critici passen zich - met uitzondering van Ab Visser - (en is hij vanwege die uitzondering nog wel een officiële criticus?!) - stilzwijgend aan bij deze impliciete voorselectie op basis van bestaande uitgevers- en auteursreputaties⁶⁶. Overigens kan ook een min of meer gezamenlijke ‘actie’ van de officiële literatoren tot kritische uitsluiting van een tevoren als ‘literair’ erkende auteur leiden: een voorbeeld lijkt mij het werk van de aanvankelijk hoog geprezen maar later verguisde en (althans door de officiële kritiek) ook ‘vergeten’ romanschrijver A.M. de Jong⁶⁷.

Terug naar de kritische bloemlezing. De anthologie als

66 Zie hierover J. Fontijn in het slothoofdstuk van Populaire literatuur.

67 Zie De Jong, 4 (Leiden 1970) p. 9 e.v. en 129 e.v.
Voor de zogenaamde literaire ‘strategie’ of ‘politiek’, vgl. Aantek. 37 van Hoofdstuk II en, i.v.m. de financiële aspecten in het moderne literaire leven, ook de inleiding van Jan de Hartog bij de bundel Feestelijke Ondergang van Johan C.P. Alberts, Amsterdam - Brussel 1950, alsmede het slothoofdstuk van de bundel Parels voor de zwijnen (1975) door T. Kars.

[p. 235]

manifest of manifestatie van een groep of school, kennen we uit de in hoofdstuk II vermelde experimentele verzamelbundels van Simon Vinkenoog, Gerrit Kouwenaar, Paul Rodenko en Jan Walravens. Simon Vinkenoog (1928) bezorgde ook een retrospectieve bloemlezing uit het door hem in 1950 te Parijs uitgegeven tijdschriftje Blurb (1962) en gaf in zijn bundeltje Uit de doeken (1960) journalistieke ‘signalementen’ van Claus, Elsschot, Nescio en Mulisch.

Een typische manifestatie-bloemlezing is de door Lionel Deflo ingeleide bundel Nieuw-realistische poëzie in Vlaanderen (1972). Deflo (1940) is auteur van een literaire ‘Ontmoeting’ met Clem Schouwenaars (1976) en hoofdredacteur van het tijdschrift Kreatief, dat in 1974 een door Jan Vanriet (1948) samengestelde documentaire over het Vlaams neo-realisme publiceerde onder de titel Omtrent de werkelijkheid. Een interessante poging om het poëtisch nieuw-realisme literair-historisch te situeren, is de ‘literaire verkenning’ De poëzie is niet meer van gisteren (1972), van Luk Wenseleers. Zijn werk completeert als het ware de in Hoofdstuk IV besproken bundels van Piet Calis en Peter Berger. Dat Wenseleers (1943) in zijn historisch overzicht zowel de poëzie van Martinus Nijhoff als de moderne Amerikaanse dichtkunst betrekt, vloeit als het ware voort uit zijn vroeger kritisch-essayistisch werk. In 1966 publiceerde hij de bloemlezing Adam en Eva in de stad. Amerikaanse poëzie van de 2oste eeuw en de studie Het wonderbaarlijk lichaam. Martinus Nijhoff en de Moderne poëzie. Zijn in 1975 te Antwerpen onder Paul de Wispelaere verdedigde proefschrift De structuur van het uur U, bleef tot heden onuitgegeven.

Als laatste voorbeeld van een manifestatie-bloemlezing noem ik de internationale Anthologie visuele poëzie (1975) van G.J. de Rook, die aansluit op de volgens hem nog ‘strikt, lettergebonden, konkrete poëzie’, waaruit Paul de Vree in 1968 de anthologie Poëzie in fusie samenstelde.

[p. 236]

Met Erik Slagter (1939) is De Vree (1969) een meer door bewondering dan door kritiek geïnspireerde specialist op het gebied van het artistiek modernisme. Vandaar dat wij hem in hoofdstuk II leerden kennen als essayistisch begeleider van de experimentele poëzie, en dat we in hoofdstuk IV konden opmerken dat Albert Westerlinck zich zorgen maakte over de ongecontroleerde wijze waarop De Vree de troebelen van het moderne geestesleven ‘inzoog’. De Vree had als essayist aanvankelijk vooral belangstelling voor de roman en zijn psychische en sociale genese. In 1933 publiceerde hij een essay Over den roman, in 1936 een bundel ‘korte essays en kritieken’ over Hedendaagsche Vlaamsche romanciers en novellisten, en in 1951 een Schets der sociale achtergronden van de hedendaagse Vlaamse roman. Een eigenaardigheid van De Vree's kritisch-essayistisch werk is het fragmentair en zakelijk, of liever notitie-achtig karakter. Zijn meest synthetische en persoonlijke essay is wellicht de in de serie ‘Ontmoetingen’ verschenen monografie over Maurice Gilliams (1964); en ook die bestaat uit twee afzonderlijke kritische benaderingen (resp. uit 1947 en 1963).

De Vree's na-oorlogse kritische bedrijvigheid is vooral poëtisch en avant-gardistisch gericht en steunt op grote feitenkennis inzake modernistische bewegingen op internationaal en - men zou bijna zeggen: locaal niveau. Zijn bloemlezing Vlaamse avant-garde: poëzie en proza (1965) geeft een overzicht van de periode 1921-1964, en zijn in samenwerking met Henri Floris Jespers geschreven bundeltje Paul van Ostaijen (1967) bevat een schat van schijnbaar ongeselecteerde informatie over Dada en andere avantgardistische manifestaties in Duitsland en elders in Europa. De Vree's kritiekenbundel Onder experimenteel vuur (1968) bestaat uit soms wel heel erg beknopte aantekeningen bij een groot aantal minder of meer experimentele dichtbundels die verschenen tussen 1953 en 1967. Werk van dichters die kwamen (maar soms hele-

[p. 237]

maal niet aan-kwamen!) en voor een deel weer gingen. Men vraagt zich bij een dergelijke overvloed slechts af, hoe het mogelijk is dat een zo internationaal geöriënteerde essayist als Paul de Vree niet de (zelf-) kritiek der selectie heeft kunnen opbrengen, en ook: hoe zijn kritische belangstelling voor de Nederlandstalige experimentele poëzie voornamelijk beperkt kon blijven tot het werk van auteurs die toevallig afkomstig zijn uit de stad Antwerpen, of het westelijk of noordelijk deel van het koninkrijk België.

Sedert het midden van de jaren zestig is De Vree zich steeds meer gaan bezighouden met ‘konkrete’, ‘visuele’ en zuiver ‘fonetische’ poëzie. Resultaten daarvan vindt men ondermeer in zijn driemaandelijkse periodiek De tafelronde en in het anno 1971 met de Italiaan Sarenco opgerichte tijdschrift Lotta poetica, dat zijn kracht zoekt in een combinatie van strikt persoonlijk fotografisch materiaal met een uiterst links en tevens gemakkelijk politiek ‘engagement’.⁶⁸

Evenals de kritiek van Paul de Vree en Erik Slagter, is die van C. Buddingh' een kritiek van voorkeuren. De dichter, dagboekenier en prozaïst Cees Buddingh' (1918) is echter tevens auteur van zeer algemene naslagwerken, waaronder een Encyclopedie voor de wereldliteratuur (1954) en enkele citatenboeken. Als hij bij de samenstelling van laatstgenoemde uitgaven ook de eerstgenoemde had geraadpleegd, zou hij wellicht een in tweede instantie uit het Frans vertaald citaat van ‘Métastase’ hebben aangeduid als afkomstig van de Italiaanse toneelschrijver Pietro Metastasio⁶⁹. Dat Buddingh' zich soms gedraagt als een schrijvende touche-à-tout, heeft Kees Fens eens duidelijk gemaakt door zijn bloemlezing humoristische poëzie Het gevleugelde hobbelpaard (1961) te vergelijken met de Ongerijmde rijmen die tevoren door Michel van der Plas waren verzameld⁷⁰.

68 Een essay met literatuuropgave over Paul de Vree schreef Erik Slagter in K. Fens e.a., Literair lustrum 2, Amsterdam 1973. Een ‘Ontmoeting’ met De Vree schreef Ton Luiting (Brugge 1971).

69 C. Buddingh', Prisma-Citatenboek (z.j., nr. 95 Prismareeks) p. 37.

70 K. Fens in dagblad De Tijd 4 - X - 1961.

[p. 238]

Sinds 1971 publiceert Buddingh' dagboeknotities in boekvorm, die wemelen van (vooral Engelse) titels en schrijversnamen, waar weinig meer mee gebeurd dan dat ze vermeld worden in een context van voetbalsport, huiselijke bezigheden of vakantiereisjes: een combinatie die schijnt bedoeld om de lezer ervan te overtuigen dat de geleerde schrijver ondanks alles een gewone jongen uit Dordrecht is gebleven. Literaire voetbalcoquetterie is zelfs aanwijsbaar in Buddingh's Lexikon der poëzie (1968), welk boek ondermeer bewijst dat de auteur evenveel moeite heeft met het verschil tussen troubadours en trouvères, als met een aanvaardbare behandeling van trefwoorden als connotatie, hagiografie, heffingsvers, motief, thema, sensitivisme, vitalisme.

Typerend voor de literaire voorkeuren van de criticus Buddingh' zijn de in zijn poëzie-lexikon gekozen voorbeelden. Ze zijn ondermeer afkomstig uit het poëtisch oeuvre van de dichters C. Buddingh', E. du Perron, Eric van der Steen, L.Th. Lehmann en Lucebert. De eerste vier dichters schrijven soms bewonderenswaardige ‘parlando’-poëzie, die niet alleen gewoon aandoet, maar soms ook in gewoonheid tracht uit te blinken. Hun schrijfwijze is totaal anders dan die van de experimenteel Lucebert, met wie ze echter een neiging tot ironie en humor gemeen hebben.

Buddingh' publiceerde in 1960 het essay Eenvouds verlichte waters, dat blijkens de ondertitel is bedoeld als ‘een inleiding tot de poëzie van Lucebert’. Een verhelderend geschrift. Buddingh' behandelt de thematiek en de stilistische procédés van de door hem vooral om zijn taalvirtuositeit bewonderde ‘keizer der Vijftigers’ in internationaal verband. Hij wijst terecht op de noodzakelijkheid van ‘activité d'esprit’ bij de poëzielezer, en geeft daarvan zelf een amusant voorbeeld in zijn interpretatie van Luceberts bekende klankdichtje ‘Tellby toech tarra’, dat hij terloops situeert ‘in het mythische vlak’⁷¹. In dit essay

71 C. Buddingh', Eenvouds verlichte waters, Zaandijk, Gard Sivik reeks, Serie I, deel 3 z.j. (1960), p. 52, 53. Evenals een lezing over de experimentelen uit 1953, werd dit essay herdrukt in Buddingh's bundel Leve het bruine monster, Amsterdam 1969.

[p. 239]

bewijst Buddingh' dat hij beschikt over explicatief talent en over een - ook in zijn eigen ontwikkeling als dichter aanwijsbaar - vermogen tot ‘volgen’ van een literaire mode of methode, zonder dat daarbij de eigen schrijversindividualiteit hoeft te worden uitgeschakeld.

In zijn kritiekenbundeltje Een pakje per dag (1967) schrijft Buddingh' dat men ‘ruwweg gesproken’ drie soorten kritische geschriften kan onderscheiden, al naargelang de criticus zelf, de besproken auteur, of de toegesproken lezer centraal staat. In het laatste geval fungeert de criticus als gids of ‘wegwijsmaker’, en ontstaan volgens Buddingh' de minst belangwekkende kritieken, die echter het meeste praktisch nut hebben. Het komt mij voor dat Buddingh' zelf de eerste soort tracht te verbinden met de derde. Hij probeert zijn lezers (en niet de besproken auteur) iets duidelijk te maken, maar wat hij hun duidelijk wenst te maken, zijn voornamelijk zijn persoonlijke voorkeuren en schrijftechnische problemen. Daarbij bewijst hij soms ongewild zijn eigen uitspraak dat het gevoel van verwantschap met een schrijver uiteindelijk belangrijker is voor ‘onze’ (= zijn) kritische waardering, dan objectief aantoonbare literaire waarden⁷².

Onder verwijzing naar Mallarmés bekende uitspraak over ‘mots’ en ‘idées’, verwijt Buddingh' de Engelse criticus John Press dat hij meer oog heeft voor ‘inhoud’ en ‘ideeën’, dan voor taalgebruik, beeldspraak en poëtische techniek in het algemeen. Het gaat volgens Buddingh' om ‘het woord als poëtisch grondelement’ en daarom begrijpt men zijn reserve tegenover de hiervoor (in hoofdstuk II) besproken werkelijkheids-‘projecten’ van Enno Develing, die volgens hem berusten op overschatting van de objectieve reproductie van banale kleinigheden uit de alledaagse realiteit, ‘tot het merk van... tandpasta toe’. Men mene nu niet dat aan de hand van deze gegevens Buddingh's waardering is te voorspellen voor een dichter over wie hij meedeelt dat het hem niet om de ‘taal’ gaat maar

72 Buddingh', 4 (Utrecht-Antwerpen 1967) p. 94, 158.

[p. 240]

om ‘ideeën’, en voor wie ‘alles, ook het meest banale en alledaagse... poëzie kan zijn: een boodschappenlijstje zo goed als een straatnamengids’. De kwestie is namelijk dat Buddingh' bedoelde dichter juist prijst als ‘een van de belangwekkendste figuren die de laatste jaren in de Nederlandse poëzie naar voren zijn gekomen’⁷³.

Het gaat hier om ‘de Amsterdammer K. Schippers, pseudoniem van Gerard Stigter, mede-oprichter en nog steeds mederedacteur van het “tijdschrift voor teksten” Barbarber en auteur’... niet alleen van enkele door Buddingh' genoemde gedichtenbundels, maar o.a. ook van de journalistieke documentaire Holland Dada (1974), waarin zoveel interessant materiaal is verwerkt, dat er ook een degelijke studie mee had kunnen worden gemaakt. Wat K. Schippers (1936), evenals Buddingh', in Dada aantrekt, schijnt het aspect dat te maken heeft met het absurde en onverwachte in de dagelijkse werkelijkheid, dat tegelijkertijd kan dienen als provocerend argument tegen de verhevenheid van de traditionele kunst en officiële kunstbeschouwing. Vooral om laatstgenoemde reden schijnt Schippers ook De gedichten van Theo van Doesburg te waarderen, waarvan hij een facsimile-uitgave bezorgde die hij voorzag van een informatief ‘nawoord’ (I.K. Bonset, Nieuwe woordbeeldingen, 1975).

Samen met Buddingh' schreef K. Schippers de collagebundel 128 vel schrijfpapier (1967). Dit boek is goeddeels blijven steken in meligheden, maar schijnt te zijn bedoeld als bewijs voor de stelling dat er geen essentieel onderscheid bestaat tussen kunst en alledaagse realiteit, en tegelijkertijd als een uitdaging aan degenen die geneigd zijn de ‘literatuur’ te vereenzelvigen met wat Buddingh' minachtend aanduidt als ‘het hoge, diepe, verhevene’⁷⁴.

‘De misplaatste ernst waarmee literatuur in dit land nog altijd wordt bekeken, wordt er op komische wijze aan de kaak gesteld’: dit citaat is zomin van Buddingh' als van Schippers, maar het is wel afkomstig uit een jubelende re-

73 Idem, p. 97 e.v.; p. 69 e.v.

74 Idem, p. 76; vgl. p. 26 en 42.

[p. 241]

censie op hun gezamenlijke bundel⁷⁵. De criticus in kwestie is J. Bernlef, auteur o.m. van een samen met K. Schippers samengestelde collage-bundel Een chèque voor de tandarts (1967). Ook deze bundel schijnt de identiteit van kunst en werkelijkheid te willen bewijzen; daarbij wordt zowel een beroep gedaan op de ready-mades van Marcel Duchamp, als op het Franse nouveau réalisme en de Amerikaanse pop-art.

J. Bernlef (1937) is een even eenzijdig criticus als zijn medestanders Buddingh' en Schippers, maar hij gaat doorgaans minder oppervlakkig te werk. Ook heeft de cultus van het zogenaamde pretentieloze ‘gewoon-doen’ bij hem een minder krampachtig karakter. In zijn kritiekenbundel Wie a zegt (1970) probeert hij herhaaldelijk tot inzicht te komen in het wezen van de poëzie en het poëtisch functioneren van de taal⁷⁶. Hij wordt echter gehandicapt door zijn neiging ‘de’ moderne dichtkunst te vereenzelvigen met die van een aantal Hollandse neo-realisten (Vlaamse auteurs bespreekt hij niet) en met sommige eigenschappen van hun Engelstalige voorbeelden. Daartoe behoren William Carlos Williams, Louis Zukofsky en Marianne Moore. Uit het werk van laatstgenoemde dichters heeft Bernlef een sympathiek boekje met een inleidend essay, poëzie-vertalingen, interviews en losse uitspraken samengesteld, onder de titel Een veldmuis in Versailles (1968). Zich baserend op Marianne Moores neiging tot nauwkeurige observatie en verrassende combinatie van kleine en schijnbaar objectief vermelde feiten uit de werkelijkheid, schrijft Bernlef al op de eerste bladzijde dat haar levensbeschouwing... ‘slechts van een nuchter realisme’ is. Hij zet deze mening de nodige kracht bij, door erop te wijzen dat Marianne Moore in haar woordkeus en het gebruik van ready-mades de dagelijkse spreektaal benadert. Afgezien nog van de soms gecompliceerde zins- en versbouw van Marianne Moore, komt het mij voor dat Bernlef haar levensbeschouwing verwart met sommige van de middelen

75 Bernlef, 4 (Amsterdam 1970) p. 63, 64.

76 Idem, p. 102. Zijn tegenspraken en onwetenschappelijke beweringen over taal en taalgebruik, zou Bernlef - die zelf dichter is - eventueel kunnen verklaren met een verwijzing naar zijn eigen uitspraak: ‘De Nederlandse dichters zijn altijd autodidacten. Het voordeel is de betrekkelijke onbedorvenheid waarmee een dichter hier kan beginnen: hij moet alles opnieuw ontdekken’.

[p. 242]

waardoor deze tot uitdrukking wordt gebracht.

De dichter en prozaschrijver Bernlef schijnt meermalen geneigd de problematiek van zijn eigen werk te projecteren op het werk van auteurs die hij als criticus bespreekt. Ook spreekt hij zichzelf weleens tegen. Blijkens de inleidende opstellen van zijn kritiekenbundel, is het volgens Bernlef de taak van de dichter herkenbare elementen uit de werkelijkheid zodanig te combineren, dat er voor de lezer speelruimte ontstaat om iets ‘anders’ te ontdekken. Daardoor kan hij dan tot nieuw inzicht en verwondering komen. Dit program is herkenbaar in Bernlefs eigen werk. In zijn kritiekenbundel leidt het ondermeer tot waardering voor het niet door auteursinterpretatie besmette ‘authentieke’, ‘brokkelige’, ‘fragmentarische’, en ‘onaffe’ in een gedicht van Hans Vlek, dat daardoor inderdaad aan de lezer zijn (m.i. zeer betrekkelijke) vrijheid laat. Maar in zijn boekje over Marianne Moore merkt Bernlef op, dat zij in haar lange gedichten soms wordt bedreigd door het ‘gevaar’ te blijven steken in een fragmentarische opsomming ‘zonder dat er een originele generalisatie volgt’. Een onverwachte overgang van het lezersstandpunt naar dat van de auteur, is Bernlefs mededeling dat ‘de emotie die aan de observatie ten grondslag lag op de lezer moet worden overgebracht’. Wij zijn hiermee weer midden in de expressie-theorie van de Tachtigers, aan wier subjectiviteit trouwens ook Bernlefs manipulaties met de term ‘toon’ herinneren: hij hanteert deze term zowel in verband met eigenschappen van de tekst als met de gevoelswereld van de auteur. Ook wordt niet erg duidelijk wat Bernlef met de term ‘stijl’ bedoelt⁷⁷.

Al met al is Wie a zegt een kritiekenbundel waarin men een niet overdreven breed georiënteerd dichter op ernstige wijze bezig ziet met het werk van anderen, met literatuur en kritiek in het algemeen, én met zijn eigen schrijversproblematiek. Daarom is dit boek niet alleen interessant

77 Idem, p. 75-80; 35 e.v.; 41 e.v.; 86 e.v. Marianne Moore, Een veldmuis in Versailles. Een keuze uit haar poëzie en proza, vertaald en ingeleid door J. Bernlef, Amsterdam 1968, p. 16. Bernlefs grillige gebruik van de term ‘strijl’ werd bekritiseerd in het niet bepaald sympathiek aandoend opstel ‘Meer lef dan kern’ van K. Helsloot in Tirade 20 (1976) p. 113 e.v.

[p. 243]

als achtergrond voor het werk van Bernlef, maar ook als inleiding tot een aantal moderne literaire stromingen en het werk van sommige hedendaagse auteurs. Daartoe behoren voor de Nederlandse literatuur o.a. J.C. Noordstar, L.Th. Lehmann, Gerrit Kouwenaar, Remco Campert, Jan Hanlo en - uiteraard en herhaaldelijk: C. Buddingh' en K. Schippers.

Men krijgt soms de indruk dat voor Buddingh', Bernlef en Schippers de poëzie een hoger soort amusement vertegenwoordigt, een geraffineerd intellectueel genot voor fijnproevers en insiders. Hun eventueel als ‘hedonistisch’ te kwalificeren poëziebeleving wijkt daardoor niet alleen af van die van levensbeschouwelijke critici als Ad den Besten en Albert Westerlinck, maar bijvoorbeeld ook van die van Ed. Hoornik. Evenals Bernlef c.s., was Ed. Hoornik (1910-1970) een typische generatie-criticus. Zijn in 1940 verschenen bundel Tafelronde bevat uitsluitend ‘studies over jonge dichters’ - Hoorniks generatiegenoten - waaraan in zijn twee naoorlogse essaybundels nog slechts opstellen of ‘kanttekeningen’ over enkele oudere of jongere tijdgenoten werden toegevoegd. Hoewel Van Vriesland in 1940 terecht kon opmerken dat Hoornik ‘tekstkritiek’ bedreef en het gedicht benaderde als een ‘autonoom werkstuk’ dat los staat van zijn ‘psychologische genesis’, schreef Hoornik zelf (eveneens terecht) dat hij de poëzie zag als uitdrukking van een levenshouding en een levensbehoefte. In het voorwoord bij zijn bundel Toetssteen (1951) schrijft hij dat de criticus moet proberen ‘de spanningen waaruit het werk is voortgekomen, min of meer te benaderen’ en zijn lezers ‘deelgenoot te maken van de pijn en het geluk dat (hij) zelf, het gedicht lezende, ondervond’. Hij beschouwt de dichter - blijkens zijn bundel Over en weer (1962) - als iemand die ‘een creatief antwoord geeft op zijn situatie, wanneer hij het voor hem onmogelijke leven mogelijk maakt, door en in zijn poëzie’⁷⁸.

78 Ed. Hoornik, Toetssteen, 's-Gravenhage 1950, p. 9, Over en weer (waarin een herwerkte herdruk van Toetssteen), Den Haag 1962, p. 43. Het oordeel van Victor van Vriesland staat in diens Onderzoek en vertoog, dl. II, Amsterdam 1958 (vgl. Aantek. 37 van Hoofdstuk II).

[p. 244]

Adriaan Morriën is jarenlang redacteur geweest van Litterair paspoort, dat in 1946 voor het eerst verscheen als ‘tijdschrift voor boeken uit de oude en de nieuwe wereld’ en in 1973 (met 1200 abonnees) ophield te bestaan als ‘kritisch-informatief tijdschrift voor het buitenlandse boek’⁷⁹. In Litterair paspoort stonden soms interessante beschouwingen en interviews met buitenlandse auteurs, en bijna steeds oppervlakkige aankondigingen en onderhoudende praatjes betreffende pas verschenen boeken. Tot de vruchtbaarste medewerkers behoorde Jacques den Haan (1908), die als criticus het ras der veel-lezers en cursiefjes-schrijvers vertegenwoordigt. Men concludere daaruit niet dat Den Haan terug zou schrikken voor een groter opgezet geheel. In 1966 verscheen zijn driedelig werk Onderweg. Vallen en opstaan in de cultuurgeschiedenis (1400 bladzijden). Niet of weinig gehinderd door methodologische kwesties of bronnenstudies waarmee beroepshistorici te kampen hebben, schreef Jacques den Haan een prettig leesbaar amateuristisch boek, waarvan de bibliografie voornamelijk naar historische romans verwijst. Ook in zijn literair-kritische publikaties toont hij zich een onderhoudend en niet zelden humoristisch verteller van wetenswaardigheden. Behalve over een uitpuilende bibliotheek en een indrukwekkend geheugen, beschikt Den Haan over een vlotte pen, en een duidelijk en met plezier uitgesproken voorkeur voor erotische, pornografische, en aanverwante sexuele lectuur. Hij probeerde die voorkeur op militante wijze te ontleden in een ‘meditatie over pornografie’, die in 1962 verscheen onder de titel De lagere hartstochten.

Evenals Rein Blijstra, was Jacques den Haan aanvankelijk dagbladrecensent voor Nederlandse literatuur, maar later schakelde ook hij over op Engels. Tot de vruchten van zijn ontzaglijke belezenheid in die taal behoren zowel zijn monografieën over James Joyce (1948, 1967) en Arthur Miller (Milleriana, 1962), als zijn 650 bladzijden tellende

79 Een bloemlezing uit de 27 jaargangen is de bundel Litterair paspoort 1946-1973, een keuze door Jan van Geelen en Jan Vermeulen. Met een voorwoord van Hans van Straten, Amsterdam 1974 (vgl. de ingezonden stukken van Jacques den Haan en de uitgever J. Somerwil in het weekblad Vrij Nederland, d.d. 10 en 24 november 1973).

[p. 245]

verzamelbundel Een leven als een oordeel. Het laatstgenoemde boek verscheen in 1968 en wordt ingeleid door een interview met collega-criticus Hans van Straten (1923), tegenover wie Den Haan ondermeer verklaart dat hij als recensent van Nederlandse literatuur al te veel werd gehinderd door de plicht ‘ambtshalve’ boeken te ‘moeten’ lezen die hij anders niet gelezen zou hebben. Sprekend over het typisch karakter van de Nederlandse roman, beaamt hij Blijstra's oordeel over Van het Reves De avonden (‘Hollands binnenhuisje bevuild’) en gewaagt zelf van het ‘oer-Nederlands’ realisme, dat iets ‘zurigs’ en ‘wrokkigs’ heeft, waarvoor buitenlanders het ‘reukorgaan’ en het ‘instinct’ missen⁸⁰.

Plezier, causeurstalent en eruditie zijn - ofschoon op andere wijze - eveneens kenmerkend voor de korte literaire kanttekeningen die G.H.M. van Huet (1908) verzamelde in zijn bundels Lezen en laten lezen (1951; 1953), Met en tegen de tijd (1958) en De geest van tegenspraak (1968). Evenals Den Haan, vertoeft Van Huet aan één stuk door in een literaire Talking shop (debuutbundel van Den Haan, 1946). Maar de manier waarop Van Huet converseert, is totaal anders. Zijn voorkeuren trouwens ook. G.H.M. van Huet is een uitermate evenwichtig, ordelijk, beschaafd, belezen en rustig schrijvende moralist. Hij praat met groot gemak allerlei bezadigde citaten van buitenlandse auteurs aan elkaar in wijze prozastukjes, waarbij behoudsgezinde lezers instemmend kunnen knikken of knikkebollen. Als Jacques den Haan een literaire vrijbuiter in een moderne (sex-)shop is, dan is G.H.M. van Huet een literaire heer in een ouderwetse sociëteit. Met literaire kritiek heeft zijn werk minder van doen dan dat van Den Haan. Het doel van Van Huets beschouwingen schijnt niet zozeer het inleiden of beoordelen van boeken en schrijvers. Zijn doel schijnt veeleer om, aan de hand van denk- en citatenmateriaal, tot gesoigneerde formuleringen te komen die op hun beurt weer door andere literaire heren als ci-

80 Jacques den Haan, Een leven als een oordeel, Amsterdam 1968, p. 18, 19. Vgl. het oordeel over Van het Reves debuut van Pierre H. Dubois in Hoofdstuk II! De kritiek van Blijstra werd herdrukt in De Jong, 4 (literaire verkenning 1971).

[p. 246]

taat zouden kunnen worden gebruikt.

Zoals Van Huet in de Nederlandse bladen De Groene en de N.R.C. zijn rubrieken ‘Inktpotje’ en ‘Zandloper’ had, zo had Raymond Herreman (1896-1971) sedert 1929 in het Vlaamse dagblad Vooruit zijn rubriek de ‘Boekuil’. Ook Herreman was een (epicuristisch) moralist, getuige zijn ‘klein handboek van het geluk’ Vergeet niet te leven (1943). Maar hij is tevens de auteur van een overzicht van De hedendaagsche Vlaamsche letterkunde (1935) en van de kritiekenbundel Zeg mij hoe ge leest (1941). De Boekuiltjes van Herreman maken minder dan de korte essays van G.H.M. van Huet de indruk te zijn bedoeld als moralistische stijloefeningen, en ze bevatten meer concrete en actuele informatie. Vandaar dat Bert Ranke er in 1960 een bloemlezing uit kon samenstellen met de passende ondertitel ‘Over het letterkundig leven in Vlaanderen van 1944 tot 1948’.

Over datzelfde onderwerp, maar dan gesitueerd in de jaren zestig en zeventig en omringd door honderd andere, op een of andere wijze met literatuur of kunst te maken hebbende onderwerpen uit het buitenland, schreef ook Freddy de Vree (1939) in zijn bundel Rita Renoir, enz. (1973). Ondermeer vanwege zijn (die van Jacques den Haan overtreffende en soms nogal opzettelijk aandoende) vrijbuiterigheden, valt de essayistiek van Freddy de Vree gedeeltelijk buiten het domein van de literaire kritiek. Maar behalve veel doordraverijen - die overigens niet zonder humor werden neergepend - bevat zijn bundel gedegen informatieve en evaluerende opmerkingen over een aantal Nederlandse en buitenlandse boeken. Ondermeer experimenteerde De Vree met de traditionele essay-vorm in zijn met interview-flarden afgewisselde beschouwingen over Jerzy Kosinski en William S. Burroughs.

De Vree's kwaliteiten als non-conformistisch en intelligent essayist komen des te duidelijker tot uitdrukking, wanneer men zijn stuk over Kosinski vergelijkt met een op-

[p. 247]

stel over dezelfde auteur van Theo Kars (1940). Dat ook Kars een kritische doordraver is, bleek al in de jaren 1964-1965, toen hij samen met Boudewijn van Houten het tijdschriftje Tegenstroom uitgaf, waarin hij o.m. niet bepaald intelligente en nog minder overtuigende aanvallen op het werk van Mulisch, Cremer en Polet lanceerde. Zijn grotendeels herschreven stukken uit die tijd vormen, samen met enkele recente opstellen (o.a. dat over Kosinski), de inhoud van zijn bundel Paarlen voor de zwijnen (1975). Het boek getuigt van meer bewondering voor de scheldkritieken van Lodewijk van Deyssel, dan van eigen kritisch talent. In de inleiding en het slothoofdstuk verstrekt Kars enige inside-information over toestanden in de zogenaamde ‘literaire wereld’ in Holland, en de daarmee gepaard gaande financiële konsekwenties voor sommige schrijvers.

6. (Epiloog)

Jef Barthels (1943) schreef, behalve een nog ongedrukte dissertatie over Karel van de Woestijne (1975), ondermeer een aantal ongebundelde kritieken en literaire essays, waaronder een opstel met de titel ‘Een kritisch machiavellist: Martien J.G. de Jong’. Ter verklaring van die titel citeert hij uit mijn bundel Van Bilderdijk tot Lucebert (1967) de opmerking dat ik me minder interesseer voor ‘de weg waarlangs’ ik de beleving van het literaire kunstwerk bereik, dan voor ‘de mate waarin ik ze bereik’. Hij toont daarbij aan dat ik, zowel in mijn interpretatie van Leopolds' ‘Cheops’ (1966) als in Twintig poëziekritieken (1966), steeds interne of ergocentrische kritiek probeer te combineren of confronteren met externe benaderingswijzen. Ondermeer naar aanleiding van de bundel Flierefluiters apostel (1970) gaf hij in een ander essay een toelichting op mijn uitspraak dat ik ‘alles doe om een dichter te begrijpen of te doen begrijpen’, door de lakonieke mede-

[p. 248]

deling: ‘En alles is alles’⁸¹.

Ditzelfde ‘alles is alles’ vervulde andere critici met zorg voor ‘de wetenschap’ en ‘de methode’ van mijn kritisch werk⁸². Men kan immers niet a priori weten welke gegevens of welke benaderingswijzen (uit een fonds van ‘alles’!) tot de interpretatie en de beleving van een bepaalde tekst zouden kunnen bijdragen. Wanneer ik hier nu niet op deze bezwaren inga, doe ik dat om des te beter de aandacht te kunnen vestigen op iets anders. Namelijk op het simpele feit dat ik nooit het verlangen heb gekoesterd een handleiding voor literaire critici te schrijven, en ook nooit heb beweerd een wetenschappelijke methode voor de beleving van literaire kunstwerken te ontwerpen. Ook mijn inleiding tot Het Nederlandse gedicht na 1880 (1976⁸) en mijn ‘literaire verkenning’ over De Amsterdamse School (Eén perron maar drie treinen, 1970) hebben nooit die pretentie gehad, al zijn ze desondanks bedoeld als hulpmiddelen voor literatuurstudenten.

Wat sinds de toegenomen belangstelling voor tekstverklaring en teksttheorieën al te gemakkelijk wordt vergeten, is ten eerste dat de belevende concretisering van een literair werk het resultaat is van een strikt persoonlijke ervaring (de leesakt), en ten tweede dat een literaire kritiek het resultaat is van een andere strikt persoonlijke ervaring (de schrijfakt): dat in deze ‘strikt’ persoonlijke ervaringen ook buiten- of bovenpersoonlijke factoren een rol spelen, is een vanzelfsprekendheid waarop ik hier niet inga⁸³. Een algemeen bruikbare wetenschappelijke kritische methode bestaat niet, omdat ieder literair kunstwerk zijn eigen kritische reactie vraagt: en de aard van die kritische reactie wordt in eerste instantie bepaald door de aard van het literaire kunstwerk, en in tweede instantie door de zichzelf niet verloochenende aard van de criticus. Een criticus probeert het kunstwerk in zijn eigenheid te respecteren, interpreteren en evalueren... en hij probeert tegelijkertijd een goed stuk proza te schrijven. Li-

81 Jef Barthels in Tijdschrift voor levende talen (Revue des langues vivantes), 1970, p. 72-80, en in Spiegel der Letteren 14 (1972), p. 74-79.

82 W. Drop in De nieuwe taalgids 1968, p. 415-417 en J.J. Wesselo, Het tijdbeeld, Brugge 1974, p. 43-52. Voor verdere kritieken o.a. R.A. Cornets de Groot in De gids 1971, p. 129 e.v.; Marcel Janssens in Spiegel der letteren 10 (1968) p. 315 e.v. en in Dietsche warande en Belfort 1972, p. 219 e.v.; H. Scholten in Kentering 1971, 5, p. 13 e.v. en 1972, 6, p. 54 e.v.; G. Wildemeersch in Ons erfdeel 1971, 4, p. 98 e.v.

83 Vgl. mijn artikel ‘De criticus als schrijver’ in Komma 4 (1969) 4, p. 9-28 en in verband met het verder in deze alinea gestelde, ook mijn opmerkingen in Nieuw Vlaams tijdschrift 1970, p. 718 e.v., in Raam 64 (1970) p. 61 e.v. en 80 (1972), p. 49 e.v., in Kentering 12 (1972) 6, p. 53, 54, in Kreatief 8 (1974) 4, 5 p. 8 e.v., alsmede de derde alinea van de Inleiding en de daarbij behorende Aantek. 1.

[p. 249]

teraire kritiek is geen wetenschap maar een praxis, die volgens mij moet steunen op een zich steeds door lees-, studie-, en levenservaringen verrijkende, en mede door cultureel-sociologische en karakterologische factoren bepaalde, dynamische literatuuropvatting. Daarom is het mij ook niet gelukt voor dit boek een waterdichte indeling te vinden naar typen van critici, of naar kritische methoden. Het catalogiseren van kritische attitudes is waarschijnlijk even moeilijk als het catalogiseren van existentiële ervaringen.

Daarmee wil ik niet zeggen dat er in mijn eigen literairkritische essays geen constanten zijn aan te wijzen. Ik heb, geloof ik, een onbedwingbare neiging het literaire kunstwerk te beleven op de wijze van een ‘archilecteur averti’, met in mijn achterhoofd niet alleen bijzondere gegevens over de auteur en zijn oeuvre, maar ook meer algemene gegevens van cultuurhistorische en literairwetenschappelijke aard⁸⁴. Deze neiging leidt enerzijds tot literairhistorische of comparatistische interpretaties als Het kerstvisioen van Berta Jacobs (1961) of Taal van lust en weelde. Willem Bilderdijk et la littérature italienne (1973). Ze leidt anderzijds, geloof ik verder, tot een vorm van kritisch essay waarbij het concreet-individuele werk wordt geplaatst in de context van het oeuvre van zijn auteur en soms ook in dat van zijn voorgangers en tijdgenoten. Omdat ik niet geloof dat een tekst als manna vanuit de hemel in de woestijn komt vallen, heb ik belangstelling voor de situatie (biografisch, sociologisch, zeitgeistlich) waarin het literaire werk ontstond, en waarin de lezer het beleven kan. De psychologische en literair-theoretische belangstelling voor het schrijfproces en voor het lees-, analyse-, interpretatie-, en evaluatieproces zelf, kan er soms toe leiden dat kritische praxis, achtergrond-informaties en al dan niet polemiserende theoretische of historische beschouwingen met elkaar worden vermengd of elkaar verdringen (Flierefluiters apostel, 1970; Bewijzen uit het on-

84 De term ‘archi-lecteur’ is van Michael Riffaterre, Essais de stylistique structurale, Flammarion, Paris 1971, p. 46, 47 (Vgl. overigens ook Aantek. 57 bij Hoofdstuk II).

[p. 250]

gerijmde, 1971; Nogmaals inzake Achterberg, 1972).

Overigens ben ik, in het algemeen, van mening dat een wijze van lezen die men ‘associatief’ of ‘paradigmatisch’ kan noemen, niet per se hoeft te leiden tot verwarde afdwalingen, of tot meta-literaire constructies naar het voorbeeld van Gaston Bachelard en Northrop Frye⁸⁵. Krachtens T.S. Eliots ‘simultaneous existence’ en Julia Kristeva's ‘intertextualité’, wijzigt ieder nieuw literair kunstwerk iets in de verhoudingen van de bestaande literatuur⁸⁶. De ideale criticus zou deze wijzigingen onder woorden moeten kunnen brengen in een literair kunstwerk, dat op zijn beurt de wijzigingen voortzet.

85 Vgl. voor de termen ‘associatief’ (psychologisch) of ‘paradigmatisch’ (linguïstisch) het slot van aantek. 33 bij hfdst. I, en p. 349 van de daar genoemde reader van Th.A. Sebeok. Overigen noemde ook F. de Saussure het desbetreffende hoofdstuk (Livre II, Ch. V) van zijn Cours de linguistique générale: ‘Rapports syntagmatiques et rapports associatifs’ (édition critique par R. Engler, Otto Harrasowitz, Wiesbaden 1968, p. 275 e.v.). Voor Bachelard, zie Aantek. 45 bij Hoofdstuk II en Aantek. 10 bij Hoofdstuk IV; voor Frye, zie Aantek. 45 bij Hoofdstuk II.

86 zie T.S. Eliots opstel ‘Tradition and individual talent’, oorspronkelijk in The sacred wood (1920), o.a. herdrukt in Lodge, 2 (1972), p. 71 e.v. Voor het begrip ‘intertextualité’ bij Kristeva en, in het algemeen voor de opvatting van de tekst als ‘productivité’, zie Aantek. 18 bij Hoofdstuk III, alsmede het samenvattend overzicht in Oswald Ducrot & Tzvetan Todorov, Dictionnaire encyclopédique des sciences du langage, Ed. du Seuil, Paris 1972, p. 443-448. L. Perrone-Moisés over ‘L'intertextualité critique’ naar aanleiding van het werk van Blanchot, Barthes en Butor, in Poétique. Revue de théorie et d'analyse littéraire 7 (1976) 27, 373-384.