De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 122]

6

Het werd een vroege en harde winter.

Prince Mauring sloeg op Allerheiligen onverwacht het beleg voor 's Hertogenbosch. Alles was er vol van. Dat was goed. De stad met zijn garnizoen onder den roerigen Grobbendonck was een voortdurende bron van onrust. Hadden ze nog niet pas geleden geprobeerd met behulp van een Fransen verrader Geertruidenberg te verrassen? Het complot was ontdekt, de valse Fransoos terechtgesteld. Maar het veiligste was die haard van onrust en verraad uit te trappen. De prins wist, waar hij moest toeslaan!...... Doch hij had geen geluk, de vorst viel onverwacht in en met zodanige felheid, dat tientallen soldaten doodvroren in de loopgraven. De zevenentwintigste November hief Maurits het beleg op, begrijpend dat hij door een ramp bedreigd werd, als hij koppig doorzette. Het leger betrok zijn winterkwartieren, de spanning week, het land sneeuwde onder, de barre winter vertraagde en verstilde alle leven.

Voor Gerbrandt was het een goede tijd.

Hij had bij Badens kennis gemaakt met Karel van Mander, een gezien schilder en dichter, kunstenaar en geleerde tegelijk. Gerbrandt had zich dadelijk aangetrokken gevoeld door de welluidende stem en het milde wezen van Van Mander, die hem aan den Heer van Vredesteijn deed denken, maar zonder diens onbewuste aristocratische hoogheid, die alle echte vertrouwelijkheid uitsloot, hoe vriendelijk en tegemoetkomend de oude heer ook was.

Badens prees hem, behalve als een goed vriend en beminnelijk, opgewekt mens, als een voornaam kunstenaar. Van Mander woonde in Haarlem en in het laatst van November nam Badens Gerbrandt op de schaats mee naar deze stad. Onderweg vertelde hij hem een en ander uit het veelbewogen leven van dezen merkwaardigen man. Hij was in het Vlaamse dorp Meulebeke geboren en had als kind al opvallende bewijzen van zijn schilder- en dichttalenten gegeven. Als jonge man had hij gereisd en gewerkt in Italië, Zwitserland en Oostenrijk. Teruggekeerd in Vlaanderen hadden hij en zijn familie veel te lijden gehad van de plunder- en moordbeweging der Malcontenten. Karel had er ternauwernood het leven afgebracht, want hij stond al in zijn hemd met de strop om zijn hals om aan een boom te worden opgeknoopt, toen hij gered werd

[p. 123]

door een Italiaanse ruiter, dien hij in Rome gekend had en voor wien hij vriendelijk en goed geweest was. Hij had het verder nog hard genoeg gehad, was herhaaldelijk tot op het hemd uitgekleed, maar zijn levenslust had er niet onder geleden en door alle kommer en gebrek heen had hij het hoofd omhoog gehouden. Nu stond hij in hoog aanzien, had leerlingen en opdrachten genoeg en geen nood meer. Onder tegenslag en voorspoed was hij zichzelf gebleven, wat het beste bewijs is voor een vast karakter, een waardevolle menselijkheid.

In Haarlem werden ze met grote gulheid binnengehaald. Van Mander was zo blij alsof hij dierbare familieleden na lange afwezigheid terugvond. Er werd een degelijk en smakelijk middagmaal opgedragen en daarna gingen de mannen naar het atelier, waar een goed vuur brandde. Zij vonden er een leerling, die ijverig stond te schilderen en even ijverig van een stuk koek hapte, dat op een knipmes gestoken bij hem lag, een jongen, die iets ouder mocht zijn dan Gerbrandt. Van Mander lei een hand op zijn schouder en zei:

‘Dit is mijn leerling Frans Hals...... de grootste schelm van Haarlem...... de verschrikkelijkste zot en onberekenbaarste kwidam, de wanhoop van mijn leven......’

‘Welbedankt, meester,’ zei de knaap en maakte een koddige kleine buiging.

‘Er is maar één ongeluk,’ zuchtte Van Mander, ‘de schavuit moet schilderend geboren zijn...... Hij knoeit natuurlijk beestachtig, maar ik heb nog nooit iemand gezien, die zo origineel knoeit als deze onverbeterlijke dwaas. Hij luistert naar niets, hij heeft nergens eerbied voor, hij wil geen raad aanvaarden, niet naar de geldende tradities leren, hij is een wild veulen in ieder opzicht, maar hij schildert op zijn gekke manier beter dan al mijn leerlingen bij elkaar...... 't spijt me, dat ik het zeggen moet...... Frans, hou op met je geklodder en laat deze jonge vriend maar eens het een en ander zien, hij heet Gerbrandt Brederode, een leerling van Badens, en luistert naar de raad van oudere mensen.’

‘Jammer,’ grinnikte Frans.

De mannen gingen bij de haard zitten praten.

Frans stak Gerbrandt op het mes de koek toe.

‘Happen?’

Gerbrandt nam een flinke hap, de ander propte de rest in zijn

[p. 124]

mond en al kauwend keken zij elkaar lachend aan. Frans nam hem bij de arm en trok hem mee naar een tafel bij het raam. Uit een kast haalde hij een grote leren portefeuille, sloeg die open en zei:

‘De lievelingen van meester Van Mander...... Maak er geen vlekje op, want hij vermoordt je, zeg er geen scheef woord van, want hij slaat je dood, laat je mond open zakken en je ogen uitpuilen van bewondering en je kunt zijn laatste stuiver van hem losmaken.’

Maar Cerbrandt behoefde zich niet in te spannen om mooi te vinden wat hij zag, en na een paar minuten bladeren was ook de snaaksheid van Frans Hals verdwenen en had plaats gemaakt voor diepe aandacht. Het was een verzameling kopergravuren en houtsneden van oude en jongere meesters, Lucas van Leiden, Albrecht Dürer, Hans Holbein, veel bladen van Goltzius, die een persoonlijke vriend van Van Mander geweest was...... De hoofden dicht bijeen zaten de jongens over de platen gebogen, praatten er zacht over, verwonderden zich over de geweldige knapheid van deze plaatsnijders, de wonderlijke voorstellingen, het verbazingwekkende uitdrukkingsvermogen, de zekerheid van hand, waarmee het graafijzer door koper, staal of hout gedreven werd...... het leek onbegrijpelijk voor wie wist, hoe moeilijk het al was te tekenen met houtskool, krijt of potlood.

‘Wat een tekenaar!’ riep Gerbrandt. ‘Ik wou, dat ik 't ook zo kon!’

‘Ik vind tekenen vervelend,’ zei Frans: ‘Ik doe 't haast nooit.’

‘Niet tekenen?...... En vindt meester Van Mander dat goed?’

‘Nee, daarom doe ik 't ook af en toe.’

‘Maar, wat doe je dan?’

‘Schilderen. Ineens schilderen. Dan komt de tekening er vanzelf in.’

‘Da's vreemd...... Dat zou ik nooit mogen van Meester Badens.’

‘Ik mag 't ook niet, maar ik doe 't toch.’

‘Wordt ie dan niet kwaad?’

‘Jawel, maar daar trekken we ons geen van beiden iets van ann......’

Gerbrandt keek hem vragend aan.

‘Nee,’ lachte Frans. ‘Hij vindt toch altijd mooi wat ik maak.

[p. 125]

Dus als ie uitgeraasd is, lachen we allebei en dan gaan we weer verder.’

Gerbrandt lachte mee. Hij vond het maar een rare verhouding. Nieuwsgierig liep hij naar de ezel, waar Frans Hals had staan werken. Het was een grote kop van een grimmig kijkende boer met een paars aangezwollen komkommerneus en een paar zwemmende varkensoogjes. Het was heel los geschilderd met brede vegen. Gerbrandt moest lachen om de kwade uitdrukking van de botte tronie, maar hij vond het ruw en slordig gedaan.

‘Zeker pas opgezet?’ vroeg hij onzeker.

‘Bijna klaar,’ lachte Frans.

De ander keek naar de penselen, die uit het duimgat van het palet staken.

‘Wij mogen voor een kop zulke brede penselen niet gebruiken.’

‘Wij ook niet. Maar ik kan niet met andere werken.’

‘Ja maar,’ begon Gerbrandt.

Frans gaf hem een stoot met zijn elleboog en lachte vrolijk.

‘Hou maar op!...... Ik weet alle maren van jouw en mijn meester, maar ik kàn het niet anders, man...... Als 't zo niet gaat, leer ik 't nooit, en dan heb ik er geen zin in ook......’

Gerbrandt vond hem onbegrijpelijk eigenzinnig en brutaal. Hij keek weer naar den boer en schrok bijna van de giftige blik uit de toegeknepen oogjes. Dat was toch wel duivels goed getroffen. Ook het verweerde van de wangen en het verbrande rood op de jukbeenderen kwam hem plotseling ongemeen levend voor. Maar de wilde penseelstreken, die je zo brutaal naast elkaar zag staan, bleven hem hinderen.

‘Ga d'r een beetje verder af,’ ried Frans.

Nu leek het waarlijk beter, de kleurvegen liepen dooreen, het was niet meer zo onsamenhangend en onaf...... Maar dat was de schijn, door de afstand...... Het was toch niet goed zo, het kon niet goed zijn...... Frans trok zich van zijn bedenkelijk gezicht niet veel aan. Hij bleef maar lachen.

‘Ik heb er nou eenmaal plezier in om het zo te doen,’ zei hij. Als 't niet goed is, in godsnaam...... maar ik vind 't wel goed...... En als niemand vindt, dat 't goed is, dan word ik maar bierbrouwersknecht en ik knoei 's avonds voor mijn eigen plezier.’

Het klonk verwonderlijk resoluut.

‘Hoe oud ben je?’

[p. 126]

‘Zeventien.’

‘Een jaar ouder dan ik.’

En hij dacht erbij: ‘Hij doet 't slordig en gek, maar hij kan schilderen...... Hij zou het op de manier van Badens en Van Mander ook kunnen......’

Er hing een Bathseba van Badens aan de tegenoverliggende wand. Gerbrandt liep er op toe en bewonderde de gave, preciese schilderwijze, de zwierige tekening, de heldere toon. Frans was hem gevolgd.

‘Vind je dit nou niet mooi?’ vroeg Gerbrandt hem.

‘Jawel,’ antwoordde de ander, strak kijkend naar het doekje.

‘Wel mooi...... Reusachtig knap...... Mooi is 't......’

‘Waarom wil je 't dan zo niet doen?’

‘Van Eijck en Memlinc en Matsijs vinden zij ook mooi,’ zei Frans, ‘en toch doen ze 't anders, niewaar?’

‘Wat bedoel je daarmee?’

‘Niks jongens!...... Alleen, dat ik ook schilderen wil zoals ik het mooi vind...... Ik heb ook helemaal geen verstand van schilderen...... Daar moet je voor bij Meester van Mander zijn...... Weet je, dat ie een boek schrijft over de schilders en hun leven en werk? Van de Van Eijcks af, man, tot nou toe...... Als ie oud genoeg wordt, komen jij en ik er ook nog in, let op. Gerbrandt Brederode, die nog beter Italiaans kon schilderen dan zijn meester Badens, en Frans Hals, die z'n leven lang een knoeier bleef, omdat hij niet naar goeie raad wou luisteren...... jammer van dien man, want hij had een gelukkige aanleg...... Ja, dat heeft de meester meer dan eens gezegd, heus waar!’

Hij lachte onbekommerd en trok hem mee naar een paar schilderijen van Goltzius en Van Mander zelf......

Op de terugweg vroeg Gerbrandt of Badens die kop van den jongen Hals gezien had en wat hij er van dacht. De meester haalde de schouders op.

‘Een wild veulen,’ zei hij misprijzend. ‘Ik heb al meer wat van hem gezien. Een sloddervos, die niet in het gareel wil. Ik begrijp niet, dat Van Mander hem houdt. Maar ja, die is veel te goed en ziet overal nog iets verdienstelijks in...... Hij beweert, dat die jongen iets geniaals heeft, alleen wat discipline moet leren...... Nou ja...... Geniaal...... een groot woord, waar een hoop onzin en kwakzalverij mee goed gepraat wordt...... Wees jij maar niet

[p. 127]

geniaal, leer je vak en werk hard, en je zult 't verder brengen dan Frans Hals...... Zogenaamde genieën plegen op stro te sterven......’

Gerbrandt nam zich voor, die gulden woorden niet in de wind te slaan. Toch moest hij telkens met iets als afgunst aan dien vrolijken en vrijmoedigen Frans denken. Hij stelde zich voor, dat het heerlijk moest zijn je zo onafhankelijk en los van je meesters te voelen en je niets aan te trekken van al hun wijsheid. Het leek hem benijdenswaardig, hoewel ook bedenkelijk, want je wist nooit waar je belandde op die manier. En schilderen kon Frans, al gooide hij er kwaadwllig met de muts naar...... Hij zag nog die vinnige varkensoogjes, de verweerde wangen, dat stenige rood op het jukbeen...... je kon er je zo het heldere bloed onder verbeelden......

De zon ging onder. De hemel stond in gouden vuur, dat verdofte tot roestrood met purperen gloed op de weinige wolken. Zij moesten er een schepje opdoen om op tijd thuis te zijn......

Het was een heerlijke dag geweest......