|
| |
| |
| |
XXIII
De foarste dagen sil d'r wol gjin gefaar komme,’ hie Hartman sein en dêr hied er gelyk yn krige.
It lytse koaterspultsje drôge fredich ûnder 'e âlde krunen dy't it al salang hoede hiene. Mar de koaterboer, dy't by de oantins oan 'e tritiger jierren oars neat sjen koe as lijen, earmoede en skulden, liet it ear de lêste jierren willich hingje nei harren, dy't it mei him en syn likensen gâns better foar hieten te hawwen, as wa't it hjir de lêste tsien jier te sizzen hân hiene. Dat er it heil fan de Dútskers ferwachte? Hawar, der wiene oaren as hy, learden en hegeren, dy't ek oan 'e kant fan him en syn likensen stiene.
Nee, it wie net om 'e nocht, doe't de koaterboerinne by syn fraach hoe't har man oer soks - in ladene revolver yn 'e hûs hawwe - tocht, oan 'e skouders loek; want hja wist foargoed oan hokker kant dy stie.
Trije moanne hie Hartman Koopmans, alear 'wachtmeester' by de huzaren, him op dat koaterspultsje earne yn Utert ferskûle hâlden.
Yn in swiere, âlderwetske kiste, dy't al jierren lang dêr op dy âlde souder stien hie, hie it freonlike koaterboerswiif syn klean opburgen en him de wink jûn dêr syn revolver en patroanen ek yn op te bergjen. Fan Hartman syn soldateklean hie hja alles ôftoarnd wat oan in 'militêr' te tinken jaan koe, dat er dy klean gewoan drage koe yn dy tiid doe't mannichien in jas of broek yn it deistich wurk oanloek, dy't der oars net ta ornearre wie.
Mar it Nederlânske leger wie bankrot. It lette dochs ek neat. Mar hie Hartman syn gastfrou net sa tige op 'e hân hân, dan hie it dêr op dat koatterspultsje wol ris ta in útbarsten komme kinnen, want it koaterboerke stie linkenoan tige oan 'e Dútske kant. Lykwols, de man hie yn syn wurk gâns in stipe oan Hartman. Hy merkbiet al ringen, dat dizze jongkeardel net bang fan it wurk wie en ek in pear fikse hannen oan it liif hie. Ferdoarje! Hy koe de buorkerij oan sa't it koaterboerke it sels nea bestean kinnen hie. En soks en de frou har stipe kamen Hartman fiks tegoede, want as de beide mannen yn petear rekken oer 'e tastannen, dan wynde Hartman d'r gjin doekjes om en sa koe it somtiden barre dat it der sels hurd om hurd om en ta gie. Faken moast de boerinne Hartman dan ûnder har hoede nimme en har koaterboerke
| |
| |
oplizze, dat er it net bestean moast om ea op ien fan syn gearkomsten of oars earne ek mar mei ien wurd eat út te litten oer it feit dat der in ûnderofsier fan it Nederlânske leger him by harren ferskûle hâlde.
Soks koe in tiidlang goed gean, en dat gie it ek, oant de boerinne op in moarntiid foar melken al by Hartman foar it bêd stie en him warskôge: ‘Do sitst hjir net mear feilich Hartman, wier net jonge. Hoe't it krekt is, wit ik net, mar oan myn man te hearren,’ flústere hja, ‘dan witte de Dútskers datst hjir biste. Wis jonge... it muoit my... mar...’
Mei in sprong wie er fan it bêd ôf, klaaide him oan en lei dryst de riem mei de ladene revolver om 'e mul.
‘'t Is goed boerinne,’ sei er sa kalm, dat hja d'r oars fan waard.
‘Hjir haw ik wat te iten jonge, wa wit hoenear...’ lústere hja wat oandien en treau him in pakje ta.
Hartman slokte.
Dizze frou, koartlyn noch in poerfrjemd foar him, dat dy sa'n noed foar him stie...
Wa... wa soe dat... en wylst syn mûle wat ferwrong tocht er hoe't hy en Ate Kuperus de lêste kear foarinoar oer stien hiene. Ate Kuperus... de frou... Eke... Eke... en hy...?
Wer waard er de wrâld ynstjoerd... Hy ferbiet syn lippen.
‘Tankjewol frou,’ sei er en bûgde him om syn fetlearen skuon fêst te binen.
Doe't er ree wie, naam hja syn hân en heas kaam it der út: ‘Wês foarsichtich myn jonge, wês foarsichtich.’
‘Frou, ik rêd my wol, sis jo man goemoarn,... farwol!...’
‘Mei God... farwol...’ flústere hja...
It wie allinne de iere moarntiid dy't tsjûge wie fan dit ôfskie yn it healtsjuster fan it souderke...
By dei hâlde Hartman him ferskûle yn 'e bosken, by nacht swalke er fierder en weage er him better op 'en paad. Mar hy wie op syn iepenst - sa moast er - en sa fûn hy in ûnderkommen.
Diskear wie it net by in buorkerij, sa't er it it leafst hawwe wollen hie, mar by in wat nuvere ienling yn in wenskip earne tusken de spoarbaan en de grutte ferkearswei yn.
Hartman syn nije gasthear hjitte Daniël, sa woed er teminsten neamd wurde. Hy like in rûge keardel te wêzen, fan net te skatten âl- | |
| |
dens. Grut, swierbonkich, meager en sterk. Hy wie sútrich yn 't habyt en syn wenskip mei ynventaris wie navenant. It lange donkerblûne hier hong him op 'e kraach fan 'e jas en sa te sjen soed er him wol skeare, as it sa ris útkaam. Mûlk waard it ek wol wat mei byknippen ûnderhâlden.
Hoewol Daniël net sa'n oannimlike yndruk makke, krige Hartman daalks wat betrouwen yn him by it foarste yn 'e kunde kommen.
Hartman hie de nacht yn in bosk omswalke en woe oan 'e râne fan 'e bosk beskûl foar 'e dei sykje.
Yn in djippe boskgreppel, ûnder de wielderige fearren fan in njirrekrûd, sloech er syn ‘bivak’ foar de dei op. Dêr soed er it mar weagje en altemets ris omsjen as er hjir of dêr ek in skuorke of wente bedikerje koe om dêr dan de jûns ris op aventoer hinne te gean.
Hy moast wat weagje, want om sa troch te swalkjen hie sels syn eardere wolmienende gastfrou net foar soargje kinnen. Mar doe't er goed en wol teplak siet en syn itenspakje útrôlje soe sei immen yn suver Nederlânsk tsjin him: ‘Ek goemoarn!’
Hartman skrok en taaste nei de mul. Mar de rûge reus, dy't nei him oerbûgde warde mei in hân ôf.
‘Nee jonge,’ sei er, ‘mar do kinst better plak krije, kom mar mei nei myn wenskip en dan moatte wy mar ris fierder sjen.’
Hartman riisde oerein. Wat soed er oars ek? Dizze hie him dochs al fûn, mar hy hâlde in hân op 'e revolver ûnder 'e jas. De reus hie syn pakje mei iten mar opnommen en ûnder 'e earm treaun en sei bemoedigjend: ‘Do krigest der by my in kop kofje by. Hjir kôget it wat te droech foar sa'n flechteling.’
Mei fernuvere eagen stoarre Hartman de reus oan.
‘Of tinkst dat ik net sjoch, feint, datst in soarte fan deserteur út it eigen leger bist? D'r is tefolle oan dy, dat soks ferret oan sa'n âld-Yndysk ofsier lykas ik,’ lake de reus.
Hartman waard kjel, mar Daniël bêde him del. ‘'k Bin sels hjoed de dei noch deserteur,’ ferklearre hy, ‘mar it muoit my foar safolle hierren as 'k op myn kop haw, dat 'k yn dy fiif maaiedagen net mei fochten ha. Mar doe... doe koene se sa'n ien net brûke,’ smeulde er ferachtlik en soe Hartman meiloadse út 'e bosk op 'e grutte wei.
Hartman lykwols skoarre der tsjin oan en sei: ‘As jo de wei op wolle, hâld ik my leaver beskûl. 'k Tocht dat jo wenskip...’
‘Meikomme,’ gebea de reus. ‘Of bist bang?’
| |
| |
‘Bang? dat noait! mar...’
‘As komme d'r ek tûzen Dútskers oan,’ sei de reus, ‘ik sil der my wol mei rêde. Mar dyn revolverke,’ lake er fyntsjes, ‘is folle gefaarliker foar dy as datsto mienste.’
‘Ja, mar wa en hoefolle my ek oanhâlde,’ ferwarde Hartman him, ‘der falt gjin skot, dat misse sil.’
Daniël lake noch fyntsjes.
‘Ja,’ sei er, ‘sa haw ik ek ris mei ien omrûn...’ Dêrmei stiene se op 'e ferkearswei. In auto snuorre foarby. Dútske ofsieren. Net ien fan beide reägearre dêr op.
‘Sjoch,’ wiisde de reus, ‘dêr wenje ik, efter dat griene boskje tsjin 'e spoarwei. Hjir dwers oer 'e wei dan binne we d'r ek daalks.’
En sa wie it ek. Beskûle efter bryk woechsen en skean oerhingjende wetterwyljen lei der in âlde griene arke yn it sêfte moarntiidsljocht te blikkerjen.
‘Ik sil de kofje foar ús beide ree meitsje en dan kinsto dy aanst wol ris goed en rêstich deljaan en útsliepe,’ sei de reus, doe't se foar de arke stiene.
‘D'r wurdt dy gjin hier op 'e holle skeind!’ kaam der oermoedich oerhinne.
Sa kaam Hartman Koopmans yn rispmoanne 1940 op it twadde plak dêr't er him koest hâlde moast.
D'r hie fuort ek gjin grut gefaar west, dat er oppakt wurde soe, mar sûnder papieren - want syn militêre beskieden hie er ferneatige - en sûnder earne ynskreaun te stean bleau it tahâlden dêr dochs altyd tige riskant. Benammen doe't der fan de eigen lânslju guods tige foar de Dútskers yn 't spier rekken, waard it der foar Hartman dêr by Daniël yn 'e arke net feiliger op.
Deis moast der wat útfûn wurde, en mei fiskjen, dêr't de reus yn haadsaak syn bestean út socht, moasten se ek jimmer, sa net op 'en paad dan dochs mei it boat op it wetter tahâlde.
Ienris hiene twa fan de Dútske wetterpolysje harren oanhâlden. Se wiene op in poel oan it fûke opheljen doe't de hearen mei har motorboat har trapearren.
Hartman fielde him daalks net botte noflik. Se hiene de wapens net by har - Daniël wie op dat gebiet ek net suver oan 'e lever - en Hartman hie sûnt dy maaiedagen noch nea wer mei Dútskers te meitsjen hân.
| |
| |
Mar Daniël sei daalks: ‘Hâld dy mar koest, ik doch it wurd en do bist sa... sa... As it in pear fan dy swarten wiene dan fersûpte ik se hjir, mar dizze...’
De motor draaide by en ien fan de mannen stoep by de twa fiskers yn it skouke dat er ticht oan 'e motor loek en begûn doe yn it Dútsk te blaffen, dat Hartman d'r beroerd fan waard al ferstie er der net folle fan. De reus helle syn tabaksdoaze út 'e bûse, treau de Dútsker wat akten ûnder 'e noas, blafte ek omraken yn it Dútsk sa heftich werom, dat Hartman d'r noch ûnnoazeler út begûn te sjen en wiisde dêrby op Hartman, dy't goed yn 'e rol bleau. Hy stoep sa ferheftich hinne en wer yn it lytse skouke, dat de oare yn tûzen eangstmen de motorboat fêst hâlde en Hartman, dêr midden op 'e poel, ek fan datoangeande net mear op syn gemak wie.
Lykwols, it rûn bêst ôf. Se koene trochgean mei har wurk. Daniël kloete wer by syn fûken lâns en de wetterplysjes tuften fierder.
Faken fûnen Hartman en Daniël ek wurk yn 'e bosken en Hartman soe it leafst by de iene of oare boer dêrearne oanslach fûn hawwe, mar dat betroude er net, want dêr sieten guodden ûnder, dêr't Daniël, dy't se stik foar stik allegearre wol koe, him foar warskôge hie. Hartman paste him goed oan, mar neffens aard en oanlis bleau 'r boer, gjin fisker. Sa net, hy wie bliid dat er dizze maat fûn hie, no't er der sa ta siet, want Fryslân... hy rydboske as er tocht oan dat stik Fryslân dat him it eigenst wie. No, as kunde, dêr ûnder de Dútskers en har hantlangers ta te hâlden, nee, dan leaver poer yn 'e frjemdte.
Doe kaam de winter fan '40-'41. In kweadenien, benammen foar de twa arkemannen, mar se wiene him trochskarrele. Mei kuorkeflechtsjen en knipersnijen, beuzichheden dêr't Daniël oare winters de kost ek mei fertsjinne as it fiskjen noch net wurde koe, hiene se har tiid koarte en dêr har brea dizze winter ek mei fertsjinne. En yn dy foarste winter, doe't fan it suteljen neat komme koe, fanwege de Dútskers en fanwege de snie, hie Hartman út in sober ferhaal heard, mei wa't er yn 'e mande die.
It kaam op in jûn by ljochtmoannewaar, dat se tegearre sûnder it ljocht op, yn 'e arke sieten. Folle wurden wiene der net by brûkt.
Wylst se it ark delleine om't hja neat mear dwaan koene en hja de knipers wat oan 'e kant skaaid hiene, sei de reus nei in toarntsje swijen: ‘Do silst ek wol ris by dy sels tocht hawwe, tinkt my sa: By wa bin 'k hjir eigentlik ynsyld?’
| |
| |
‘Och ja,’ wie it andert, ‘dat leit foar 'e hân, mar dêr nei freegje? Wêrom. Wat foarby is leit efter ús. Efter jo en efter my’.
‘Ja, dêr hast gelyk oan. En wat fan my sels fertelle haw ik oant distiid ta ek nea dien.’
‘Wêrom al. Ik sis ek net alles fan mysels. Dus.’
‘Do bist noch jong. Ik net mear.’
‘...Nee...’
‘Doe't ik sa âld wie as do no... hoe âld biste, tritich?’
‘Net min ret.’
Effen siet de reus yn tinzen.
‘...Doe hie ik al hiel wat belibbe,’ begûn Daniël wer.
‘Do moatst witte, ik bin fan komôf ek mar in gewoane arbeidersjonge út Rotterdam. Ik koe skoan leare, mar de middels om te learen ûntbrieken ús folk. Mar ik woe dochs en dêrom gie ik frijwillich yn tsjinst en makke it der bêst. It foldie my ek tige. Ik joech my alhiel en slagge nei de East, dêr't ik as jong ofsier myn takomst en opgong seach. Myn folk, dat alhiel neat fan it militêrisme hawwe moast, wie alhiel poer. Fansels, ik wie te grut wurden om mear omgong mei harren te hawwen en tekene dêrom mar nei de East en folle net genôch. Hoe't ik it ek makke, ik hoegde nea wer, om harren in foet te Rotterdam oan wâl te setten. Nei de East, en sweeslaan. Sa waard it útlein, hoewol ik oars neat foar eagen hie as my safolle mooglik omheech te wurkjen.
It wie wer in toarntsje stil, hiel stil yn 'e arke. De wite wrâld dy't se troch it arkefinster oereagen, joech earder oan 'e barre fjilden fan 'e Noardpoal te tinken as oan 'e tropyske hjitte fan 'e Ynjes. Mar it wyt fan 'e reus syn eagen glinstere; ûnferweechlik en strak stoarre hy oer 'e blanke fjilden dêr om har arke hinne.
‘Mar: Tryntsje en wyntsje...,’ sei er stoef.
Hartman suchte: Dus dizze... dizze sterke reus... ek...
‘Twa jier hie ik yn 'e East west en mei de promoasje like it goed. Myn doel soe 'k wol helje. 'k Bemuoide my net te folle mei de froulju en naam myn buorrel op tiid. Want dat kinne se dêr. En doe begûn it.’ Noch altyd blonk it wyt fan syn eagen foar it arkefinster.
‘In healbloed famke... Meist der wol om laitsje...’
Mar syn eagen stoarren stiif oer it moanneferljochte snietek as wie hy mar allinne yn 'e arke.
‘Ik trof har op in 'bal' en wy dronken goed... Yn Ynje sûpe se... soks stie jins promoasje net yn 'e wei... Men moat dêr ek mear hawwe as
| |
| |
hjirre... Mar dat fanke!... It wie in pracht fan in bern... en ik dûnse de hiele jûn en nacht mei har... Ik wie net mear alhiel nofteren... mar wa al... dy nacht by it ôfskie... hja ek net... Mar de oare... nee, deselde wyks trof ik har yn selskip fan in healbloed ofsier... Hja lake... har grutte donkere eagen... ik wit net, wat dy seine... mar se wiene sà, jonge... myn libben hie ik der foar jaan wollen... De healbloed... in lyts sierke heger as ik... gniisde my mei sa'n echte ferachtlike ynlânske laits út, dat ik kûgels waard... Hy myn meardere... It wie as sonk ik troch de grûn... mar ik joech 'm sa'n ferachtlike gniis werom, as woe ik 'm betsjutte, dat er mei in lel de wei lâns gie...
Dêr koe 'k wat fan ferwachtsje... De oare deis wie 't al sa... Ik frege him kalm oft er mei my ôfrekkenje woe, ik wie beskikber... Hy moast mar tiid en plak sizze. - Soks mei net en dat wisten wy beide ek wol, mar... - Healbloeden rinne maklik waarm... hy naam it oan en sei tiid en plak... Doe wist ik dat it by him om hàr gie... Hie hja him fan my ferteld...? Ik wit it net... Mar my werom lûke, dat koe ik net... dan hie 'k my yn dy healbloed syn eagen foar altyd lytsman witten... Mar foar dy priis har... har letter...
Har eagen... dy donkere grutte eagen, jonge... Ik fielde dat it mis rinne soe... Ik haw myn jild fan 'e bank helle... 'k wie ek net nofteren mear doe't ik op it ôfsprutsene plak kaam... Hy wie der al... Ik bin allinne werom gien... mei myn revolver... dy leit no by dines hjir tsjin it beskot...’
Doe draaide de reus him nei Hartman, dy't yn it healtsjuster sitten hie te harkjen.
‘En doe?’ frege de feint.
‘Doe...? Doe begriep ik krekt wat ik útheefd hie en doe begûn myn swalkjen mei oars gjin maat as myn revolver.
Krekt sa, sa't ik dy doe yn 'e bosk oantroffen haw. Nei in pear moanne bin 'k mei help fan ynlanners op in bûtenlânsk frachtskip rekke en nei lang omswalkjen, ûnder in falske namme en mei falske papieren dy't ik troch help fan in Belske seeman krige, haw ik noch twa jier yn 'e Belske Kongo tahâlden. Dêrfandinne bin ik einlings mei in Frânske frachtboat wer yn Rotterdam kommen nei jierren fan omswalkjen.
Kunde, freonen en sibben wie 'k ûntgroeid en myn namme stie troch dy misdie yn Ynje by harren mei reade letters yn it ûnthâld. Ik soe mei harren ûnder gjin betingst mear libje kinne. Dêrom libje ik mar ferget- | |
| |
ten fierder as Daniël Gentenaer, de naturalisearre Bels. Dat is alles yn 't koart, en no do.’
‘Dêr bin 'k gau oer útpraat, Daniël,’ en Hartman ferhelle dat er as weesjonge fan in boer oannommen wie en dat er dêr oant nei syn soldatetiid in bêst thús fûn hie.
‘Lju sûnder bern?’ woe de reus witte.
‘Nee, ien famke.’
‘Al wer,’ fersuchte Daniël.
‘Nee,’ leach Hartman. ‘In hynder, sà'n eale en prachtige guds as ik nea earder sjoen haw. Ek yn myn tsjinstjierren net. As inter kocht myn boer it. Ik haw har meunstere en beleard, de merje Trude, dy't ik noch alle dagen yn myn tinzen haw, en fan har is alles kommen.’
‘Ik soe oars sizze jonge, do kinst dy lichter fan in merje ôfmeitsje as fan in pear moaie frouljuseagen.’
‘Miskien jo, mar ik bin by hynders en kij grutbrocht Daniël,’ ferwarde Hartman mei in sucht.
Mar yn it healtsjuster fan de arke seach er de keine Eke Kuperus yn it flewielen rydkostúm op har eale goudfos riden...
Yn 'e simmer fan '42 begûn it der foar Hartman yn 'e arke fan Daniël gâns riskanter op te wurden. De besetter helle syn eigen jongkeardels yn it leger en hjirre te lâne soene se omhingje of wurk sykje of oars wat, dat strykte net mei syn metoaden en sadwaande ûntstie alringen in stilswijend ferset tsjin wat de Dútsker as lêstjouwing oanplakke liet.
Lykwols de Dútskers en har hantlangers - en dizze benammen -hiene de eagen iepen en de tiid fan in feilich ûnderkommen foar Hartman yn 'e arke wie foarby. Troch kunde en hinne en wer praten slagge Hartman nei de Haarlimmermar, dêr't al brekme oan wurkfolk kaam, lykas it him op mear plakken oppenearre. De jonges dy't de mobilisaasje en oarloch meimakke hiene, rûnen allegearre net like hurd werom yn it boerewurk. D'r begûn ek stadichoan mear ûntwyk te kommen sa as mei foardielige hannel de streek op en mear fan soks.
Ienris ûnder 'e reek fan Amsterdam, en tige anti-Dútsk, al rûn er der net mei te keap, krige Hartman al ringen kunde oan guodden dy't de rjochten, dy't de besetter him oaneigene, safolle mooglik dwers sieten.
Yn 1943 doe't it ferset mear fêste foarmen oannaam, siet Hartman
| |
| |
Koopmans yn Amsterdam, dêr't er op trije heech yn ien fan 'e Helmersstrjitten in ûnderkommen taskikt krige hie. As koerier die er goede tsjinsten foar it ferset.
Doe't de persoansbewizen ynfierd waarden hie Hartman daalks in neimakken krige. Hy hie falske papieren, frijstelling fan tsjinst yn Dútsklân; mar hy moast op syn iepenst wêze en syn akkefysjes by nacht en ûntiid ferrjochtsje.
Yn de tiid dy't er yn Amsterdam trochbrocht, makke Hartman fan alles mei wat in fersetsman mar meimeitsje kin. Stakings, joadede-portaasjes en fusilearjen fan boargers. En hie it net west, dat by him fêst stie dat ús folk mear hie oan in fersetsman dy't syn plicht die, as oan immen dy't him net ynhâlde koe by it skromelike ûnrjocht en de wredens dy't er seach, en sa de kûgel krige, dan hied er wis by guon ûnminsklike dieden syn faken fel opkommende hate bekuolje wollen. Hy wie d'r soms kapot fan. En dan benammen tocht er oan Fryslân. Fryslân... Hy seach de doarpen en pleatsen. De greiden mei har fee yn stille simmerjûnen. Hy hearde de fûgels yn 'e loften boppe de âlde lânsdouwen. Hy hearde de hôfdo yn 'e linebeam, it ûltsje op 'e skuorrenaal. Hy seach de eale Trude foar de finnehikke, hoe heech de sierlike kop en it each fol gloede en glinster as jûntiids de lytse skuordoar sêft op en ta gie en Eke' each fol glâns as in nuet nokkerjen, dat fyn troch de eale noasters trille, har begroete.
Eke en Trude.
Elts oan in kant fan 'e hiemshikke by de finne.
Hy seach it faken as doe, yn simmer jûntiid.
Har wang hiel effen oan 'e flewielsêfte snút...
Har wang... har hiele wêzen... Eke... syn Eke...
En as der ris in kear yn iensum, drôgjende eagenblikken him hjitte triennen yn 'e eagen skeaten, wist er it wer: salang er noch oan Eke tinke mocht, soed 'r stride nei syn bêste kinnen; as him ek dat ûntfalle moast, dan soe gjin rede, hoe wier en bêst bedoeld, ea oerwicht op him krije, en de revolver, dy't fan in Dútsker wie, soe in lyts bytsje fergoeding jaan foar it grutte leed dat syn folk oandien waard...
Doe kaam de hongerwinter. De winter fan 1944-'45. Ek foar Hartman in hongerwinter, al kaam der lâns ûnbekende wegen safolle binnen de Amstelgrêften, dat der fan ferhongerjen daalks gjin sprake wie foar him en syn lotgenoaten.
| |
| |
En yn dizze hongerwinter groeide by Hartman de langstme nei Fryslân.
Mocht er yn 'e foarste opslach nei de oarloch tsjin Dútsklân dêr ek oars oer tocht hawwe, no't nei minsklike berekkening de twadde wrâldkriich nei syn ein rûn, it leed op in heechst wie en hy sels yn Amsterdam tahâlde - yn Amsterdam mei syn tûzenen fan Friezen - no't op kleare dagen, as de wyn súdwest wie en de ljochte wolkens oer 'e útstoarne stêd dreauwen en hy se troch syn souderkeammerke-finster neistoarre fier oer it brûzjende wiet dy kant nei Fryslân út, waard syn langstme him fakentiids te mânsk.
De hongerige stumpers swalken witwerearne hinne om iten.
Nei ‘de mar’, de kop fan Noard-Hollân yn, nei de Wieringermar en oer 'e Ofslútdyk nei Fryslân ta.
Reizen wiene it, en hokker.
Op fytsen en bakfytsen mei kusjebannen. Mar it gie om it libben fan eigen en neisten. Hartman hearde faken harren ferhalen. Ek fan guodden dy't yn Fryslân west hiene.
Fryslân. It lân fan molke en bûter, fan nôt en fleis, fan ûnderdûkers en slachters dy't slûken!
Ek it lân foar guodden alteast fan oare en minder goede dingen.
Mar it wie Fryslân! It Fryslân dat Hartman nêst in foech fiif jier ferlitten en dêr't er nea wer west hie.
Fryslân dat, as de Dútskers him net te pakken krigen, alles foar him omsletten hâlde. Syn leafde en lok.
Dan huvere hy en tocht oan Ate Kuperus en Jinne Wytfean, en oan safolle oaren. Hy, de fersetsman. Hy soe op syn iepenst wêze moatte as er yn Fryslân werom kaam.
Hoefolle fan syn kunde soene oan syn kant stean? Hy wist it: lokkebrea as in hege deihier, sêd iten en folle mear hie ek yn Fryslân mannichien oantrune om as hantlanger foar de besetter te tsjinjen. Mar wat der ek drige, Fryslân en Eke Kuperus wiene him djoerder as syn eigen libben.
Op in tryste moarn yn desimber '44 stiek er ôf op in gammele âld fyts mei kusjebannen; ferklaaid as frommis op jierren. In swart, mei tou omwuolle âld kofferke efter op 'e fyts, syn revolver ûnder 'e rôk. Hy riskearre it net om oer 'e Ofslútdyk, en besocht it yn Inkhuzen om in gaadlike kâns te krijen. It slagge. Mei in tsjalk wie er oerfearn. It waar waard ûnderweis wreed en hy hie him it hert hast út it liif spijd,
| |
| |
mar kaam dochs behâlden oer en de skipper, dy't al ridlik gau fernaam hokker fracht er d'r by krige hie, hie 'm oan Boalsert ta mei farre litten.
By jûntiid wie Hartman dêr fan board gien. Foarst wie er de Lytse Dylakker opgien nei syn nicht. Hja bestoar it hast, doe't er by tsjuster yn frouljusklean by har samar yn 'e gong stoep en syn namme neamde.
‘Moatst daalks fuortgean, want myn man kin sà thús komme en dy heart by de “landwacht” en ik soe net heal hawwe wolle, dat hy dy hjìr oantrof.’
‘Do hast gelyk,’ sei er. ‘Mar as jimme tusken Laard en Saard ynwennen dan woe 'k him ôfwachtsje. Hjir op 'e Dylakker wurdt it my te riskant.’ Hy skuorde de doar mei sa'n fûle slach ticht, dat syn nicht ferbouwerearre yn 'e gong stean bleau.
Yn it neare tsjuster fan in sútrich-goare desimberjûn fytste Hartman by de Ljouwerter feart lâns it noarden yn. In eangstige riderij foar him, dy't Fryslân net kennen hie sa't er it no meimakke. Gjin inkeld ljochtsje. Net ien bûthúsfinsterke dat ljocht troch liet hjir yn it lân mei pleatsen yn 't rûnom. Net ien wenkeamer dy't ek mar mei in skreefke bewiis joech dat der binnendoarren minsken by it ljocht tahâlden. Allinne it swarte wetter yn 'e trekfeart glinstere soms driigjend tsjin 'e iensume fytser op 'e wei.
Hy wie op syn hoede.
Skerp boarren syn jonge eagen yn it tsjuster foar him út.
Syn gehoar stie wach op elk lûd.
As er hjirre sa oanhâlden en fûllearre waard, wied er ferlern. Op 'e Bieren, de trijesprong by de Waaksenserdyk, fernaam er eat. Foarsichtich hâlde er yn en stoep fan 'e fyts, mar it gie net ûngemurken mei syn âld rattelmansreau.
‘Is dêr immen?’ frege in swiere manljusstimme.
Hartman swei. Soed er werom of net werom?
Mar as waard it him ynjûn, hy fielde dat it gjin Dútskers wiene. Effen stie er stil en hâlde ôfwachtsjend de siken yn. Doe flitste ynienen it ljocht fan in bûslampe oer him hinne. It waard daalks wer útknipt. Hartman waard kjel en ien fan de twa mannen dêr op 'e trijesprong gebea: ‘Ut dat ding.’
‘Ek al by neare nacht op 'en paad, ja,’ boldere in swiere stimme.
‘Ja mannen.’ It kaam der net foars út.
| |
| |
‘Noch gâns in ein, mar... soe 'k oer Wommels kinne?’
‘Wommels? Dêr rinst ‘de grienen’ wis yn 'e earms, heite en dan bist ‘Bokke’.
Nochris knipte it ljocht, no neier by Hartman, effen oan.
‘Ferhip! in frommis...e... wêr... e... wêr moatt' jo wêze?’
‘Burgum is 't doel en ik kom út Hollân,’ sei er en ferbriek syn stimme safolle as er koe.
‘Jo rinne moai wis tsjin 'e lampe froutsje, 't is allang oer 'e tiid, dat, as jo tenacht in ûnderkommen fine kinne.’
‘Dus it sil te Wommels speak rinne? Ik wol oars sa graach fierder foar moarnier.’
‘Bin je yn 'e buorren bekend?’
‘Jawol.’
‘Nee!’ biet de oare koart, ‘se jeie jo sa in kûgel troch de hûd as se mar in skime sjogge,’ en nei't er der in swier wurd útkraste fersuchte er: ‘Wat dogge jimme froulju ek by nacht en ûntiid op 'en paad!’
‘As jo wisten hoe't it by ús yn Hollân, yn Amsterdam is...’
‘Maat! kom mei!’ gebea de oare yn 't tsjuster.
‘Frou, foar 'e buorren ôfstappe, en wrychtich, klopje mar by immen oan, jo krije wol ûnderdak. Mar wês foarsichtich.’
Hartman wie ferromme. Se hiene him foar in frommis hâlden. Wommels kaam er wol troch, hy hie net om 'e nocht de hiele hjerst en winter by tsjuster yn Amsterdam omkrúst.
‘Salang 't der noch safolle skiep hjir yn 't lân weidzje, meitsje ik sokke reizen net,’ ornearre ien fan 'e maten op 'e trijesprong.
‘Bist ek net in frommis,’ wie it koart beskie en hja sochten har fytsen mei skieppebouten wer op.
Hartman slagge sûnder fan 'e grienen opmurken te wurden troch Wommels. By de lêste huzen stie ien man oan 'e wei; hy murk it te let, mar dy naam nearne notysje fan.
Troch Wommels hinne betocht Hartman, dat er dêr yn 'e lêste dagen fan rispmoanne 1939 ek lâns riden wie.
Doe op in moaie, sêfte simmerjûn. Hoe wist er it noch dat syn each doe de romte ôftaaste om 'e pleats. De pleats fan Ate Kuperus en... Eke.
Hy seach Eke en har mem wer op 'e wei dêr by hûs.
Dat hie de lêste kear west. No grut fiif jier ferlyn.
En no...?
| |
| |
In grutte langstme nei de pleats, dêr't er syn moaiste tiid op trochbrocht hie, kaam oer syn hiele wêzen.
Hy taksearre oan 'e wei hoe fier oft er wêze koe.
Syn eagen boarren yn 'e nachtlikens om him hinne nei steeën dy't him noch eigen wêze koene. In ljochtpeal oan 'e wei; in hikke; in daam mei in wylgestobbe d'r by. In lije stiltme dy't komme moast... Hy wie der en nimmen koe it sjen dat er fan 'e fyts stoep. Skraach koed 'r de kontoeren fan 'e grutte skuorre en hege foarein bedikerje. It die him, nei jierren, sa frjemd oan, dat it ta syn moed spriek. Hjir hied er altyd sa thús west. It waarme, smoute bûthús dat him altyd sa'n behaachlikens skonken hie, as dêr bûtendoar de stoarmen bilen, heilbuoien en rein tsjin 'e glêzen gisele waarden en it feebeslach fan Ate Kuperus, dat sines doe ek wie, fredich lei te pûsten en te stinnen, of noflik suchte yn 'e sliep.
Hy eage nei de foarein, dêr't ‘syn’ keammerke wêze moast en... Eke harres.
Eke. Sa ticht no by him... en Trude. Trude yn 'e boks.
Hoefolle soed 'r net jaan wolle as er it earme dier ienkear de earms om 'e hals slaan mocht...
Trude! Soe hja him noch kenne. En Eke...?
Hy rydboske.
... Ate Kuperus en Jinne Wytfean yn har swarte pakjes, wolfoldien, en hy... in skoaier allyk...
Skrousk stoep er wer op 'e fyts.
Simen en Botsje...
By it spultsje yn it leech fan 'e dyk smiet er syn âld fyts tsjin 'e muorre oan en kloppe op it rút.
Hy hearde gestommel yn 'e hûs. D'r kaam immen by de doar.
‘Ik, Botsje,’ sei er goed lûd.
‘Hartman!’ hja hime it heas út. ‘Hoe komsto hjir?’
‘Kin 'k fannacht oerbliuwe Botsje?’
Hy frege it sa saaklik mar it wyfke wie alhiel oerstjoer en krite: ‘Do... do jonge... hoe kinst dat freegje... en troaide him mei yn 'e keamer foar de bêdsdoarren, om Simen dy't út 'e wrine opriisde en mei him fûstke. Botsje bearde: ‘Hearink, hearink jonge.’ Hja fûstke as âlde kunde, mar die in gjalp oer syn healwiis habyt.
| |
| |
‘Dêr reizgesto gjin stap fierder yn en no earst in stik iten en dan op bêd.’
‘Dus dat kin?’ lake Hartman, wylst er syn jekker en rôk op in stoel lei. ‘Kinne? Wy hawwe hjir wolris fiif tagelyk in pear nachten oer hân,’ ferklearre Botsje klienearjend oer syn fraach. Mar doe't er syn revolver op 'e tafel lei sei hja koart: ‘Dat ding joust my, jonkje. Ast dy oars net betrouste, hjir komme wis ûngemakken mei. Ik haw der wol in goed plak foar en as wy wer oare tiden krije dan witsto noch wol wêr't Simen en Botsje wenje.’
Doe't Hartman siet te iten frege er ynienen en Botsje siet der suver op te wachtsjen: ‘Hoe is 't op 'e pleats.’
Hja loek oan 'e skouders.
In pear freegjende eagen fan him.
‘Wy komme d'r nea mear. En,’ ferfette hja, ‘hy is hjir de boerelieder en hat gâns wat te sizzen yn dizze kriten, mar guodden sitte him ek lekker dwers, dat sis ik dy.’
‘En de buorkerij?’
Botsje seach him oer 'e tafel hinne oan en lake.
Yn 't bedstee wie it no alhiel stil wurden.
Hartman fielde dat er in kleur krige.
‘Trude, it rydhynder fan Eke - en dy -’ kaam der mijend efteroan, ‘is allang fuort.’
Hartman skikte rjocht by de tafel en sloech him mei in fûst op 'e knibbel.
‘Foardere?’ frege er skerp, ‘en de boer in foaroansteand man yn 'e N.S.B.?’
‘En Jinne Wytfean syn rjochterhân,’ ferdúdlike Botsje.
‘Dy!’ en der flamme in fjoer yn syn eagen.
‘Ik wit neat jonge, mar... in moaie pleats en... Eke wurdt ek in dei âlder.’
‘Nee...’ skodholle Hartman. ‘Yn augustus fjouwerentweintich en dy is net fan 'e partij.’
Botsje rêste mei de earmtakken op 'e tafel en de holle yn beide hannen. Yn it sleauwe ljocht fan it lyts driuwpitsje seach hja him in toarntsje lyk yn 'e eagen.
‘Mei it feest yn 'e Harmonij te Ljouwert op âlve oktober yn '41,’ fernijde Botsje him en naam Hartman dêr skerp by op, ‘dêr't in saneamde “Harmen Sytstra priis” oan in Fryske skriuwer oerlange
| |
| |
waard, wiene se dêr mei har fjouweren yn 'e auto hinne en Eke yn in prachtich âld Frysk kostúm.’
It bleau in toarntsje stil.
Botsje seach Hartman oan; Hartman kôge, mar sakje woe it net mear. ‘Hoenear is Trude fuortrekke,’ woe er witte.
‘Ferline maitiid.’
‘Stom, dat er dat net keare kinnen hat.’
‘Eke hat der ienkear sels mei nei de foardering ta west en doe is it goed gien.’
‘De twadde kear ek mei âlde Jelle,’ kaam der efter de bêdsplanke wei.
‘Sliepsto noch net?’
‘Wêr moat ik wêze Botsje,’ frege Hartman.
It lyts wyfke wiisde him mei it earmoedich ljochtsje yn 'e hân de wei nei syn sliepstee en krimmenearre ûnderwilens oer it lijen mei it ljocht no't der suver gjin petroalje mear te krijen wie en hja noch net op it elektrysk oansletten wiene.
Hartman wie bliid doe't er goed en wol ûnder 'e tekkens lei. Nei alles wat er meimakke hie, koed 'r einlings wer ris yn Fryslân sliepe. Mar fan it sliepen kaam foarst neat.
Aloan hearde hy Botsje it wer sizzen: mei har fjouweren d'r yn 'e auto hinne en Eke yn in prachtich âld Frysk kostúm.
Botsje neamde gjin nammen, mar hy wist genôch.
En dat barde yn ienenfjirtich. Yn oktober hie it al trije jier west...
Under 'e tekkens weidûkt ferbiet er syn ûnmacht.
Wàt koe him mear wat skele. Hy winske dat de Dútskers him dêr fûnen. Daliks. Dan koed er... Och... dan koed er neat. Botsje hie syn revolver no al opburgen. Dat er dy dizze nacht ek net by him hâlden hie. As der ris wat barre mocht.
- No lit dan barre - winske er ûnferskillich. Dan skeaten se him hjir sa mar dea, mar him meikrije? Dat nea! Dan de kûgel mar. Hjirre, by Simen en Botsje, ticht by hàr...
Yn in opwalling fan fertwiveling seach er Jinne Wytfean wer yn syn ferbylding mei it swarte pakje oan en in ‘spuit’ op 'e rêch. Sa koed 'r him in keardel miene! Dy prul!
Fan 'e iene side rôle er him op 'e oare. Hy tocht oer gjin oarloch en fronten mear. Oan gjin Dútskers, Russen, Kanadezen en Amerikanen. Hja mochten om him alles plat slaan mei har bommen en him der sels
| |
| |
by. En dan Dútsklân. Spitich glimke er hjir om: Dútsklân wiè al hast plat. Mar, wat dearde it him. Eke!... Sûnt oktober '41.
Wat die er hjir ek. Wêrom wied er net yn Amsterdam of earne yn Hollân bleaun...
De ‘grienen’ hiene der dy nachts wol west, mar Botsje hie it Hartman net ferteld doe't er de oare moarns tsjin tsienen fan syn sliepstee kaam.
Hja frege him allinne oft er him lekker útsliept hie, eat, dat neffens syn sizzen ynoarder wie.
Oer 'e pleats en de minsken dêre waard net wer praat.
Nei iten wie er ôftein, mar de reis gie net oer Ljouwert, dat wie him te riskant, mar oer Roardhuzum, Eagum, Wergea, Warten, Garyp en sa nei Burgum der't er ien fan syn tsjinstmaten opsocht. Fan dizze maat, Homme Bosma, dy't him jerne helpe woe, krige er in adres yn Dantu-madiel opjûn. De oare deis stiek er dêr op ta. It wie by in boer dy't in ein it fjild yn wenne. Dêr soed er syn ûnderkommen dan hawwe moatte oant de befrijing ta. Mar hy net allinne.
Doe't er dêr oankaam wiene d'r bûten de boer en de boerinne, in feint en in faam en twa grutte bern dy't him foarst in bytsje skruten opnamen. Mar al ringen kaam er oan 'e weet dat it in pear Amsterdammers wiene, in broer en in suster. De beide âlden wiene deportearre en troch beoarderjen fan in feekeapman, dy't de famylje koe, wiene dizze beide bern dêr oanlanne. It feilichste adres dat der earne te betinken wie. Doe't Hartman dat wist fan de beide bern, wied 'r bliid dat syn thús dêr foarst ek wêze soe. Hy hie safolle yn Amsterdam meimakke by razzia's op 'e joaden en wat der mei mank wie, dat der in grutte tankbrens oer him kaam om't er dêr ûnderdûkt rekke wie. En op dit stee bleau Hartman Koopmans oant fuort nei de befrijing fan Fryslân.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd