De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 157]

11

Maar Gerbrandt had de zwarte ziekte niet. Hij had koorts en prevelde onsamenhangende woorden, waar niemand uit wijs kon worden. Soms lag hij uren lang alsof hij dood was, dan schoot het leven in hem terug, hij gaf een schreeuw en worstelde om uit bed te komen, maar viel spoedig afgemat terug in de kussens, tranen liepen onder zijn oogleden uit en hij mompelde onbegrijpelijke wartaal, herkende niemand, viel in een onrustige sluimering en kreunde als in ondragelijke pijnen. De chirurgijn Meester Jan Smeerteborst trok een bedenkelijk gezicht en vreesde, zoal niet voor zijn leven, dan toch voor zijn verstand. Moeder Marrigje zat bedroefd naast zijn bed, gaf hem zijn medicijn, voerde hem lichte en versterkende kostjes, die hij zonder bewustzijn mechanisch doorslikte...... Haar zorgenkind...... Moest dit het einde zijn?...... Zeventien jaren...... Wat was er toch gebeurd?...... Haar instinct zei haar, dat er iets gebeurd was, waaruit deze vreemde koorts moest zijn voortgekomen...... Ze deed haar best iets te verstaan van wat hij ijlende prevelde, maar slaagde er niet in...... Moest hij sterven of het verstand verliezen, haar lieveling, die ze met zoveel eindeloos geduld in zijn prilste jaren telkens weer voor de poorten van de dood had weggehaald?...... Uren zat zij te bidden, dat God deze bittere beker aan haar zou doen voorbijgaan...... Adriaan Cornelisz. sloop somber door het huis, kwam op zijn tenen de ziekenkamer in, lei zijn koele hand op Gerbrandts voorhoofd, voelde de droge gloed aan zijn huid en schudde het hoofd...... De arme jongen...... Hoe kwam hij aan die vreemde ziekte, waar de Meester naam noch raad voor wist?...... Met de rug van zijn hand veegde hij de onmannelijke tranen uit zijn ogen en ging naar beneden om in een kroes wijn troost te zoeken. Zou zijn glorie hem ontvallen juist nu hij tot ontwikkeling begon te komen?...... Alles ging zo goed en voorspoedig...... Hij had juist een nieuw huis gekocht, waar een heel aardig atelier voor den jongen in was...... die omstandigheid had eigenlijk zijn keuze bepaald...... Ach!...... als...... als het ergste gebeurde...... dan verkocht ie het ding weer aanstonds, al moest hij er de helft op verliezen!...... Een mens wist toch nooit waar hij aan toe was.

Maar het ergste gebeurde niet.

[p. 158]

Na drie weken in zware koortsen geworsteld te hebben met waanzin en dood, kreeg het sterke, gezonde lichaam de overhand.

Op een zonnige morgen in de laatste helft van Mei sloeg hij de ogen op, knipperde tegen het licht en keek met verbazing naar zijn moeder, die bij zijn bed zat. Met zwakke stem maar helder en verstaanbaar zei hij:

‘Moeder...... wat is er?...... Ben ik ziek geweest?......

Met een onderdrukte kreet van blijdschap pakte zij z'n hand, hield haar andere op zijn mond en fluisterde:

‘Ja, maar nu moet je stil zijn...... niet praten!’

Hij glimlachte, kuste de palm van haar hand, zuchtte diep en strekte zich behagelijk tussen de lakens. Een leegte roesde in zijn hoofd, hij voelde zich moe als na lang en zwaar werken, maar hij had nergens pijn. Stil lag hij te kijken naar zijn witte vermagerde handen, die als vreemde diertjes voor hem op de blauwe deken lagen. Het was eigenlijk wel behagelijk om ziek te zijn en niets te doen en verzorgd te worden en zo maar soezend te liggen genezen. Ze kwamen allemaal bij hem en waren hartelijk en lief en bezorgd, Stijntje zoende maar telkens hard op zijn hand en huilde en lachte tegelijk. Hij hoorde vader beneden brommend zingen en vrolijk bulderen tegen de knechts, die lachend antwoordden. Hij at met smaak, wat hem werd voorgezet en vroeg telkens om meer. Meester Jan Smeerteborst wreef zich in de handen en verklaarde het altijd wel gezegd te hebben, dat hij den rekel er door zou halen en dat de laatste kruidenaftreksels precies geweest waren, wat hij nodig had. Maar nog geen week later kwam zijn dochter schreiend vertellen, dat haar vader niet komen kon: hij was zelf ziek geworden en leed schrikkelijk. 's Avonds was hij dood: de plaag......

Toen Gerbrandt het hoorde, verbleekte hij onrustbarend. Hij keek zijn moeder angstig aan en vroeg met schorre stem:

‘Moeder... heb ik ook de ziekte gehad?’

‘Welnee, kind...... hoe kom je erbij...... Je had koortsen en die zijn voorbij......’

‘Wat dag is het vandaag, moeder?’

‘De vijfentwinstigste Mei, Gerbrandt...... een maand geleden werd je ziek......’

Een maand geleden...... Het verbaasde hem...... Hij dacht, dat het hoogstens een week kon zijn......

‘En is de plaag nog niet over, moeder?’

[p. 159]

‘O nee, jongen......'t wordt steeds erger.’

Nadenkend staarde hij voor zich heen. Er was iets waar hij zich op bezinnen wou en altijd voor de greep van zijn gedachten wegweek.

Maar toen hij aansterkte, begon langzamerhand de herinnering zijn bewustzijn binnen te vloeien en vervulde hem met angst en schrik en onduldbaar verdriet. Nora, kleine Nora, door de pest weggeslagen temidden van haar zonnig, lachend gespeel met het leven. Zij wist zo zeker, dat God van verliefde mensen hield, en toch was zij opgeroepen om verantwoording af te leggen voor hun beider grote zonde...... Hij had een klap meegekregen, maar was gespaard gebleven voor het ergste...... Welk een les!...... Als hij beter werd, zou hij zich tot het uiterste inspannen om te leven naar Gods strenge wet en niet hervallen in het kwaad, waaruit zo schrikkelijk onheil was voortgekomen.

Arme Noortje...... Hij kon toch niet in boosheid aan haar denken...... O, zij had hem tot de zonde gebracht, dat was zeker, maar ze had het uit liefde voor hem gedaan...... en ook hij had haar lief gehad, dat voelde hij nog wel aan het brandend verdriet, dat zijn hart verschroeide, als hij aan haar dacht...... en wanneer dacht hij niet aan haar?......

De volledige genezing naderde. Hij werd met de dag sterker en mocht al enige uren per dag opzitten en in de kamer rondlopen. Vrienden kwamen hem bezoeken, Badens, die hartelijk blij was, dat zijn leerling spoedig weer terug zou komen, de anderen van het atelier, Arend Pieter Gijzen en zijn vader met verse eieren en een brok van de allerlekkerste kaas.

Zijn gedachten werden levendiger, heftiger, rumoerden rond het vreselijke gebeuren en voegden zich niet immer naar zijn berouwvolle stemming. Vaak kwamen zij in opstand tegen de wreedheid van het gericht over kleine Noortje en hem. Er gebeurden zoveel erger dingen rondom, getrouwde mensen, die hoereerden met de vrouwen van anderen of jonge meisjes verleidden en ze met een kind lieten zitten...... waarom werden die niet gestraft, maar leefden vrolijk voort en werden algemeen geacht en als steunpilaren van Staat en Kerk geprezen, zoals die Sinjeur De Loecker, waarvan iedereen wist wat een zwijn het was...... Later wist hij wel weer, dat deze gedachten hem niet pasten, dat hij niet mocht oordelen over Gods bestier en het ook niet kon, hij had berouw en vroeg

[p. 160]

God vergeving, schold zichzelf voor een dwaas en opstandig element en besloot te berusten in de harde les, die toch rechtvaardig moest zijn geweest...... Schele Wiebert, de zwierbol, was ook als slachtoffer gevallen, gestraft voor zijn zedeloos leven......

Een paar dagen vóór hij voor 't eerst op straat mocht, kwam Steven van Vredesteyn hem bezoeken. Met een kreet van vreugde sprong hij hem tegemoet. Toen zag hij, dat zijn vriend rouwkleren droeg.

‘,Steven...... wat...... waarom ben je in de rouw?’

‘Vader,’ antwoordde Steven zacht.

‘God,’ mompelde Gerbrandt verslagen, ‘dat is erg...... ik...... ik wist er niets van.’

De tranen sprongen hem uit de ogen.

‘Ze hebben 't je niet verteld om je te sparen. Ik kreeg de tijding in Gelderland. Oom is met mij meegekomen...... er is natuurlijk veel te regelen, want de oude heer was niet al te precies op zijn zaken...... Hij was al een week begraven eer ik hier kon zijn......’

‘Wat...... eh...... waaraan is hij gestorven?’

‘De plaag......’

‘Ook al......’

De plaag...... de plaag!...... Je hoorde niet anders meer...... Moest de hele stad dan uitsterven?...... Je werd er gek van!......

‘En jij, Gerbrandt, hoe gaat het jou?...... Ik hoorde pas in de stad, dat je erg ziek geweest was.’

‘Ik ben beter...... koortsen...... weet ik 't...... een maand lang...... Maar 't is over...... Alleen......’

Hij stokte en keek naar de half openstaande deur.

‘Wacht even...... Ik moet je wat vertellen......

Hij sloot de deur en schoof er zacht de kleine grendel voor.

‘Ga zitten, Steven...... Ik heb er zo naar verlangd om met je te kunnen praten...... Je hebt nu wel je eigen verdriet...... maar ik wou 't je zo graag vertellen, jij begrijpt alles altijd zo goed...... Ik...... ik kan er met niemand over spreken, maar met jou wel...... 't Blijft toch een geheim tussen jou en mij, nietwaar?’

Hij sprak gejaagd. Tranen maakten zijn stem onzeker. Zijn vingers frutselden zenuwachtig aan de knopen van zijn wambuis.

‘Bedaar toch,’ zei Steven rustig. ‘Je maakt je helemaal overstuur...... Ga zitten en vertel wat er aan de hand is. Natuurlijk blijft het tussen ons.’

[p. 161]

Op gedempte toon vertelde Gerbrandt, wat er tussen de Joffer Fijtsma en hem gebeurd was en de fatale afloop van hun liefde. Aanvankelijk speelde er een ironisch glimlachje om Stevens smalle lippen, maar tegenover de dodelijke ernst van zijn vriend bedwong hij zich en luisterde ernstig. Hij onderbrak hem geen enkele maal en liet hem ook rustig doorspreken, toen Gerbrandt met dweepzieke ijver begon uit te leggen, hoe heel dit ontzettende gebeuren was terug te brengen tot een straf, hen door God opgelegd voor hun ongeoorloofd verkeer en in welke strijd en zielenood hij sindsdien leefde. Toen hij uitgesproken was, lei hij het hoofd op de armen en snikte het uit.

Steven zat naar hem te kijken en vroeg zich af of hij schreide om zijn zondig gedrag dan wel om het verlies van zijn dolle minnares. Hij vroeg zich ook af, hoe Gerbrandt zo naïef kwam om de dame in kwestie dermate te idealiseren. Er waren toch zelfs voor een onervaren schildersleerling aanwijzingen te over voor de werkelijke kwaliteit van deze overbekende Joffer Fijtsma. Maar hij begreep heel goed, dat hij beter deed deze onthullingen nog wat uit te stellen. Eerst moest hij dat ontzettende schuldgevoel zien te sussen...... O, hoe deze fel rekenende Hollandse calvinisten de boekhouding van hun Schepper op hun manier bijhielden!...... Al zouden ze erbij te gronde gaan......

‘Gerbrandt,’ zei hij ernstig, toen deze wat bedaard was en het hoofd van zijn armen ophief, ‘waarom, denk je, heeft God mijn vader aan de pest laten sterven?’

‘Je vader?’ vroeg Gerbrandt ontdaan en niet begrijpend.

‘Wel, als Hij Joffer Fijtsma heeft gestraft met de plaag om haar verhouding met jou en jou zo'n hardhandige waarschuwing gaf om jouw aandeel in de misdaad...... welke reden kan Hij dan gehad hebben om mijn vader te treffen en al de andere voorbeeldig levende mannen en vrouwen, die eraan bezweken zijn?...... Heb je daar wel eens over nagedacht?’

Gerbrandt keek hem aan, dacht na, stamelde:

‘N-nee...... Wat bedoel je eigenlijk?’

‘Ik bedoel je te vragen eindelijk eens op te houden met jezelf te zien als een voorwerp van speciale en altijddurende aandacht van je Here-Here...... Ik denk zo, dat die wel wat anders te doen heeft dan zich kwaad te maken om het verliefde gespartel van een paar onnozele sprinkhaantjes uit zijn schepping, en ze daar bloedig

[p. 162]

voor te straffen...... Hoe kom je aan de hovaardige gedachte, dat jij of enig ander mens belangrijk genoeg is om zich tegenpartij te voelen in een geschil met God?...... Ik moet om jullie lachen...... Joffer Fijtsma is door de plaag geraakt, zoals honderden anderen...... omdat ze besmet werd, maar niet omdat ze lief was voor jou en jij voor haar...... En jij bent ziek geworden van schrik en verdriet en van angst om je zonderlinge combinaties in verband met je kinderachtig dwaze begrippen omtrent een boeman-god, die je dag en nacht op de vingers kijkt...... Dat is alles...... Toeval en omstandigheden...... Menselijke drift en wat daaruit voortkomt...... Laat God in Zijn hemel en leef zelf op aarde, waar je thuis hoort......’

Hij zweeg, trommelde met zijn vingers op de tafel en glimlachte om zijn eigen lange peroratie. Gerbrandt zat naar hem te kijken, verbaasd en ontsteld. Alles wat Steven daar zei was zuivere ketterij, taal van een opstandeling tegen de dogma's van de leer...... O, het klonk aantrekkelijk en bemoedigend genoeg, maar was het niet het verleidelijk gesijfel van de Slang? Verontrust en wrevelig zei hij:

‘'t Lijkt er veel op of je de zonde ontkent......’

Steven lachte kort en antwoordde:

‘Ik neem aan, dat sommige dingen veel meer spanning en smaak krijgen, als ze zondig genoemd worden...... Als ik koning was, zou ik een massa dingen verbieden, die ik graag had, dat de mensen deden...... Nee, Gerbrandt, ik vind een boel handelingen zonde, maar dat maakt alleen mijn eigen geweten uit......’

‘Mijn geweten zegt mij......’

‘Wat dominee Ursinus je heeft ingestampt...... Vechten de Nederlanden niet voor vrijheid van geweten?...... Betekent vrijheid dan alleen: los van Rome en gehoorzaam bukken onder Genève?...... Ja?...... Dan blijf ik liever aan de kant staan en hou m'n geweten in eigen hand...... Precies zoals mijn vader deed.’

‘Je vader was toch een vroom man!’

‘Een zeer vroom man...... daarom boog hij noch voor den paus, noch voor Calvijn......’

‘De paus laat de hervormden verbranden......’

‘Calvijn verbrandde Servet...... Maar daar hadden we 't niet over...... Je moet leren begrijpen dat Joffer Fijtsma niet de pest gekregen heeft voor haar omgang met jou, je moet je losmaken van die

[p. 163]

mallotige gedachte...... Straks ga je je nog voorstellen, dat God de pest alleen voor dat speciale doel over Amsterdam gebracht heeft, en dat al de andere doden onschuldige slachtoffers zijn van jouw gericht met God......’

Zonder verder antwoord af te wachten stond hij op.

‘Kom je me een beetje gezelschap houden, als je uit mag?’

‘Goed.’

Gerbrandts hoofd duizelde. Kon het waar zijn wat Steven zei? Er was veel in, dat hem aantrok, al was het alleen maar, omdat vele dingen er gemakkelijker door zouden worden...... Maar de mens wàs blijkbaar niet geschapen om het gemakkelijk te hebben...... Toch stroomde er een zachte troost uit van Stevens hartelijke aandrang om niet alles in de zwartste kleuren te zien...... Steven was een echte vriend, en hij wist een geweldige massa dingen, waar Gerbrandt nooit van gedroomd had...... Hoe ellendig, dat zijn vader aan de vreselijke ziekte gestorven was...... Waar zou Steven nu heen gaan? Hij kon toch niet alleen in dat grote huis blijven wonen?......