De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 214]

6

Hij hief het hoofd naar de zon.

Alle gedachten aan en over Pietje Morsebel gleden uit hem weg, alle zorg om zijn verknoeid werk, alle ergernis om de luchthartige spot van den meester vervlogen uit zijn bewustzijn.

De warmte van de zon op zijn gezicht was een betoverende liefkozing. Hij dacht: ‘Dieuwertje’ en dat was voldoende om vol te lopen van een dronken makend geluksgevoel. Zonder enige aanleiding lachte hij hardop, een paar voorbijgangers keken hem vragend aan, haastiger liep hij door. Zijn levendige, schitterende ogen keken geboeid en genietend naar het bonte beweeg op de gracht, zijn oren spanden zich op de geluiden om hem heen. Een vreemde roes doorzinderde heel zijn wezen. Het leek hem als zweefde hij tussen de andere mensen door, geluidloos, zonder de aarde te raken. Niets of niemand zag hij in 't bijzonder. Gestalten schoven dooreen, kleuren vlekten en vergleden in andere, onduidelijk roesde verward geraas, vlakbij en veraf en daaromheen dwaalden mensenstcmmen als verspringende lichtvlekken over een donkere ondergrond. Goudschilfers spartelden over het water, vuurgloed lag over de kanteling van sierlijke trapgeveltjes en spitse daken gevloeid, droop tussen de doorzichtige kruinen der lentebomen, hing over masten en want van de schepen als dunne, glanzende olie, een opengestoten venstertje schoot een bliksemstraal uit. Hoe glorierijk mooi Amsterdam toch was!......

Een vage glimlach om de lippen, liep hij voort. Gedachten wilden telkens bij verrassing in zijn bewustzijn opspringen, maar hij liet het niet toe. Het was veel te mooi zo...... gedachteloos voortgaan, lui genietend van vrijheid en zon. Dit onwezenlijke, zwevende gevoel was een ongekende heerlijkheid, spannend als een vreemde droom en even onbestemd, vol wonderlijke verwachting en toch op zichzelf al volmaakt. Je voelde je lichaam niet en tegelijk was er een levendige bewustheid van kracht en gezondheid, een vreugde juist om dat sterke, lenige lijf, dat, als een schip door een woelige zee, door de roezige drukte koerste, trots en ongenaakbaar...... Maar toch niet zo ongenaakbaar of het stiet plots op een klip en stokte met een schok. Een scherpe stem schreeuwde:

‘Hei je nou je gat al vol gezope, verwenste steêkat?’

[p. 215]

Verdutst keek Gerbrandt in een kwaad, rood gezicht met stekende grijze ogen, en, ontwakend uit zijn doezelige betovering, riep hij lachend:

‘Arend Pieter Gijzen!...... Waarom vaar je me altijd aan?’

Het boze gezicht klaarde op in herkenning, de vinnige ogen lachten.

‘Gerbrandt!...... Jong, je zwaaide puur!...... Me docht, da'je van een Delfse hond gebeten was!’

Hij keek in de korf met eieren, die hij aan de arm droeg, beducht, dat de botsing zijn kostelijke waar gekneusd had. Een bierdrager hield met moeite zijn rollend vat in, dat vlak bij hun benen tot stilstand kwam. Woedend schreeuwde hij:

‘Houdaar, jullie!...... Ben je van zins hier wortel te schieten, verdulde neskebolle?’

‘Vraag dat je ouwe schoenen!’ blafte Arend terug. ‘De straat is vrij, man!’

‘Dat hei je zeker gehoord van je veenpuitse moêr, niet?’

‘En wat heit jou stilleveger van een vaêr je dan geleerd?’

Gerbrandt had veel plezier in de kernachtige conversatie, maar trok zijn boerse vriend opzij, bang dat de twee kijvende driftkoppen handgemeen zouden worden. Grommend stiet de sjouwer met de voet het zwaar rommelend vat verder over de keien, verdween er dan mee in het donkere gat van een bierkelder. Arend keek hem na met een giftige blik.

‘Die mieterse sliklaarzen hebben altemet eeuwig wat op de boeren te schempen,’ gromde hij nog na. ‘Laat ie es naar Vinkeveen komen...... maak ik van z'n lijf een dubbelde adelaar!’

Gerbrandt lachte om het bloedgierige dreigement. Hij trok Arend mee voort en zei:

‘Maak je niet zo kwaad, Arend...... Die bierbuffel meende het zo erg niet. Die gaan tegen iedereen te keer, alleen voor 't plezier van schelden...... Alles wel in Vinkeveen?’

‘Best, Gerbrandt, hoor...... Lijsje gaat trouwen.’

‘Lijsje?...... Nou al?’

‘Zeg liever: nou pas!’ grinnikte Arend,‘'t Eerste kind is al een heel eind onderwege...... Nou ja, 't is menselijk en jij hoeft er niet om te blozen, hoor......’

Hij lachte schetterend.

‘Wanneer kom je weer es kijke?’

[p. 216]

‘As 't kermis is, vast.’

‘Da's goed...... Ik zel een meidje voor je klaar houwe, Gerbrandt. Wat dunkt je van Webbetje van Mieuwes Malmont, een hecht van een meid, al melk en bloed wat er an is, en puur niet eenkennig ook niet......’

‘Laat maar, Arend...... Misschien breng ik er zelf wel een mee......’

Hij lachte gedwongen, zwaaide een groet met de hand en liep een brug op; Arend keek hem verwonderd na, grinnikte spottend, hees het korfje eieren hoger aan zijn arm en stapte verder naar zijn klant.

Gerbrandt liep met haastige schreden voort, kwaad op Arend, die hem met zijn nieuws over Lijsje en z'n gewauwel over Wabbetje totaal uit zijn droomstemming gestoten had...... grappige Lijsje met haar verbaasde poppekop...... Lijsje moest een kind krijgen...... Lijsje, van wie hij eens zo echt en zuiver gehouden had, zo stil en eerlijk...... die had dat nu al met een man doorleefd en ging trouwen. In Vinkeveen vonden ze zo'n geval niet bijzonder erg...... Ze hadden er een eigen filosofie voor. ‘Kinderen krijgen duurt negen maanden,’ zeiden ze, ‘maar 'et eerste kan komen als 'et wil.’ En de praktijk wees er uit, dat het inderdaad zo was...... Dat Wabbetje nog zover niet was, begreep niemand, want die was als schroeiend vuur......

Jammer, dat Arend met zijn gepraat deze beelden voor dat van Dieuwertje geschoven had. Want heel die wonderlijke, glorieuze droom van daarstraks was immers niets geweest dan Dieuwertje...... Dit was nu verstoord en op de een of andere wijze bezoedeld. Er viel iets donkers over de zonnige dag. Iets van Lijsjes gedrag, iets van Wabbetjes lokkende, brutale zinnelijkheid leek overgegleden op Dieuwertje en had het stralende beeld bedorven. Onzin natuurlijk, maar toch......

Hij liep nu in een der stegen, die van de oude zijde naar de Warmoesstraat voerden. Het leek er schemerig na de helle schatering van de zon over de gracht. De smalle trapgeveltjes der oude, vervallen huizen helden naar elkaar toe, knepen de blauwe, satijnig glanzende hemel tot een nauwe spleet. Morsige kinderen liepen elkaar schreeuwend na in een of ander luidruchtig, zelf bedacht spel. Een schoenmaker zat op zijn driepikkel aan een klein tafeltje voor zijn deur en klopte zingend een stuk zoolleer op een klinkende

[p. 217]

kei. Een kuiper spande de hoepen om de duigen bij de ingang van zijn kelder. Uit een kroeg relde rumoer van lachende, ruwe stemmen en gerammel van bierkroezen. Alle kleuren waren verdoft in de dompe schaduw van de diepe steeg. Toen stuitte Gerbrandt op een kluitje saamgetroepte buurtjes, en een schel kijvende stem wekte hem uit zijn bezwaarlijk gepeins. Rondom werd gelachen, een grove mannenstem riep:

‘Recht zo, Els, laat je niet lompen, meid...... Geef 'em z'n vet!’

Gerbrandt bleef staan en keek toe.

Een blonde vrouw, zwetend van opwinding, de haren verward om het rode gezicht, de zware borsten in het losse jak bibberend van woede en verontwaardiging, schudde de vuist naar de toegeslagen deur van een komenijswinkeltje, waar ‘De Arke Noahs’ uithing. Met van uitzinnige drift overslaande stem schreeuwde zij:

‘Kom d'r nou eres uit, Jan Goorgat! laat je rattesnuit eres zien, dat ik 'em an mortel wrijf, vuige eerrover!...... Is mijn man een veugel?...... Ik zel jou leren, de mensen een veugel te noemen! jij, gatvink!...... Kom d'r is uit en ik zel je de veugel z'n eieren doen eten!...... Wat gaat 'et jou an, dat mijn man in z'n jeugd ingebroken heit?...... Hij is er eerlijk voor gegeseld en gebrandmerkt en heit 'et wel geboet...... Als jij alles te boeten krijgt wat je ooit miszeid hebt, zel d'r niet veel van je overblijven, ouwe hondsklink, en je zou hoog en benauwd komen te hangen!’

Plotseling ging de bovendeur van ‘De Arke Noahs’ op een kier open. Een mager mannengezicht vertoonde zich, een geelbleek gezicht, waarin alles spits en sluik was, met een paar kleine, kleurloze ogen, die nu van woede flikkkerden. Met schorre stem schreeuwde hij:

‘Scheer je van m'n deur, jij schendig wijf! Je was een hoer van kindsbeen af!’

‘En wat let jou dat, droogrekel?...... Op m'n veertiende jaar was ik mans genoeg voor een heel ander kereltje as jij!...... Waren alle mannen zo mooi, geen vrouw zou ooit aanvechting krijgen om hoer te worden, jou opgewarmd knekelhuis!...... Dat rammelt in z'n vel en durft de eer van een vrouw te na komen!...... Maar ik zeg je, je zel me m'n eer teruggeven of ik zel je met een mes naar je gat veteren, dat je heel d'Ouwe Zij bij mekaar gilt!’

‘Dat praat van eer!’ krijste het mannetje met van razernij bevende lippen, waar het speeksel afvloog onder het schimpen. ‘Heel de

[p. 218]

stad weet toch, dat je vaêr in Hoorn gehangen werd en dat je jongste broer naar het beulschap doet!...... Eer!......’

De vrouw lachte luid en verachtelijk om zijn argumenten.

‘En wat is daarbij, Jan Gat?...... Daar zijn vrome mannen genoeg gehangen! En jou vaêr stierf een veel schandelijker dood: hij neep op het stilletje zijn aars dicht van vrekkigheid, omdat ie nog te gierig was om z'n keutel voor niks af te geven!...... Jij slacht je vaêr wat, Sijmen zonder zoetigheid!...... Tel jij je wijf de bonen niet voor, die ze te noen mag koken?...... En waarom mag mijn broer nìet naar het beulschap doen, hè? Hij is een eerlijk burgermanskind en 't is een eerlijk ambt...... Hij dient God en de Justitie en wint er meer mee dan jij in je dievenering...... Zie maar, dat je niet in zijn handen valt voor geldsnoeien of 'et verkopen van witkalk voor tarwebloem, jij selderements valse schelm!’

‘Dat zel je me waar maken, kwâtong!...... Ik breng je voor de Heren!’

‘Kom d'r maar uit en ik zel 'et je zo waar maken, dat er niet meer dan een plasje van je overblijft, jij vuilbroek!’

Met gebalde vuisten vloog zij op hem af, de losgewarde haren zwierend om haar zwetend gezicht. Maar het verschrikte komenijsmannetje schoot met een vaart achteruit en knalde de bovendeur weer dicht. Een daverend gelach steeg op en Els, meester gebleven van het slagveld, keek triomfantelijk rond. Haar breed, opgewonden gezicht straalde van overwinnaarstrots en leek plotseling zo kinderlijk en goedmoedig, dat Gerbrandt nog harder moest lachen. Een buurvrouw nam haar onder de arm en zei bedarend:

‘Kom nou, Els...... laat die nijpnaars!...... Ik zel je wat laten zien.’

Na een laatste, honend uitdagende blik op de gesloten deur liep zij gedwee met de andere vrouw naar de overkant van het straatje, waar een spinnewiel voor de deur stond. Lachend en pratend gingen de omstanders, die gretig geluisterd hadden naar de knetterende woordenwisseling, huns weegs, nog nagenietend van de gekruide kwalificaties, die de partijen elkaar naar het hoofd gesmeten hadden en de merkwaardige logica van de welbespraakte vrouw. Deze stond nu rustig bij het spinnewiel en Gerbrandt hoorde haar zeggen, pluizend aan een bos vlas:

‘Key! dat is goed spulletje! Een garentje als een zijtje...... Waar haal je de streentjes, buur, op de Nieuwendijk of in de Hal-

[p. 219]

steeg?...... Op de Luizenmarkt en de Burgwal is niks te krijgen...... En wat geef je voor 't pond?...... Ik heb nog wat te hekelen en te pluizen......’

Zij was een spinster als de ander en praatte zo onbevangen en gemoedelijk over het werk, alsof ze een ogenblik tevoren nog niet met moord en doodslag gedreigd had...... In zichzelf gnuivend liep Gerbrandt voor. Even verder keek hij nog eens om en zag de vrouwen in ernstig en zorgelijk gesprek over het spinnewiel gebogen. Ze hadden rustige en moederlijke gezichten. Hij wist niet, waarom, maar hij hield plotseling van die vreemde Els, ze mocht dan zijn wat ze wou...... Zeker was ze een goede vrouw, die hard werken moest voor een schamel bestaantje...... En wat kon ze goddelijk te keer gaan!...... Waar haalde ze in 's hemelsnaam al die kletterende scheldwoorden vandaan en hoe rijmde ze de onzinnnigste verklaringen tesaam?...... De vonken spatten er zo af!...... Dat komenijskereltje zat misschien achter in zijn winkel te beven en te grienen van woede en van vrees voor het onversaagde wijf, dat voor dreigementen noch openbare schande achteruit ging...... Wat een rijkdom van beeldende taal...... Kon een dichter het beter verzinnen, als hij er behoefte aan zou hebben?...... Ach, die heerlijke, levende, spartelende taal van het Amsterdamse volk...... wat hield hij ervan!...... Wat hield hij van alles, van de stad, van de mensen, van de huizen en van het water...... En kwam dat nou alleen, omdat hij zo heel veel van Dieuwertje hield?......