De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 98]

3

Adriaan Cornelisz. was trots op zijn zoon, die opgeleid werd in de edele kunst van het schilderen. Hij liet hem graag vertellen van het leven op het atelier, de grappige gebeurtenissen, de onderlinge plagerijen, de ontmoeting met allerlei andere schilders, de werken, waaraan Badens bezig was, de opdrachten, die hij kreeg, de plannen voor doeken van eigen vinding, waarover hij mogelijk iets losliet. Gretig luisterde hij naar Gerbrandts verhalen, af en toe zuchtend van spijt, omdat hij zelf nooit de kans gekregen had zich in de kunst te bekwamen. Steeds meer raakte hij overtuigd, dat hij eigenlijk geboren was om kunstenaar te zijn: alleen de kwade luim van het lot had hem in armoedige omstandigheden in de wereld gezet en hij was schoenmaker geworden. Gerbrandt had het, gantsbloed, beter getroffen!...... Niet dat Adriaan jaloers was op zijn eigen kind, God beware! Hij voelde alleen, dat hij zijn roeping gemist had. Maar nu stelde hij zich tevreden met zijn bescheiden rol in de Oude Kamer, zijn vriendschappelijke omgang met schilders en de gedachte, dat zijn zoon tenminste een echt kunstenaar zou blijken.

‘Hoe ga je je schilderijen signeren?’ vroeg hij.

‘Dat weet ik nog niet, vader...... G. Az. Bredero, denk ik...... Of zou Bredero-de voluit, beter zijn...... Wat denkt u?’

Adriaan schudde het hoofd.

‘Je moet “Gerbrandt” tekenen,’ ried hij met een slim gezicht. ‘Alleen Gerbrandt, je voornaam. Dat doen de grote Italianen ook: Leonardo, Michelangelo, Benvenuto...... allemaal alleen voornamen. 't Is hier niet zo gebruikelijk, dat geef ik toe, maar jij zou 't kunnen invoeren......’

Gerbrandt keek zijn vader aan. Zat die hem voor de gek te houden?...... Zijn gezicht stond ernstig genoeg, maar er twinkelden verdachte lichtjes in zijn ogen. Toen lachten ze allebei tegelijk. Ze wilden het niet ernstig gemeend hebben...... Maar was ten slotte niet alles mogelijk in de toekomst?...... De tijd lachte hun toe. De voorspoed groeide, Amsterdam prospereerde, de Zeven Provinciën zonden vloten uit naar de verste streken, Olivier van Noort verkende de zeeweg door Straat Magelhanes naar de Indiën, Prins Maurits drong diep in het land der aartshertogen...... Rijkdom stroomde toe. Er kwam een gouden tijd, die voor de kunsten grote bloei beloofde......

[p. 99]

Prins Maurits sloeg de Spaanse legers bij Nieuwpoort.

Een wonder van taktiek, drieste vastberadenheid en heldenmoed. Hij had zijn schepen naar Zeeland teruggezonden. Het achtergebleven leger moest overwinnen of reddeloos ondergaan. Het overwon, ondanks vijandelijke overmacht. Weer had God een teken gegeven, dat Hij Zijn beschermende hand over het kleine, rechtzinnige volk in de lage landen hield. In de kerken bewees het Hem eer-in dankdiensten, gaf Hem de palm der overwinning en maakte zich gereed tot nieuwe krachtsinspanning. Nooit was het zelfvertrouwen, rustend in het geloof aan hoger bescherming, zo groot geweest.

In Amsterdam gonsde feestelijke stemming. Na de dankdiensten stroomden de taveernen vol. Weer en nogmaals werden de bizonderheden van de grote slag verteld. Eindeloos werd geklonken en gedronken op Prince Mauring, zijn veldheersgenie, de overwinning, de ondergang van alle Spekken en hun heersers en aanvoerders. Gerbrandt en Hendrik Avercamp werden meegenomen door Vinckeboons en Stalpart, taveerne in, taveerne uit. Overal was vrolijk vertier, muziek, opgewonden gepraat, rumoer van geschreeuw en gezang. Bier en wijn gulpten in stromen de dorstige kelen binnen. Zij waren in de deftige herberg van De Waard in de Luyt, waar statige burgers hun vreugde vierden bij kannen Rijnse wijn en krachtige taal, zij waren bij Moer Huygen en in 't Verguld Serpent, waar ambachtslieden stoop na stoop bier verzwolgen onder opgewonden gepraat en gepeperde dreigementen aan het adres van den vijand, op de Zeedijk werd een als matroos gekleed man afgerost, dien men voor een spion hield, tot de rakkers van den schout hem meer dood dan levend naar de wacht sleepten, bloedend uit neus en mond en oren, waarna bleek, dat hij juist binnengevallen was met een schip uit de Levant en zo onschuldig als een pasgeboren kind. Ze waren in de slecht befaamde kroeg van Bram in 't Hondje, waar gespuis van allerlei slag danste en stampte rond de bemorste tafels, brulde als bezetenen, zoop als walvissen en elkaar in overmaat van vaderlandsliefde en overwinningsroes te lijf ging met bierkannen en vuisten, tot iemand een mes trok en er moord, en doodslag dreigde. Gerbrandt deed niets dan lachen om de dwaze tronies en het spektakel en werd door Vinckeboons van een tafel gesleurd, waar hij opgeklommen was om de belhamels aan te moedigen en alles beter te kunnen zien. Hij verzette

[p. 100]

zich, maar zij trokken hem mee naar buiten, waar hij nog harder moest lachen om een deftig gekleed heer, die met een morsebel van een meid aan de arm het hoogste lied uitzong, zwaaiend als een schip in de storm en dan plotseling languit in de goot viel, de jonkvrouw meesleurend met de benen in de lucht.

In de taveerne van Meyn met de Vlek vonden ze Schoppen-één-oog op de bierbank in gezelschap van een vierkanten, zwaar en grof gebouwden man met een korte, ruige baard, een paar helderblauwe kinderogen en een paar handen als slagplanken. Zijn gezicht was doorploegd van littekens, leek op eerste aanschouwing woest en onheilspellend, maar als hij even lachte, werd het de goedmoedigheid zelf. Schoppen-één-oog stelde hem voor als zijn oude vriend Jurriaan Claasz. de Dikkop. Hij had als scheepsjongen onder de Watergeuzen met Schoppen gevaren en zich toen al danig geweerd. Onder het zeevolk gebleven, was hij als bootsman gevangen genomen, had drie jaren als slaaf op een galei moeten roeien en was met de zweep geranseld, tot geen handbreed van zijn huid meer ongeschonden bleef. Ten slotte was hij uitgewisseld tegen een Spaanse krijgsgevangene en diende nu op de Staatse vloot als stuurman. Hij was, tot zijn grote spijt met de schepen van Nieuwpoort teruggestuurd en vandaag in Amsterdam gekomen en tegen zijn ouden vriend en krijgsmakker Schoppen-één-oog opgelopen. Wat een weerzien! Ze waren het nu degelijk aan het besproeien onder het ophalen van niet minder dierbare dan bloedige herinneringen.

Gerbandt had met afschuw naar het verhaal over de galeien geluisterd. In zijn opgewonden stemming riep hij in wraakzuchtige verwondering:

‘Waarom hebben wij ook geen galeien om er die vervloekte Spanjolen als slaven op te laten roeien?’

Jurriaan Claasz. keek hem met zijn heldere ogen aan en schudde het hoofd:

‘Beter van niet, maat.’

‘En waarom niet?’

‘Dat zou je niet vragen, hoop ik, als je 't gezien had. Zoiets beestachtigs mag een mens niet op zijn geweten nemen, en een christen zeker niet...... D'r is vaak genoeg een balletje over opgegooid, maar de mensen, die wisten wat 't was, hebben 't altijd van de baan weten te krijgen.’

[p. 101]

‘Maar waarom?...... Als zullie 't toch ook doen!’

‘Zou jij met een leren zweep tussen de geketende galeislaven door willen lopen om ze de lappen vel en vlees van hun blote ruggea te slaan?’

‘N-nee...... dat niet......’

‘Vin je 't dan mooier om een ander zover te brengen, dat ie 't wel doet?...... Nee, borst, niet meer smeerlapperij dan nodig is...... 't Is al braaf mooi genoeg zo...... Wij, Hollanders, zullen nooit galeien bouwen......’

De dronken tranen schoten Gerbrandt plotseling in de ogen voor zoveel edelmoedige braafheid en hij stak Jurriaan de hand toe, die deze drukte alsof er een bankschroef omheen sloot.

Toen begon Schoppen-één-oog een oud Geuzenlied te zingen, waarvan het hoogtepunt gevormd werd door de op de Spanjaarden doelende regels:

‘Laat ze maar moorden en branden en smijten,
Wij zullen ze toch hun doodstront doen schijten!’

De zachtmoedige Jurriaan had daar niet het minste bezwaar tegen, zong het uit volle borst mee met een stem waar de wanden van dreunden en sloeg er met zijn enorme vuisten bij op de tafel, dat de stenen bierkannen opsprongen.

‘Ik heb er genoeg te pakken gehad,’ zei hij met een weemoedige blik op zijn handen, ‘en ik hoop van harte, dat ik nog lang niet aan mijn laatste toe ben, God help me!’

Waarop David Vinckeboons plotseling begon te huilen.

Snikkend stotterde hij.

‘Ze hebben mijn familie zoveel kwaad gedaan en ik heb er nog nooit een in m'n vingers kunnen krijgen......’

Jurriaan gaf hem een klap op zijn schouder, dat hij dacht door de bank te zakken, en zei troostend:

‘Stil maar, fijnman, dat is geen werk voor zulke smalle handjes...... De eerste drie, die ik in m'n knuisten krijg, zal ik naar den duivel, hun patroon, sturen uit jouw naam...... Is dat gecontracteerd?’

David viel hem om de hals, terwijl de tranen hem nog over de wangen liepen en zei ontroerd:

‘Je bent een broer voor me...... Je weet niet, hoe goed je me doet...... Hola! Meyn!...... breng een kan wijn hier, van je beste!’......

[p. 102]

Gerbrandt kon er niets aan doen, maar hij moest zo verschrikkelijk lachen, dat hij er de hik van kreeg. Schoppen-één-oog keek hem ontevreden aan: wat viel er te lachen bij zo'n plechtige overeenkomst, op waardige wijze met kostelijk vocht beklonken? Maar Gerbrandt kreeg opnieuw de slappe lach en toen begon Hendrik Avercamp ook.

‘Die snotvegers zijn stombezopen,’ bromde Schoppen. ‘Ik moet zien, dat ik Gerbrandtje veilig thuis krijg zonder last met de meester......’

Maar het was een te hard gelag, de kan wijn in de steek te laten, en Gerbrandt kreeg er ook zijn deel nog van, waarna hij soezerig begon te kijken en zoetjes aan tegen de schouder van Schoppen-één-oog zakte.

‘Ik mot met 'em weg,’ zei deze bezorgd, ‘daar komt niks van terecht...... Wie neemt nou ook zulke blagen mee naar de taveerne?’

‘Ze moeten 't toch ééns leren,’ lachte Stalpart. ‘En we verslaan de aartshertogen niet alle dagen bij Nieuwpoort......’

Brommend stond de schoenmakersgezel op en trok Gerbrandt overeind, doch de jongen had geen lust om weg te gaan en verzette zich. Maar de ander nam hem onder de arm en sleepte hem mee, straf vermanend:

‘Stil nou, dekselse dwarskop, schaam je je niet?!’

Juist kwam er een luidruchtig troepje zeelui binnen met een paar halfdronken meiden bij zich, lachend een liedje brallend. Een van de meiden zag Gerbrandt worstelen aan de arm van den ouden watergeus en kwam er lachend op af.

‘Laat die jongen met rust, oude zuursnuit!’ riep ze en trok aan Gerbrandts andere arm.

‘Poten thuis,’ commandeerde Schoppen grimmig.

De meid lachte harder, sloeg de arm om Gerbrandts hals en vroeg:

‘Wil je niet liever met Aafje meegaan, m'n zoete brok?...... Je zal 't goed bij me hebben, hoor!’

Zij boog zich over hem heen en zoende hem plotseling, heet en gulzig op zijn mond.

Schoppen, woedend, greep haar bij de arm en slingerde haar tussen haar gezelschap in.

‘Vuile sloerie, hoe durf je?’

[p. 103]

Een paar van de zeelui namen een dreigende houding aan, maar Jurriaan Claasz. kwam er tussen gelopen. Kalm zei hij tegen zijn ouden makker:

‘Ga je gang maar, maat, en neem dat kalf mee.’

Half versuft liet Gerbrandt zich meetrekken. Achter hem was plotseling een hels rumoer van gegil, geschreeuw, bonkende slagen, gekraak van splinterend hout en gekletter van brekende kruiken en glazen.

‘Jouw kwaje aap,’ zei Schoppen afkeurend, ‘nou mot die goeie jongen de halve taveerne afbreken om vrede te maken...... Ik ken 'm toch...... Als ie eenmaal begint, is de duivel los......’

Zachtjes grinnikend begon hij een verhaal van verwoede schermutselingen, waarbij Jurriaan de hoofdpersoon geweest was...... Maar Gerbrandt luisterde niet......

De zoen van die welige meid brandde hem nog op de mond en het vuur ervan vloog door zijn bloed. Hij wou naar haar terug, meer van haar hebben, wat wist hij niet, hij wou haar bij zich, haar gezicht over hem, de zachtheid van haar borst tegen zijn handen net als daareven...... maar er was een loomheid in zijn leden gevallen, die alle verzet onmogelijk maakte...... 't kwam er ook niet op aan...... hij ging toch naar haar terug, later...... hij zou haar wel vinden...... Nu moest hij maar meegaan...... zijn benen zwabberden zo los en eigenwijs aan zijn lijf, en als die goeie Schoppen-één-oog hem niet zo stevig gesteund had, zou hij zeker links en rechts tegen de muren opgezwabberd zijn...... Die goeie?...... die gemene Schoppen...... die fielt, die dat arme Aafje weggeslingerd had als een vuile verflap...... Hij wou niks met hem te maken hebben, rukte zich plotseling los en zette het op een lopen. Maar hij kwam niet ver, struikelde op onverklaarbare wijze over zijn eigen benen en viel voorover. Schoppen-één-oog trok hem aan zijn schouders op.

‘Jou, dwarse rekel!’ foeterde hij. ‘As je nou niet stil meegaat, sla ik je op je kop en ik gooi je as een voddenbaal over m'n schouer, versta je dat?’

Gerbrandt verstond het best. Hij vond het een grappige voorstelling en begon dwaas te grinniken. Maar hij pleegde geen verzet meer. Schoppen slaagde er in hem naar zijn kamertje te loodsen zonder dat iemand het merkte. Hij hielp hem zich uitkleden en stopte hem in bed. Daar lag Gerbrandt op zijn rug en begreep,

[p. 104]

dat hij nu met den dood of den duivel lag te worstelen. Er rolde iets zwaars heen en weer door zijn schedel en het bed zwaaide met hem en de hele kamer in woeste cirkels rond...... Een zure pijn brandde in zijn keel en zijn hart bonkte tegen zijn ribben met zware, benauwde slagen...... En in al die narigheid kwam telkens het verhitte gezicht van Aafje op hem toegeschoten met de vurige ogen en de volle rode lippen en wou hem zoenen, maar dan zwaaide het bed weer weg en zij verdween in de duizeling van die wilde vaart...... Tot hij met bed en al plotseling weg zakte in het zwarte gat van de bewusteloosheid en hij zijn eerste roes begon uit te slapen......