De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 265]

13

De schok had moeder Marrigje kwaad gedaan. De koorts verergerde, maar zij was sterk en Gerbrandts belofte van beterschap en zijn berouwvol gedrag tegenover haar, deden haar zoveel goed, dat zij spoedig aan de beterhand was, tot vreugde van heel het gezin.

Een poosje later kwam Adriaan Cornelisz. op een avond bij Gerbrandt binnen en ging zitten voor een praatje. Hij viel met de deur in huis en zei:

‘Gerbrandt, vertel me eens,...... ik hoor van verschillende kanten, dat je nogal eens gezien wordt met Dieuwertje Jansd. uit de Halsteeg...... Is dat zo?’

Gerbrandt werd rood. Hij knikte verlegen.

‘Ja vader.’

‘Zo?...... Nou...... ik moet zeggen, je hebt geen slechte keus...... Maar...... eh...... wat wou je daarmee?’

‘Niks, vader......’

‘Geen ernstige dingen dus...... nou, daar ben je ook nog rijkelijk jong voor...... Maar, jongetje, dan een beetje voorzichtiger aan...... je moet ook om de naam van dat meisje denken...... eer is teer...... 't is een alleraardigst ding...... Je merkt, dat er al over gepraat wordt......’

Gerbrandt tekende met bevende vingers krabbeltjes op het papier, dat voor hem lag. Adriaan keek naar het verlegen, rode gezicht van zijn jongste zoon. Hij moest er heimelijk om lachen. Wat was het nog een jongen, ondanks zijn zijïg donker aankomend snorretje. Vaderlijk goedmoedig ging hij voort:

‘Ik heb er niks op tegen, dat je wat ronddartelt en uit vrijen gaat, Gerbrandt...... je hebt er de jaren voor en ik ben zelf ook jong geweest...... Maar zie een beetje vooruit en zie wat je jezelf...... en ons verschuldigd bent...... Je hebt goede vooruitzichten, meen ik, als schilder en als poëet...... Bederf het niet door de onberaden keuze van een verkeerde vrouw uit te nederige stand...... Heb wat geduld en je kunt rondkijken naar een meisje van deftige familie en in goede doen...... Laat je driftig bloed je geen parten spelen, man, hou je hoofd koel...... je bent nog veel te jong voor de ketting...... De stormachtige vlagen van de jeugd zijn spoedig uitgeraasd...... zorg dat je er niet door in 't verdriet

[p. 266]

komt voor je hele leven...... Dat Dieuwertje is een blom van een meisje, maar haar vader deugt niet veel en heeft meer schulden, dan hij betalen kan...... Ik heb je gewaarschuwd, denk er nou maar es over na...... Ik vertrouw, dat je geen dwaasheden zult uithalen...... Kan ik daarop aan?’

‘Ja, vader.’

‘Het klonk nogal benepen en weinig geestdriftig. Maar Adriaan Cornelisz. was er tevreden mee. Hij glimlachte stilletjes voor zich heen. De knaap zou inwendig een beetje schuimen en hem berekenend, bekrompen en op de penning schelden, maar hij zou z'n woord wel houden en over een tijdje inzien, dat zijn onromantische vader schoon gelijk had...... Pieter hoefde je zulke dingen niet te zeggen!...... Die keek al ijverig uit naar een vrijster, die goed wat mee bracht en zou zich door een aardig bekje niet uit het spoor laten brengen...... Merkwaardig, hoe die twee zoons van hem in karakter verschilden!...... 't Leek waarachtig wel of zijn eigen aard zich in tweeën gesplitst had en ieder van die twee jongens de tegenovergestelde helft gekregen had...... Hij kon Pieter gerust aan zichzelf overlaten...... maar de onstuimige, impulsieve en onberekenbare Gerbrandt was hem in zijn hart toch maar liever, al zou hij nog last genoeg met hem kunnen krijgen...... Kunstenaars waren nu eenmaal vaak moeilijke karakters, en dat Gerbrandt een kunstenaar werd, kon niemand meer ontkennen...... Het zou nog offers kosten om hem op zijn bestemming te brengen, maar de zaken gingen goed...... de pacht van de wijn- en bierimpost, die hij met zijn zwager samen verworven had, bracht goed in en er was telkens wat te doen met grond en huizen en soms met een partij goederen...... voor het laatste had Pieter een fijne neus...... Gerbrandt moest een beetje armslag hebben...... Hij zou hem wat ruimer zakgeld geven, dat hielp zo'n jongen aan zelfbewustzijn en een gezond gevoel voor onderscheid in maatschappelijke stand. Hij moest zo gauw mogelijk lid worden van een schuttersvendel en schermles gaan nemen. Daar en in de Oude Kamer kon Gerbrandt de mensen leren kennen, die kunst wisten te waarderen en gesteld waren op het gezelschap van kunstenaars in hun huizen en op hun feesten. Als Gerbrandt werken wou, zou z'n vader de weg wel voor hem effenen...... Maar, daar hoorde geen gekheid bij van een jong, onbezonnen huwelijk met een of ander mooi deerntje, dat niets meebracht dan een lekker

[p. 267]

bekje en een hinderpaal zou blijken op de weg naar omhoog, die voor een jong kunstenaar toch al moeilijk genoeg was...... Mokkend zat Gerbrandt in zijn kamer. Die oudere mensen met hun koele wijsheid, hun nuchter overleg, hun onverdragelijk vertoon van overwicht en gelijk...... Ze praatten over de dingen, die je verstand verscheurden zoals ze spraken over aan- en verkoop, rente en aflossing, percenten en belastingen. Geld, aanzien, vooruitzichten, stand en familie. Liefde? Goed, maar daar hoorde wat bij. Dieuwertje was arm en werd daarmee weggewist uit de rij van vrouwen, die misschien voor hem geschikt zouden zijn. Ze was misschien de beste, de mooiste, met het warmste hart en het edelste karakter, maar ze was arm...... weg met Dieuwertje...... houdt de plaats vrij voor een joffer met goud in de beurs...... Het was lelijk en onrechtvaardig, maar de mensen, die macht over je hadden en wijsheid sproeiden, noemden dat goed en redelijk...... Zijn moeder had anders gesproken, had enkel naar zijn heil getracht en de vinger gelegd op de zere, rotte plek in zijn verhouding tot Dieuwertje. Vader, die de naam had zoveel verstandiger te zijn, keek zo ver niet, waarschuwde alleen voor onberadenheid, die aards nadeel brengen kon...... Vrij maar een beetje rond...... trouw alleen geld en aanzien...... Het stond hem diep tegen...... Waarom had hij op alles ja en amen gezegd?...... Omdat hij een lafaard was. Ja, een lafaard...... Hij had Dieuwertje moeten verdedigen, vader alles op moeten biechten, zeggen, dat Dieuwertje zijn vrouw al was en dat hij haar niet los wou laten...... En als hij hard gebleven was, die al te nuchtere man, dan had hij met Dieuwertje weg moeten lopen en aan haar goed maken wat hij bedorven had...... In armoede leven met Dieuwertje, leven van de hand in de tand met een gerust geweten en een zuiver hart, was beter dan het leven in overvloed op vaders kosten met de onuitwisbare smet der zonde op de ziel...... Zo was het en zo had hij het vrank en vrij aan vader moeten zeggen. Maar hij was een lafaard en had het hoofd gebogen voor een wijsheid, die hij in zijn binnenste verfoeide en verachtte......

Bij langer nadenken kreeg hij een nog grotere hekel aan zichzelf, omdat hij ontdekte, dat hij behalve een lafaard ook nog een huichelaar was. Nu schoof hij gauw alle schuld op de harde nuchterheid van zijn vader, maar had hijzelf innerlijk Dieuwke dan al niet losgelaten?...... En waarom?...... Hij wou nu heel

[p. 268]

eerlijk tegenover zichzelf zijn, meedogenloos eerlijk...... Waarom liet hij Dieuwertje van zich wegglijden?...... Omdat de schrik voor hun zondig samenleven als een donderslag in zijn ziel geslagen was door het gesprek met zijn moeder?...... Dat was de aanleiding geweest, maar de eigenlijke oorzaak was dieper...... Hij hield niet genoeg van Dieuwke...... haar liefde was hem lijf en ziel niet waard en dat hield ook verband met wereldse ijdele dingen...... hij schrok terug voor armoe, hij wou stijgen als kunstenaar, een gezien figuur worden onder de schilders en kameristen en hij begreep heel goed, dat zo'n arm eenvoudig meisje hem daarbij in de weg zou staan...... Als hij heel oprecht was, moest hij bekennen, dat zijn liefde te klein en zijn wereldse eerzucht te groot was om Dieuwertje heldhaftig vast te houden, dwars tegen gezag en wereld in...... Hij was niet beter, niet groter, niet edeler dan zijn vader, op wien hij gaarne de blaam zou afschuiven, omdat hij zelf laf, klein en ijdel was...... En wat hem het scheiden zo moeilijk maakte, hem bijna onweerstaanbaar naar Dieuwke terugtrok...... was het zuivere, hoge, ontbaatzuchtige liefde of de drang naar zondige lust, troebele, rokerige gloed der hartstochten, die een mensch vernederden en ter verdoemenis voerden?...... O, hij had alle reden om bescheiden te zijn en niet de staf te breken over anderen......

Bittere uren van innerlijke strijd en zelfkastijding. Zoeken naar God, smeken om vergeving en zuivering van zijn wankel en naar de wereld neigend hart. En onder alles door toch een gevoel, dat hij onmogelijk verdrijven kon, een verlangen naar Dieuwkes nabijheid, het verlangen zijn hoofd tegen haar zachte borst te leggen, haar warme handen aan zijn wangen te voelen, door haar getroost en gerustgesteld te worden...... Hij kon er niet toe besluiten voor goed afstand van haar te doen...... Hij kon de gedachte niet verdragen, haar nooit meer te zullen zien...... en verwenste zijn eigen wankelmoedigheid, die hem verhinderde een vast besluit te nemen. Versregels dwaalden door zijn hoofd, minneklachten, opstandige gedachten tegen zijn wreed lot, smeekbeden om rust en zuiver inzicht, die alleen voor God konden komen. Hoe de mens zich ook wendt of keert, hij komt immers altijd tegenover God te staan en moet van Hem zijn heil afbidden.

Zoetjes aan werd het stiller in hem. Hij versneed zijn pen, nadenkend over wat hij schrijven wou...... En voor hij naar

[p. 269]

bed ging, had hij de volgende strofen in het net geschreven:

‘Mijn sieltjen schreijt, dat sucht en weent,
Mits ick met aerdsche dinghen
Meer, als met Gode ben vereent;
En nimmer recht kan dwinghen
Mijn ongebonde sotte wil.
Heer, maeckt mij selve-loos en stil,
Als u verkorelingen.

Leert mij (o Godt!) mijn boose lust
Bestrijen en verwinnen.
Gheeft mij inden gemoede rust,
En christelijcke sinnen,
Die noch de werelt, noch haer vreughd
Maer die d'oprechte ware deughd
Oneyndelijck beminnen.

Hij zette er boven: ‘Aandachtig Liedeke’, las het nog eens over, knikte tevreden en borg het in de lade, waar hij zijn onvoltooide verzen bewaarde. Hij voelde zich veel beter. Het was ook goed met God te spreken: als antwoord maakte Hij je hart rustig.

Toen hij al in bed lag, stond hij weer op en schreef op een reepje papier:

Garbrande, wilt ghij leven recht gerust?
So lieft uyt liefd' den lieven Godt met lust:
Schuwt het misbruyck van d'algemeene lien,
Die meer op elck als op haer selven sien.

Hij prikte het papiertje tegen de wand boven zijn tafel. Tevreden kroop hij weer onder de dekens. Er was nu niets meer in zijn hart dan de liefde tot God en een wijde rust. Zo moest het nu blijven en alles zou komen gelijk was voorbeschikt. Iedere morgen zou hij deze regels lezen en er naar handelen heel de verdere dag. En alles zou goed zijn......