De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 259]

12

Waarom kan men niet beminnen zonder zondigen?

De vraag martelt Gerbrandt heel de nacht door. Hij gaat de volgende avond naar Steven. Hij moet er met iemand over spreken. Maar Steven verstaat de dingen anders dan hij. Steven is een heiden en het woord zonde prikkelt hem tot spitse, spottende tegenspraak. Hij lacht honend en zegt: ‘Men kan niet beminnen èn zondigen, want liefde zonder wat jij zonde noemt, is lauwe vriendschap of leugen.’

‘Hooft maakt onderscheid tussen minne en liefde. De minne is ongedurig en betreft het lichaam, de liefde is gestadig en betreft de ziel.’

‘Dat is de laatste rest van schijnheiligheid in den Renaissancemens. Als je mij een ziel laat zien zonder lichaam zal ik hem geloven.’

‘Maar na de zonde haat ik.’

‘Dan heb je niet lief gehad.’

‘Ik heb lief...... o ja, ik heb lief, en toch haat ik na de zonde.’

‘Dat ben jij niet, die haat...... dat is het duffe, in je geperste dogma.’

‘Het is het geweten, Steven!’

‘O nee!...... wat jij in dit verband geweten noemt is niets anders dan het duffe dogma. Geweten is oneindig veel subtieler. Geweten zegt, dat beminnen zonder...... zondigen, blasphemie is’......

‘Je spreekt als de duivel zelf!’

Dan lacht Steven weer en Gerbrandt voelt zich klein en alleen gelaten. Hij duizelt door een doolhof en weet de weg niet terug. Steven opent alleen nieuwe doolpaden, die op niets uitlopen. Hij heeft geen geweten, hij behoort tot geen Kerk, is nauwelijks een christen te noemen. Een dwaalgeest! Het zal hem slecht vergaan. Hij kent de zielenood niet, de worsteling met God, die vreeseltjk is, maar loutert en verheft en aan het eind een blanke vrede geeft, het gevoel, gereinigd en gered te zijn...... Nu moet Gerbrandt weer hevig strijden met God en twijfelen of hij zijn evenwicht nog ooit herwinnen zal, of de Heer hem na deze slag nog zal laten opstaan......

Nu heeft hij met Dieuwertje gezondigd, zoals hij deed met Nora, en hij kan er zich niet eens op beroepen, dat hij door een slechte

[p. 260]

vrouw bekoord is...... Deze maal valt de schuld geheel op hem...... hij heeft Dieuwertje zover gebracht......

Onkuisheid....... ontucht...... de drang tot de duistere zonde brandt zeker in zijn bedorven bloed...... overwoekert er het goede en reine, zet alles in rosse gloed, vernielt het lichtende geluk in een stormachtige zinnenroes en laat hem uitgehold, verslagen, gebroken en wanhopig achter, alleen tegenover de aanklacht van zijn ontsteld geweten, alleen tegenover zijn toornende God...... Hoe heeft hij zo alles kunnen vergeten?......

Steven zit te kijken naar zijn somber, boos en ontdaan gezicht...... Adam na de zondeval...... en waarschijnlijk bereid de schuld op Eva te schuiven...... Wanneer zouden de mensen zich eens verlossen van dat afschuwelijke verhaaltje?...... Gerbrandt had geen gemakkelijk leven. Schuimend bloed en een vernauwd geweten...... Kon hij hem maar helpen!...... Hij slaat de arm om de schouder van zijn vriend.

‘En Dieuwertje, Gerbrandt?’

De jongen schudt het hoofd.

‘Ik weet 't niet.’

‘Hou je niet meer van haar?’

Moeilijk komt het antwoord:

‘Hoe kan ik anders dan van haar houden.’

‘Waarom trouw je niet met haar?’

Gerbrandt springt op in verbazing en schrik.

‘Trouwen?...... Ben je gek geworden?’

‘Waarom gek?...... Ze is dè vrouw voor jou.’

‘Ik ben achttien!’

‘Wacht nog een paar jaar’......

‘En vader?...... Dat gaat zo maar niet...... Ik verdien voorlopig niks’......

‘Doe wat je wilt. Maar onthou, dat ik je gezegd heb met Dieuwertje te trouwen’......

In de grootste verwarring ging Gerbrandt heen. Hij moest met Dieuwertje praten. 't Was al bijna donker, toen hij bij de Sint Anthonispoort kwam. Geduldig stond zij te wachten.

Hij nam haar mee de stad in, zocht de stilste, donkerste straatjes op.

‘'t Is uitgekomen, Dieuwke, iemand heeft ons gezien en verraden. Moeder weet alles.’

[p. 261]

Haar arm beeft tegen de zijne. Ze staat stil en drukt de hand tegen het hart. Dan zucht ze diep en vraagt:

‘En nu, Gerbrandt?’

‘En nu?’ herhaalt hij hulpeloos.

‘Nu is alles uit?’

Het klinkt zo stil en gelaten, zo hopeloos en overgegeven. Zij heeft het aldoor verwacht. Het was zoo mooi en groot. Te mooi, te groot, dat kon niet duren, dat was voor haar niet weggelegd...... Maar het doet pijn, nu het er op aankomt afstand te doen......

Gerbrandt begint te praten. Hij weet niet goed, wat hij zegt, haspelt alles door elkaar in zijn nerveuze ontreddering. Of zij wel goed bedenkt wat zij in hun onbezonnenheid gedaan hebben? Hij spreekt over de zware zonde van hun omgang en voelt plotseling zelf hoe zot dit klinken moet uit zijn mond in haar oren. Midden in een zin houdt hij op, trekt haar naar zich toe, houdt haar tegen zich aangeklemd, kust haar heele gezicht, zij voelt zijn tranen op haar koude wangen branden.

‘Arme Gerbrandt,’ zegt ze zacht. ‘Ik weet wel hoe moeilijk het voor je is’......

Hij heeft nooit gevraagd hoe moeilijk het voor haar was. Zij heeft haar strijd gestreden en gewonnen zonder hem. Nu zal zij hem moeten helpen zijn strijd uit te vechten: haar te leren ontberen. Ze weet, dat hij verliefd op haar is en misschien meer dan dat...... misschien zal hij haar nooit geheel vergeten...... maar dit is het einde van haar gelukzaligheid...... ook dat weet ze...... Gerbrandt is de man niet, die z'n kop tegen allen keert en voor een meisje lijf, leven en zekerheid opgeeft......

Zij heeft z'n innerlijke zwakte allang aangevoeld, maar dat kan noch haar liefde, noch haar verering voor hem schaden. Ze heeft hem lief zoals hij is, ze heeft medelijden met hem in zijn zwakte, ze vindt hem aandoenlijk in zijn wankelmoedigheid, en hoe haar hart ook krimpt om eigen onheelbaar leed, zij wil hem troosten en sterken in het zijne, hem sussen en geruststellen als een bang kind, dat in kleine tegenslag onoverkomelijke hinderpalen ziet. Voor hem is het immers ook niet zo erg...... Hij heeft zoveel geestdrift voor zijn schilderen en dichten, hij wil zo graag een groot kunstenaar worden...... hij kan haar wel ontberen en na korte tijd zal hij met een ander kunnen gekken en zijn hart zal genezen zijn, misschien een klein littekentje bewaren van de pijl, waarop haar

[p. 262]

naam geschreven stond. Ze weet met haar diep en zuiver instinct, dat hij zo is, en dat zij het hem niet mag aanrekenen...... Misschien zijn zo alle mannen, die kunstenaars genoemd worden...... zo aanbiddelijk en zo zwak...... zo groot in hun fantasieën en zo klein in hun dagelijkse menselijkheid...... zo verblindend in hun extase en zo dof als de verrukking is geweken...... zo heftig en eerlijk in hun gevoelens en even onstandvastig...... Gerbrandt is zo en zij zal er van nu af onder moeten lijden en er misschien aan te gronde gaan, maar zij moet hem liefhebben, zij kan niet anders en weet niet waarom. Misschien moest ze trots genoeg zijn om hem van zich af te stoten, omdat hij laf is en zelfzuchtig en klein in zijn gemis aan kracht en zelfvertrouwen, maar haar liefde is groter dan haar trots, zij zou hem in die liefde willen wikkelen als in een mantel, die hem zou beschermen voor alle kwaad en leed...... al zou haar eigen hart eraan verbloeden. Hij is haar afgod, haar man, haar heer...... nu is hij haar kleine jongen, haar bezeerd en angstig kind en moet getroost en gerustgesteld worden...... Hij houdt van haar. Haar smart doorvlijmt hem met scherpe pijn, ze moet dapper zijn en hij mag niet zien hoe zij lijdt...... Zij trekt al haar wilskracht samen en haar stem klinkt rustig en vast, als zij zegt:

‘Stil maar, Gerbrandt...... stil maar...... Ik wist immers wel, dat het zo komen zou...... dat kon toch niet anders.’

Verwonderd luistert hij naar haar kalme toon. Draagt zij het zo gemakkelijk?

‘Het is zo vreselijk, Dieuwke...... ik kan het niet verdragen.’

‘Als het eenmaal moet, kun je het ook verdragen, Gerbrandt’...... Ha! dat denkt zij!...... maar zijn hart ligt in stukken en daar heeft ze geen vermoeden van.

‘Dieuwertje...... ik kan je niet missen...... ik zal dood gaan zonder jou.’

‘O nee, Gerbrandt...... je zult mooie verzen maken en schilderen... en dit zal voorbij gaan’......

Verzen maken...... schilderen...... wat kunnen hem verzen en schilderijen schelen?...... O, wat kent ze hem slecht!...... Kan iemand dichten en schilderen, als zijn hart gebroken is en als een gloeiende pijn in zijn borst ligt?...... Hij schudt het hoofd.

‘Nee, Dieuwke...... ik zal je nooit vergeten’......

‘Ik jou ook niet...... maar voor jou is een andere vrouw bestemd, Gerbrandt’......

[p. 263]

‘Een andere vrouw’......

Hij lacht, kort en bitter.

‘Ik wil geen andere vrouw’......

Wat praat ze toch?...... Waar hebben ze 't over?...... 't Is immers niet uit!...... Hij heeft haar in zijn armen, tegen zich aan, al het oude kruipt terug in zijn hart, het schuldgevoel zwijmt weg, de hartstocht vertroebelt zijn gedachten...... Hij wil Dieuwke niet missen, hij kan haar zo maar niet opgeven, het kan niet zo maar afgesneden worden......

‘Ik moet je terugzien, Dieuwertje’......

‘Als je wilt, Gerbrandt’......

Zij beeft in zijn armen. Ze moet alle krachten inspannen om haar tranen te bedwingen...... Het zou beter zijn, hard te blijven, te breken nu, elkaar nooit meer te zien...... Het helpt allemaal niets. Het is toch voorbij. De tover is gebroken...... Maar als Gerbrandt het niet zien wil, moet zij volgen...... Als hij wil, dat haar hart verder verscheurd wordt, kan zij het niet verhinderen...... Als hij wil, dat ze sterven zal, zou ze moeten sterven...... zo is haar lot.

Gerbrandt kust haar, wild en onstuimig, alles vergeten wat hem bedwong, meegesleurd door de golving van zijn bloed, dat suist in zijn oren, zijn onweerstaanbaar verlangen, dat hem naar haar heen stuwt...... Zij is hem zo lief als nog nooit te voren...... Zij laat hem begaan met gesloten ogen. Het is zo zalig zich nog even te laten wegglijden in de illusie, ook al weet het hart, dat alles voorbij is...... Dit ene ogenblik nog, mijn God, dit ene straaltje licht vóór de nacht komt......

Op weg naar huis kwam Gerbrandt langzaam tot bezinning. De koude herfstwind koelde zijn verhit hoofd, kille regendruppels zwiepten in zijn gezicht...... Weer was hij bezweken voor de bekoring en het lag niet aan hem, dat de zonde niet was volbracht...... Om alles ter wereld, hij moest haar mijden, ook om harentwil...... Hoezeer hij er ook onder lijden mocht...... Zij had zo kalm gesproken, net of ze het al verwerkt had en gereed was alles op te geven, zonder klagen en steunen...... Zeker zat de liefde bij haar niet zo diep...... Er stak een kleine wrok, omdat zij het zo weinig tragisch had opgenomen...... Hij verging van verdriet en zij deed, alsof het zo erg niet was en eigenlijk vanzelf sprak...... Wat waren meisjes toch wonderlijke wezens!...... Als je dacht, dat ze schreeuwen zouden van narigheid, zoals je zelf het liefst

[p. 264]

zou doen, begonnen ze verstandig te praten en bewezen je, dat het eigenlijk toch niet zo erg was en dat het nu eenmaal niet anders kon...... De verfoeilijke zonde scheen haar ook niet bijzonder zwaar te drukken...... Vreemd, want ze was toch een ingetogen meisje, helemaal niet zo'n luchtig, wuft en mal ding, dat maar deed en met zich liet doen of er geen zedigheid bestond...... Langzaam aan werd hij wat rustiger bij de gedachte aan Dieuwertjes kalme manier van spreken...... Hij moest ook kalm worden...... Dat kon hij, als hij haar maar niet bij zich had......

Maar in zijn bed lag hij stil schreiend naar haar te verlangen, alle berouw en zondebesef ten spijt en beschouwde zichzelf meer dan ooit als een verworpeling.

Dieuwertje lag met wijd open, brandende ogen in het donker te kijken en bedacht met ontzetting hoe lang een menschenleven duurde...... een leven zonder Gerbrandt......