|
| |
| |
| |
Haedstik V
In waerme middei
Master fan der Mear en syn learlingen hawwe lêst fan 'e waermte hjoed. Altiten is it dêr oars rêstich en sellich yn syn grôtfol lokael. Der sitte trije klassen, fiif, seis en sawn, mei aerdich mear as fjirtich bern. Mar forbiede hoecht er net folle, straffe noch minder. Syn learlingen hingje oan him en se dogge har wurk mei wille. Net altyd hawwe se der fansels likefolle nocht oan, mar in oantrúnjend wurd en in grap fan master helpe harren wol oer de sleauwens hinne. Ek hawwe se der allegearre in gloeijenden hekel oan, dat master lilk wurdt. Dat bart net faek, mar de inkelde kearen, dat it foarkomt, is 't ek slim.
Sa bygelyks fan 't winter, op in dei yn febrewaris, doe't hja âlde Maeike Mosk pleage hiene. Al jierren en jierren reizget lytse Maeike, mei de swartmûtse op en in sek op 'e rêch, de doarpen fan súdwest-Fryslân troch. Hja libbet fan hwat se by de doarren kriget. Hast gjinien stjûrt Maeike foarby. Hjir kriget se in sint, dêrre in botsenstik of in stuorke, oaren jowe har in bakje kofje of in miel iten. Maeike moat ek libje, sizze de minsken. Wol fine hja 't nuver, dat Maeike altiten noartsk en prottelich is. Sels har ‘tankje frindlik’ komt der koart en brimstich út. Mar it wurdt har net kwea-ôf nommen. It falt ek net ta, yn waer en wyn de wegen lâns to swalkjen en fan jowne brokken libje to moatten. Guon hawwe Maeike wolris frege, hwer't hja weikaem en hoe't hja einliks oan 't swalkjen rekke wie. Mar dan kaem der in bittere tear om har mûle en hja liet neat út. Praetsjes geane der wol, mar gjinien wit der it rjochte fan. Nou litte de minsken dat wêze. Hwer't
| |
| |
Maeike winterdeis húshâldt, wurdt men ek net gewaer. Ier yn de maitiid lykwols, soms op in moaije maertedei al, is hja wer yn Gaesterlân. Yn deselde tiid as de ljippen oan de sékant roppe en de swartlysters yn it jonge hout bigjinne to sjongen.
Dit jier wie hja yn 't lêst fan febrewaris al opdaegjen kommen. In wike oanien hie it waer bûtenwenstich moai west, dat de wylgen bigounen fan alteraesje to bloeijen en de hazzenútbeammen loeken fiersten to gau har earste pronk oan. Maeike hie har forrifelje litten fan de blinkende sinne en de sudewyn. Hja hie har sek op 'e rêch hongen en wie nei Gaesterlân reizge. Doe wie it waer ynienen omslein: de noardwester gûlde oer it lân, de hagel klettere tsjin de ruten. Op sa'n minne dei kaem Maeike tsjin njoggenen by skoalle lâns, roungear fan kjeld. Hja wie net bêst to sprekken. Tsjin in lytse dogeneat, dy't har foar de fuotten roun, bigoun hja daliks mei har swiere stimme to bearen. ‘Maeike Mosk! Maeike Mosk!’ rôp dy. Maeike roun ôf as in wekker. De lytse fûst kaem yn de hichte en it hagele skelwurden. De hiele skoalle sahwat kaem der op tarinnen. Trije, fjouwer bigounen to sjongen en in amerij letter song it jonge folkje yn koar:
Dêr kin Maeike Mosk op gean!
It lytse minske stie dêr machteleas yn dy kloft to gûlen en to flokken.
Ynienen wie it deastil wurden, hwant master stie tusken harren yn, foardat hja it wisten. Bleek en mei flamjende eagen. Syn earm gyng omheech, syn finger wiisde nei de skoaldoar. As sleine hounen wiene hja swijend nei binnen en yn de banken glûpt. Neidat master âlde Maeike nei syn wiif yn de koken brocht hie, wie er yn de klasse kommen. Mei in inkeld wurd hied er harren oan it wurk set en fierders neat sein. Hy
| |
| |
roun hwat foar de klasse lâns, noch altyd wyt, noch altyd dat driigjende fjûr yn de eagen. Oardel ûre oanien hiene hja skreaun, de iene les nei de oare. Doe moasten hja de pinne dellizze en stil sitte. As stanbylden hiene hja sitten, wol in kertier.
Doe hie master harren de wierheit sein. Mei inkelde kalme wurden, mar dy't harren as messen pinigen. Dogeneaten, hied er sein, kin ik wol forneare, mar foar leffe jonges en famkes skamje ik my. Fiele jimme nou, hoe min en hoe lef as it is, om in earm, âld wyfke meiïnoar oan to fallen en út to skellen? Yn de hiele wrâld hat Maeike gjinien, dy't it foar har opnimt. Gjin broer, gjin soan, gjin famylje, gjin freonen. As der in soan of in broer by har west hie, mei sterke knûsten, dan hiene jimme jimm' wol stilhâlden. Nou't hja allinnich stie en oars net koe as skrieme en flokke, nou doarsten jimme. Mar it kin dochs wol wêze, dat der ien is, dy't it mei lytse Maeike hâldt. Deselde God, dy't it opnimt foar earmen en swakken en swalkers, dy't in biddelwyfke ek oannimt as Syn bern. It spyt my, mear as ik sizze kin, dat myn jonges en famkes har sa misdroegen hawwe.’
Mei de eagen foardel hiene hja master oanheard. Doe hie Wessel Dipenbosk de finger opstutsen en sein: ‘It spyt ús ek, master!’ De measten knikten en allegearre fielden dat wurd fan Wessel as in bifrijing.
As dat wier is, hie master sein, dan geane Wessel en Jolmer effen mei my, om it tsjin Maeike sels to sizzen. Wessel en Jolmer hiene it doe tsjin Maeike, dy't by in waerm kop kofje al hwat fan de skrik bikommen wie, sein: ‘Maeike, it spyt ús allegearre, dat wy jo útskeld en pleage hawwe.’
‘Tankje frindlik!’ hie Maeike bromd.
Dêr wie de kwesje mei út de wei. Master praette der net wer oer, de bern ûnder inoar ek net.
Net faek lykwols hie master fan der Mear spul mei syn learlingen. Gewoanwei wie't in fleurige biweging yn skoalle. Hja koene meiïnoar laitsje, dat it davere en op it plein, by knikkertsjen, en topjen en baljen, by bokjespringen en krij-oan- | |
| |
boartsjen koe master meidwaen as in great jonge. Yn ien ding lykwols wie er strang: it wurk moast yn oarder wêze. Nou, datoangeande hied er net to kleijen: slûgerts en loaikerts wiene der hast noait yn syn klasse. Elk die syn plicht, elk levere it wurk sa goed yn as er koe. Elk... op ien nei.
Dy iene wie Douwe Skram, dy't wy al kenne as Domme Douwe. Douwe wie sa dom net, as men tinke soe, mar hy hie fan dy stive en stymske riten. Dan stiek er de hoarnen yn 'e wâl, dan koe sels master fan der Mear net folle mei him bigjinne. Iepenlik forset of fjouwerkant wegerjen kaem it net oan ta, mar hy die syn wurk dan stymjend en wrokjend en heal. Sadwaende wie er al twa kear sitten bleaun en rekke er net foar syn trettjinde jier yn de sechste klasse.
Douwe hat hjoed in minne dei. It aventûr fan juster sit him danich dwers. Hat Thomas Yntema him sjoen? Hy wie it hast bistoarn fan skrik, doe't dy sterke stobberoeijer it bosk útstappen kaem mei de bile yn 'e hân. As in opjage stik wyld wie er de bosken ynflein, oant er op it lêst mei forheftige pine yn de side delfallen wie. Op reis nei hûs hied er Ime wer met. Dy hie him ek noch útflokt, omdat er der útnaeid wie. De Foks hie der lykwols net by forteld, hoe hurd as hy sels wol rinne koe, as Sterke Thomas him fan it sté skopte. Wol hied er tige swetst en drige. Dat ûngelok, dat him dy aeijen op 'e plasse slein hie, soed er wol krije. En Thomas Yntema wie noch net fan him ôf.
Dy aeijesmiter, dat riedsel sit Douwe ek dwers. Hwa yn 'e goedichheit mei dat west hawwe? Jolmer of ien fan syn maten koe it net wêze, dy hiene hja in kertier fan to foaren noch yn de Lytse Spjerren sjoen. Mar hwa dan?
Mei in min sin is Douwe fan 'e moarn nei skoalle reizge. Op it plein hat er al deilis west mei Piter Wildskut. Dy hie net mei him knikkertsje wollen. Douwe wie opstoud:
‘Bist to greatsk om mei my to knikkertsjen, smoarge jildwolf?’
Piter hie de fûsten oprôlle en drige: ‘Tink der om, domme Douwe, ik bin gjin tachtich!’
| |
| |
Douwe wie bleek wurden en hie him omkeard. Hwat bidoelde hy der mei: ik bin gjin tachtich? Wist dy langpoat fan de nijboer, hwat der juster bard wie?
Douwe syn sin is der net better fan wurden. Syn wurk koe fan 'e moarn gjin sprekken lije en nou, yn de matske neimiddei, is 't noch minder.
Hy sit to rekkenjen, mar hy hat syn holle der net by.
‘Iemand brengt op 1 maart f 1200 op de rijkspostspaarbank. Rente 2.64 % per jaar. Wanneer hij op 1 november van hetzelfde jaar zijn geld gebruiken moet, hoeveel kan hij dan aan kapitaal + rente ontvangen?’
Douwe bigjint to siferjen, mar hy kin der net útkomme.
Master hat him wol yn 'e gaten en seit: ‘T × P × 1/100 K, Douwe! Dû hast dy sommen mear makke, dû kenst se wol. De kop derby!’
Douwe bisiket it jitris, mar hy sjocht der gjin gat yn. It kin him ek neat skele, hoefolle rinte as dy fint kriget. Om him gjin reade sint. ‘Moat immen, dy't 1200 goune hat, ek noch rinte krije?’ tinkt Douwe. Hy jowt it oer en bigjint op syn kladpapier to tekenjen. Tekenje kin er moai goed. In âld wyfke komt der op it papier, mei in greate noas. ‘Richt Baukema’ skriuwt hy der ûnder. Dan lit er mei de pinne mei inket yn 'e hân Richt, dy't efter him sit, it portret sjen. Richt slacht him papier en pinne út 'e hannen en krijt in great plak op har prachtich skrift. Dan sjitte de triennen har yn 'e eagen, it bloed fljocht har nei de wangen en foardat master tuskenbeiden komme kin, jowt hja Douwe in reis om 'e earen, dat it troch de hiele klasse klinkt.
Opskuor ûnder it jongfolk, foaral as Hartman Tromp noch seit: ‘Douwe frijt mei Richt!’
Lang duorret de reboelje lykwols net, hwant foardat Douwe in trewinkel werom jaen kin, hat master him al by de nekke en plantet him nêst de lessener del. As Douwe noch moartsje en oangean sil, byt master him ta:
‘Gjin wurd mear, ik warskôgje dy!’
| |
| |
‘Om healwei fjouweren,’ seit master, ‘bliuwe Douwe en Richt efkes sitten.’
‘Dan mei master der wol by bliuwe,’ weaget Hartman noch. ‘Dat komt yn oarder en Hartman mei der ek by bliuwe, om in ekstra som to meitsjen,’ antwurdet master.
Hartman kriget in nidige dúst yn 'e side en in swart gesicht fan Jolmer. Hja soene ommers út skoalle wei nei it ielreagersbosk en nou ditte. De ûnforsteurbre Hartman hat der lykwols net folle mei to rêdden: hy glimket tsjin Jolmer en lûkt oan de skouders. As master it net to bot makket, sil hy wol soargje, dat de maten net lang op him hoege to wachtsjen. It moat al in baes foarmsom wêze, as hy net binnen it kertier klear is. It is wer stil yn 'e klasse. De rjochte nocht oan it wurk is der lykwols fan 'e middei net. It is in waerme, broeijerige maeijedei, de thermometer nêst it skoalboerd wiist 75 Fahrenheit. Bûten brulloftsje de fûgels, troch iepene finsters driuwt de swietrook fan bloeijende apelbeammen it lokael yn, yn de fierte klinkt troch de hoare loft it klopjen fan de ikeboskers. Sinne en wyn, minsken en fûgels, loft en ierde fiere it feest fan de maitiid. De greide noeget, de sé ropt, it bosk lokket. Bûten wachtsje wille en aventûr, dêr kin it jonge bloed, dat om biweging en douns en frijdom ropt, him úttjirgje.
It seit ek hwat, dat men nou oer rintesommen sitte moat to stinnen. It giet ús feinten en fammen hast allegear lyk as Douwe: it lit harren stienkâld, hoefolle rinte as dy keardels út it rekkenboek krije. Om harren mochten alle banken, mei de rykspostspaerbank der by, oer de kop gean, as dan de rintesommen mar tagelyk fordwounen.
Master fan der Mear ferget net it uterste fan syn folkje. Hy is der de man net nei, om daliks de hân to lichten mei it wurk, mar as de hannen switte en de hollen gloeije lyk as hjoed, dan rekkent hy der wol mei. De thermometer is oproun oant 77°, de gesichten wurde noch reader. Master hat tsien sommen opjown, mar foar de goede rekkeners docht hy der trije, foar de swakken fiif sommen ôf. Hwa't klear is, mei lêze.
| |
| |
In mienskiplike sucht fan forromming himet troch de klasse. Leaver noch wiene hja nei bûten flein, mar stil lêze en dan út in sels keazen boek út de bibleteek, is gâns better as rekkenje mei dit waer.
Hartman stekt de finger op: ‘Dy ekstra-som, master, soe 't dêr ek net to waerm foar wêze?’
Master glimket. Hartman mei syn krolhier, syn iepen antlit en syn laitsjende eagen, dêr kin men einliks nea lilk op wurde, lit stean lilk op bliuwe.
‘Ast it fortsjinnest,’ seit master, ‘dan sil ik yn alle gefallen mei it waer rekkenje.’
En tsjin Douwe: ‘Dû kinst nei dyn plak gean, mar tink der om, dat it nou út is.’
Richt Baukema kriget de rie, om har sêfte hantsjes thús to hâlden, as hja hwat op Douwe tsjin hat. Nou, Richt is in fleurich fanke, dat net stimet. As hja fan master frij kriget, om de swarte bledside út har skrift to skuorren, is fan har kant de kwesje út 'e wei. Hja wol graech ûnthjitte, dat hja Douwe net wer om 'e earen aeije sil.
De lêste trije kertier stiet der skiednis op it lesroaster. Dy tiid fljocht altiten om. As master fortelt, forjitte de mannen fan Uncas har Yndianepak, dan forjit Douwe syn prakkesaesjes, dan forjit de hiele klasse, dat it sa binaude waerm is. ‘Wy binne dwaende,’ seit master, ‘mei de gouden ieu. Omdat it waerm is, freegje ik fan 'e middei gjin jiertallen, mar fortel ik jimme fan in helt út dy tiid. Hwa sil it wêze, De Ruyter of Rembrandt?’
Dy't ‘De Ruyter!’ roppe, binne fierwei it machtichst. Inkelen pleitsje foar Rembrandt.
Master dielt mei, dat dizz' kear de measte stimmen net jilde. It is to waerm foar séslaggen, hy sil fan 'e middei fortelle oer de greatste skilder fan Hollân en de wrâld.
In hast algemien geprottel rint troch de klasse. Hja wolle fan wylde aventûren hearre en net fan skilderijen.
In tik fan master syn liniael makket in ein oan it protest.
| |
| |
Somliken litte de holle op 'e hân falle en sjogge noartsk nei de bloeijende apelbeam foar it iepene finster. Master wachtet glimkjend in amerij, oant alle eagen op him rjochte binne. Dan bigjint er.
‘It wie in kleare, waerme maeijedei, lyk as hjoed. Op 'e souder fan 'e greate koarnmoune fan Van Rijn, efkes bûten Leijen, boarten fiif jonges: Rembrandt, de soan fan de mounder mei fjouwer fan syn maten. In stel fleurige dogeneaten, dy't sterke stikken útheefden en mâlle aventûren bilibben. De souder fan heite greate moune mei syn skimerige hoeken en hernen wie ien fan har leafste plakjes. Dêr makken hja plannen, dêr fortelden hja elkoarren wûndere forhalen, dêr dreamden hja fan fiere lânnen en greate reizen....’
Master hat noch mar fiif menuten forteld, dan stiet de spanning op alle gesichten. Richt Baukema sit mei in reade kleur to harkjen, Douwe syn mûle stiet yn 't kier, Piter Wildskut glimket fan nocht, Hartman syn eagen blinke.
‘Dy Rembrandt mei syn moaije namme wie in nuverenien. Foaroan by 't boartsjen, pykjesetter en oanfierder. In sleat wie him net gau to wiid, in beam net gau to heech. In kammeraet wie hy mei in hert fan goud, dêr't men noait mei fan boppen kaem. Mar dochs, in nuverenien, in dreamer. Hy seach dingen, dy't syn maten net seagen. Sa stilwei koed er fan de moalsekken ôf út 'e ploech wei glide en nei it lytse finsterke ta teantsje, dat útseach oer lânnen en wetters, mei yn de fierte de stêd. As er foar dat finsterke stie, dan forgeat er it boartsjen, dan forgeat er de maten en har forhalen, dan bilibbe er sels in forhael, sa wûnder en sa moai, dat it net to fortellen wie. De wolkens, dy't elkoarren efternei sieten de blauwe himel lâns, de skaden, dy't oer it wetter fleagen, de skippen dy't by de moune lâns sylden en yn de fierte fordwounen, it boartsjen fan ljocht en skaed om in âlde toer, de koperen hoannen, dy't fûnkelen yn de sinne, it wiene foar him gjin deade dingen, mar like libben as minsken en dieren. Se fortelden him safolle, dat er in kleur fan opwining op it gesicht krige. Tolve jier wie er, mar hy wist al lang, hwat er
| |
| |
wurde woe: skilder. De geheimen dy't er om him hinne seach en dy't mei wurden dochs net to sizzen wiene, ienkear woed er safier komme, dat er der fan fortelle koe mei kleuren en streken. Sa, dat de minsken it ek seagen en nea wer forgeaten. Ja, in nuverenien wie it, dy Rembrandt. It wite geitsje, dat op 'e bleek boarte, dêr dounse er net allinnich mei yn de rounte, mar hy tekene it ek mei in pear halen op in kladtsje papier. As er gjin nocht oan syn sommen hie, dan makke er in portret fan master of fan syn maten of fan it famke, dat efter him siet. En dat like dan sa sprekkend, dat master der net iens lilk om waerd. Folle better as it portret dat Douwe fan 'e middei fan Richt makke hat. De eagen fan syn mem en de hannen fan syn heit koed er soms in skoft nei sjen en hy seach der safolle moais yn, dat er fan wille wol sjonge koe. Sa'n nuvere dreamer...’
Sa fortelt master troch fan Rembrandt en syn jongesjierren. It is healwei fjouweren, foardat ien der erch yn hat. Master sjocht op syn horloazje en brekt hommels ôf.
‘Toe, master,’ twingt de klasse, ‘noch efkes.’
‘Gjin sprake fan,’ seit master. ‘It kwik stiet op 78. Ik soe graech trochfortelle, mar it is foar jimme fierstento waerm. Sa stil sitte to harkjen is noch swierder wurk as rintesommen út to rekkenjen. Oer hwa sille wy it de oare kear hawwe, oer De Ruyter of Rembrandt?’
‘Rembrandt!’ roppe fjirtich mûlen yn koar.
‘En dan oer De Ruyter, as it waer hwat koeler wurdt,’ heakket Hartman der oan fêst.
It neibliuwen is de muoite net wurdich. Hartman hat syn som yn fiif menuten klear; Richt en Douwe steane ek gau wer bûten. Master hat allinnich tsjin Douwe sein: ‘Ik sil skerp ûnthâlde, hwat wurk ast hjoed levere haste. Dû krigest moarn de kâns noch en oars silst der mear fan hearre.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd