De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 270]

14

Het was moeilijk zonder Dieuwertje uit te komen, en het ging ook niet altijd. Soms werd het verlangen hem te sterk. Dan stuurde hij Pietje Morsebel met een briefje naar de Halsteeg, hem opdragende het Dieuwertje Jansd. ongezien in de handen te spelen. Het was niet zo heel erg moeilijk zijn geweten te sussen door het voor te houden, dat hij niemand beloofd had, dat hij het meisje nooit meer zou terugzien...... Moeder had hem bezworen niet meer met haar te zondigen, vader had hem vermaand er geen ernst van te maken...... Maar hij mocht haar toch wel eens zien en spreken?

Wanneer hij riep, kwam zij op de afgesproken plaats, waar dit ook was en welk uur hij ook genoemd had. Zodra hij haar zag, begon zijn hart sneller te kloppen en alle gedachten aan gedane beloften en goede voornemens vervlogen als rook in de wind. Hij dankte haar, dat zij gekomen was en zij wees z'n dank af, zeggend dat hij allang moest weten, dat zij altijd komen zou, als hij het vroeg. Hij kuste haar en knelde haar in zijn armen en de oude hartstocht ontbrandde in zijn bloed. En ergens in een donkere hoek onder de wallen, in het lange, koele gras gaf zij zich over aan zijn vurige liefkozingen en werd weer de zijne, in zwevend geluk aan de aarde onttogcn in de harde greep van zijn heerszuchtige armen......

Elke keer, als hij in de oude zonde hervallen was, kwam hij verslagen thuis, bang voor het kwaad, dat zo heftig razen kon door zijn heet bloed, wanhopig omdat hij het weer niet had kunnen weerstaan, vol zelfverwijt en bitter berouw. Telkens langer verzette hij zich tegen het dringend verlangen naar het meisje, dat hij wachtende wist op zijn boodschap, tot hij eindelijk weer bezweek en hij haar een briefje zond met een paar haastig gekrabbelde woorden, dat hij haar hier of daar verwachtte.

In het laatst van October, het was een wonderlijke, zacht warme avond zoals er zijn eer de ruwe herfsstormen voorgoed de zomerse stemming verjagen, zat hij ontzenuwd naast haar in het gras, starend in de halve duisternis van een zwakke maan achter nevelige wolken.

‘Dieuwertje,’ zei hij na een lang zwijgen, gejaagd en met bevende stem, ‘ben je nooit bang?’

[p. 271]

‘Waarvoor, Gerbrandt?’

‘Voor wat wij doen, Dieuwke...... Het is...... het is verkeerd...... het mag niet...... het is een gruwel in Gods ogen’......

Hij keek naar haar op. Zij staarde naar de bleke lucht, waarin nevelslierten langs de maan gleden. Haar gezicht was onbegrijpelijk rustig. Een glimlach plooide haar lippen. Dan schudde zij langzaam het hoofd.

‘Dat heb ik ook wel eens gedacht, maar nu niet meer.’

‘Nu niet meer?’

‘Nee...... het kan geen zonde zijn...... Ik hou zo veel van jou, dat het nooit zonde kan zijn...... en als het wel zonde is, dan neem ik die getroost op me, omdat ik er jou zo blij en gelukkig mee maak.’

Ontzet wendde hij het gelaat af en zei met zwakke stem:

‘Je maakt er mij niet blij en gelukkig mee, maar diep rampzalig.’

Een tijdlang zweeg ze. Hij hoorde haar hart kloppen.

‘Dat meen je niet.’

‘Ja, Dieuwertje, het is zo.’

‘Waarom zoek je 't dan?’

‘Omdat de lust mij prikkelt en ik te zwak ben om te weerstaan...... Maar altijd daarna ben ik vol spijt en berouw...... voor jou ook, Dieuwke... want ik hou toch van je en wil alleen 't goede voor je’... Het meisje zat naar hem op te kijken met strakke ogen, maar hij sloeg de blik geen enkele keer tot haar op. Ze wist, dat ondanks hun ontmoetingen, die ook steeds zeldzamer werden, alles tussen hen voorbij was: dit waren de laatste kruimels van het kostelijke brood hunner liefde. De grote droefenis, die over haar woog en die zij voor een gelukzalig uur vergeten had, viel in volle zwaarte over haar ziel terug. Zij wist allang, dat haar liefde groter was dan de zijne. Ze begreep zijn zondegevoel heel goed, het had haar ook gekweld, maar het had haar liefde nooit kunnen ontwortelen. Er waren andere dingen, die hem van haar wegdrongen, geld, aanzien, menselijk opzicht. Zij voelde de kracht ervan, ze wist heel goed wie ze was en dat er harde noten gekraakt zouden moeten worden eer de dochter van Jan Hamer zou mogen trouwen met den zoon van Adriaan Cornelisz., die twee eigen huizen had, een boomgaard aan het Korte Raampad, pachter was van de wijn- en bierimpost, officier bij de Schutterij en elke dag rijker werd. Gerbrandt

[p. 272]

was nog zo jong en zeker niet sterk genoeg om dat alles te braveren en vast te houden aan zijn liefde voor Dieuwertje. Zijn kracht noch zijn liefde waren groot genoeg voor die heldhaftigheid. En zij verwachtte noch verlangde het van hem...... Haar liefde vroeg zo weinig en was bereid, alles te geven. Zij voelde de grote verwarring en onrust in hem, zijn besluiteloosheid, zijn onmacht om zich met een enkel krachtig gebaar van haar los te rukken. Het vertederde haar, omdat het bewees, dat hij toch van haar hield en haar moeilijk kon ontberen...... Zij moest hem maar helpen......

En toen Pietje haar weer een oproep van Gerbrandt bracht, kreeg hij een briefje mee terug, dat zij tevoren had gereed gemaakt en waarin zij hem met haar mooiste hanepoten en in elk woord een taalfout, vertelde, dat zij niet komen kon en wel lange tijd verhinderd zou zijn...... ‘God zegen je, Gerbrandt, en denk niet, dat ik niet meer om je geef, maar het kan niet’......

Gerbrandt was verslagen en boos, wou naar de Halsteeg gaan, maar verhardde zich tegen zijn verdriet, vocht koppig heel de avond met zijn verlangen en had een even vreemd als onverwacht gevoel van opluchting, toen hij eindelijk in zijn bed lag.

Nog twee keer bezweek hij voor de verleiding en liet Dieuwertje weten dat hij haar 's avonds verwachtte, maar zij kwam niet. Bitter was zijn teleurstelling. Hij voelde zich gegriefd en verwaarloosd. Jaloerse vermoedens kwelden hem. Melancholie sloop zijn hart binnen. Hoe wreed het lot hem bezocht. Dieuwertje verloochende hem. Zijn zoete Dieuwke was hem ontrouw geworden en ondanks alles bleef zijn hart naar haar verlangen. Plotseling was zij onbereikbaar geworden. Die avond schreef hij:

‘Die sonder hoop moet minnen
Die isser ellendich aan,
Dien dwarlen al sijn sinnen
In idelheyt en waan.

Soumen wel sotheid vinden
Soo groot (helaes!) als mijn,
Die min en langh' beminde,
Die my niet eigen kan sijn?

[p. 273]

 

Die wijslijk niet can delven

 

Sijn sotten yver snood;

 

Die martelt, laes, sijn selven

 

Met een langsame dood......

Tranen van medelijden met zichzelf drupten op het papier...... Dan herlas hij het vers en de eerste strofe zong zachtjes in zijn hoofd...... Die sonder hoop moet minnen, die isser ellendich aan; dien dwarlen al sijn sinnen in idelheyt en waan!’...... Dat was goed...... dat vloeide prachtig en het drukte nauwkeurig zijn gevoel uit...... Een kleine tevredenheid stak het hoofd door zijn groot verdriet, een kleine ijdelheid ernaast...... Wat zou de Sinjeur Hooft hiervan zeggen?...... Hij sliep die nacht als een roos en voelde de kracht in zich deze smart te boven te komen, de liefde voor Dieuwertje, nu voor goed uitzichtloos geworden, uit zijn hart te rukken, heel deze verrukkelijke en heftig bewogen periode als afgedaan te beschouwen en zich de opgedane ervaring ten nutte te maken. Als een eenzaam man zou hij zich opsluiten in zijn werk, leven voor de kunst alleen, schilderen overdag en studeren en dichten in de stille avonduren. Er bleef een zware droefgeestigheid wegen over zijn ziel, maar dit was eigenlijk niet eens onaangenaam meer, hoezeer zij bij tijd en wijle de tranen naar zijn ogen drong. De gedachte aan een ongelukkige liefde koesteren kan zoet zijn aan het hart van een dichter, en langzaam verdwijnt het beeld van die deze liefde gold, uit zijn bewustzijn. Op de lome vleugelen van zijn melancholie zweeft hij boven de werkelijkheid en herkent haar nog nauwelijks voor zijn verdroomde ogen...... Waar was Dieuwertje Jansd. Hamer uit de Halsteeg, als hij gebogen zat over zijn weemoed en zijn krimpend hart welluidende woorden naar zijn lippen stuwde en ze aaneen reide tot het lied van een vereenzaamde verlaten minnaar, die galbittere klachten slaakte over het verraad van zijn godin?...... Een vaag, elke dag onpersoonlijker wordend beeld in de achtergrond zijner droeve gepeinzen...... Het verlangen naar haar ebde weg, versmolt in de stemmingen dier dagen tot een verre herinnering...... Alleen de verzen bleven, losse strofen, zwaar van heimwee en ingehouden tranen...... Hij zou ze later herlezen en naproeven, ze afwerken, voltooien, ze voorlezen of zingen op een bekende wijs...... en denken aan een vage meisjesfiguur uit vervlogen jaren, die zijn

[p. 274]

aandacht geboeid had en waarmee hij zalige uren had beleefd......

Eens, in de winter, die volgde, liep hij na een bijeenkomst in de Oude Kamer, met Pieter Cornelisz. Hooft, die uiterst belangstellend en vriendelijk voor hem bleef, druk pratend over de Nieuwe Dijk, toen Dieuwertje in een donkere mantel en met een wollen doek om het hoofd, vlak langs hem voorbij ging. Opkijkend herkende ze hem. Alle kleur zakte weg uit haar door de kou blozende wangen, schrik en vreugde lichtten in haar ogen en met een pijnlijk glimlachje knikte zij hem toe. Midden in een zin stokte hij en bijna was hij blijven staan om haar na te kijken.

‘Duivekater, wat een zoet bekje!’ zei Hooft bewonderend. ‘Wie was dat, Breêro?’

Gerbrandt dacht aan de voorname dames, die de ander met een hoofse zwaai van zijn hoed placht te groeten, en stamelde met een vuurrood hoofd:

‘Oh...... niemand...... een oud buurmeisje uit de Nes’......

Hooft keek hem scherp aan, glimlachte verstolen onder zijn blonde kneveltje en vroeg niet verder.

‘Duvels aardig, die Amsterdamse volksmeisjes,’ zei hij, en ging toen door met het onderwerp van hun gesprek: de spelen van Plautus, waarvan hij den jongen Breêro een Franse vertaling wilde lenen.

Schaamte en spijt wrongen aan Gerbrandts hart. Plotseling was Dieuwertje weer als een hevige werkelijkheid in zijn verbeelding...... Ze had zeker niet aan hem verdiend, dat hij haar zo onverschillig tegenover Hooft verloochende...... Maar hij had geen tijd er dieper over door te denken: Hooft sprak zo enthousiast en geestig over Plautus, dat hij er alles bij vergat en zich ijverig verdiepte in het belangwekkende onderwerp......

Even ging het hem nog door het hoofd: als Dieuwertje bij zo'n gesprek tegenwoordig was, zou ze er niets van begrijpen en hem misschien blameren door dwaze vragen of een domme opmerking. Dan was zij geheel en al vergeten tot 's avonds het pijnlijke moment hem inviel en hij weer een onaangenaam gevoel kreeg in zijn borst, omdat hij haar dit had aangedaan. Hooft had opgemerkt, hoe mooi zij was. Ze was werkelijk mooi...... Zou hij haar niet graag nog eens terugzien?...... Ja...... weer eens met haar praten...... haar zachte, diepe stem lieve dingen horen zeggen...... Nee, kom daar niet meer aan denken...... Het was voorbij en

[p. 275]

moest vergeten blijven...... Het was goed en rustig nu, hij kon ongestoord werken en leven en zich verdiepen in de schone voortbrengselen der letterkunde...... Er was zo ontzaglijk veel, dat hij nog niet wist...... Hij moest het hoofd vrij houden en het hart rustig, anders kwam hij tot niets, ondanks de aanmoediging van mannen als Hooft...... Hij sloeg zijn boek open, stopte de duimen in de oren en begon het moeilijke Frans van de vertaalde Plautus te lezen......

Maar Dieuwertje lag in haar smalle, donkere bedstee en schreide van schaamte en vernedering, omdat Gerbrandt, die met een deftig jong heer liep, vergeten had haar terug te groeten. Ze was niet boos op hem - wie was zij om boos te durven zijn op Gerbrandt? - maar het deed wel zeer......