De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 65]

11

Gerbrandt was naar zijn kamertje gevlucht. Hij had de deur achter zich op slot gedaan en zat op zijn houten stoel bij de tafel, de kin gesteund in de kom der handen.

Zijn hart hamerde wild.

Een ontzettend verdriet was een scheurende pijn in zijn borst.

Door zijn kloppend hoofd joegen de gedachten, woest en verward.

Het was niet alleen verdriet, wat hem zo ellendig maakte. Het was ook woede, het gevoel beledigd, gekleineerd, op afschuwelijke wijze vernederd te zijn.

En het was zo onverwacht gekomen, zo plotseling, en tegelijk zo reddeloos onherstelbaar. Op dit ogenblik begreep hij wat het betekende: uit het Paradijs verjaagd te worden...... Hij was in het Paradijs geweest en eruit weggejaagd.

Waarom?

Omdat hij gezondigd had.

Wat was zijn zonde?

Dat hij de zoon was van den schoenmaker Adriaan Cornelisz., aan wiens luifel ‘In Brederode’ uithing, met de zinspreuk ‘'t Kan Verkeeren’, en niet een zoon van het adellijk geslacht, dat deze leuze als wapenspreuk voerde.

‘'t Kan verkeeren’...... Een vreselijk woord...... Het was verkeerd...... Eensklaps was alles verkeerd......

De pas geboren droom was dood en in stukken gevallen...... Het grote geluk van gisteren lag aan diggelen......

De kleine Anne Marie, wier blauwe engelenogen hem zo vertrouwelijk toegelachen hadden, was een Jonkvrouwe van Bredevoort en Gerbrandt was helaas geen Jonker van Brederode, maar de zoon van een schoenmaker, die het wapen der Brederodes als uithangbord had...... Dat had alles grondig veranderd...... De Jonkvrouwe was kil geworden van afgrijzen alsof ze een pad had aangeraakt...... omdat zij zich zo vriendelijk ingelaten had met een laaggeborene, een naamloos burgermanskind, een schoenmakersjong. Ze had zijn vader, die door iedereen Sinjeur Brederode genoemd werd, toegesproken met zijn ambachtstitel, Meester Adriaan...... uit grote hoogte, als een meerdere zijn knecht doet...... en hém had ze zelfs niet aangekeken!...... In eens was ze ver van

[p. 66]

hem weggegaan, ver weg en hoog boven hem, onbereikbaar ver en hoog...... Klein bleef hij achter, vernederd, schamel en onwaardig...... Grof en ruw, een onbehouwen kwant uit het gewone volk, de vriend van schooiertjes en boeven...... en hij had het argeloos bestaan vermetel met haar te verkeren als gelijke met gelijke...... Zij had hem even argeloos tot haar vertrouwelijkheid toegelaten, omdat ze hem voor iets anders hield dan hij was, en Steven had haar spotziek in haar waan gelaten, om haar en hem te plagen...... Nu had ze de waarheid ontdekt en hem zijn plaats aangewezen, hooghartig en wreed, zonder genade, boosaardig, scherp en koud...... Hoe kon ze zo hard zijn?...... Zij leek zo lief en zacht, hij had nooit zo iets liefs en zachts gezien, het mooiste op de hele wereld was zij en in goed vertrouwen had hij haar vereerd, aangebeden, zijn gedachten waren gans van haar vervuld geweest en elke gedachte was een droom van geluk...... Nu had ze hem uitgestoten, verworpen...... nog voelde hij de ijzige kou in zijn hart, die er was overgevallen bij haar vluchtige, verachtelijke blik in zijn richting, als zag zij iets walgelijks en mismaakts...... Hij had niets gedaan om dit te verdienen.

Het knaagde in zijn binnenste.

Neen, hij had niets gedaan om dat te verdienen!

Maar Anne Marie had het hem toch aangedaan. Alleen, omdat zij tot een veel hogere stand behoorde dan hij.

Zij had hem bloedig en wanhopig gekrenkt.

En toch was er, diep in hem, iets, dat haar verontschuldigde en het ongelijk op hemzelf schoof. Hij wist van ouds, dat verschillen in rang en stand niet denkbeeldig waren, maar grote betekenis hadden in het leven der mensen. Een jongen als hij kón niet zo familiaar omgaan met een kleine joffer als zij. Het was Stevens schuld. De vriendschappelijke omgang met de Jonker van Vredesteyn was de oorzaak, dat hij aan die verschillen niet meer gedacht had. Nu was hij door een ander uit diens stand terug op zijn plaats gezet...... Als hij er zo over nadacht, kwam hij dicht bij het gevoel, dat hij zijn verdiende loon gekregen had......

Maar zijn hart deed pijn en wou het niet aanvaarden.

Een schuchtere trots in hem verhief zich tot onberedeneerd verzet.

Hij had het toch goed bedoeld. Hij had voor haar willen vechten met dien verschrikkelijken Turk en zij wist dat en had het maar

[p. 67]

wat dankbaar aangenomen...... Hoe kon ze zich dan nu ineens zo verachtelijk van hem afkeren en niets meer van hem willen weten, alleen maar omdat hij een schoenmakersjong was?

Langzaam kwam een grote woede in hem op.

Het was gemeen!

Zij was een gemeen, akelig kind. Een strontmamsel, precies zoals Wiebert gezegd had, een verwaand nest, en zij verdiende niet eens, dat hij zo'n verdriet om haar had. Hij wou ook geen verdriet meer om haar hebben. Ze kon hem niets meer schelen. Ze mocht naar de galg lopen met haar gouden kleedje, haar blanke handjes, haar aanminnelijkheid en haar hart van steen! Hij had een hekel aan haar en dat kwam haar toe.

Ze stak vol hoogmoed en belachelijke ijdelheid.

Wat was ze eigenlijk?

Mooie kleren had ze en nuffige maniertjes. Ze had voorname en schatrijke ouders. Waren dat soms zulke barre verdiensten?

Waarom behandelde ze hem als haar mindere, alsof dat vanzelf sprak? Hij kon en wist misschien meer dan zij. Kende zij meer mooie liederen en boeken? Kon ze zo goed tekenen als hij?...... Hij was sterk, en iedereen zei, dat hij een vlug en scherp verstand had...... Dat was ook iets!...... Hij zou 'et haar nog wel eens laten zien!...... Wacht maar...... als hij een beroemd dichter geworden was en iedereen over hem sprak...... dan zou ze misschien nog wel eens spijt hebben......

Maar al zijn redeneren hielp hem toch niet.

Als de stroom van zijn gedachten even stokte, kwam plots het gevoel boven drijven, dat hij toch haar mindere was. Het was nutteloos dat te ontkennen. En juist daarom raakte hij dan nog in dieper verwarring en ontsteltenis en het gevoel van gekrenktheid zweepte hem tot nog groter woede op.

Met een ruk sprong hij op zijn benen en rekte zich uit. Hij kon niet langer werkeloos blijven zitten. Hij moest zich bewegen, iets doen of hij zou stikken in zijn eigen kwaadheid. Met een hoogrode kleur rende hij de werkplaats door, de straat op.

‘Die heit een ijlbooskap!’ lachte Wiebert.

‘Dat's et jonge bloed,’ bromde Schoppen-één-oog. ‘Geen minuut rust in d'rlui gat.’

Op de hoek van de Grote Hal stoof Gerbrandt tegen een opgeschoten boerenjongen op die van de wortelenmarkt kwam en een

[p. 68]

grote lege korf op het hoofd droeg. De mand vloog over de grond, de verschrikte knaap vloekte en schreeuwde:

‘Verhekste lamzak, kijk waar je loopt!’

‘Je vaâr is een lamzak, lelijke kinkel!’ schold Gerbrandt terug.

Een razende vechtlust nam eensklaps de plaats in van al de verwarrende en verwarrende gevoelens, die hem doorvlaagd hadden. De boerenjongen bukte zich naar zijn groentenkorf. Gerbrandt gaf hem onverhoeds een felle schop onder de gelapte zolder van zijn wijde bruine broek, zodat hij voorover stuikte en met zijn hoofd in de mand schoot. Wild schreeuwend sprong hij overeind en trapte op zijn beurt naar Gerbrandt, maar deze week behendig voor de lomp geschoeide voet terzijde en sloeg zijn onchristelijk vloekende tegenstander met de volle vuist tegen de kaak. Daarop grepen zij elkaar vast en rolden als vechtende honden over de straat. De boerenjongen was groter en sterker dan Gerbrandt, maar hij was lang zo vlug niet en veel minder bedreven in allerlei behendige kunstgrepen. De gekrenkte en radeloze schoenmakerszoon vierde al zijn vernedering en wanhopige woede uit op het toevallige slachtoffer, dat hem voor de voeten gekomen was, zoals hij misschien anders tegen een boom of een muur geslagen zou hebben om zijn overkropt gemoed lucht te geven. Een kring van juichende jongens en gnuivende straatslijpers had zich om het hijgend worstelende en harde klappen uitdelende tweetal samengedrongen. Gerbrandt sloeg met wellust toe en de slagen, die hij ontving, voelde hij nauwelijks, al kwamen ze fel genoeg aan.

Plotseling ging een waarschuwend geroep op: een dienaar van den schout drong door de genietende omstanders heen.

Gerbrandt sprong op de benen, dook onder de grijpende handen van den diefvanger weg en wou het op een lopen zetten, toen hij achter zich het erbarmelijk schreeuwend protest hoorde van den boerenjongen, die in zijn kraag gegrepen was. Snelbesloten draaide hij zich om, griste de mand van de grond en slingerde die tegen de benen van den politieman, die moeite genoeg had om den worstelenden knaap te overmeesteren. Nu struikelde hij voorwaarts en liet in zijn schrik zijn slachtoffer los. Gerbrandt greep den jongen bij de arm en trok hem mee. De kring opende zich dadelijk voor hen, maar sloot zich dan welwillend rond den onthutsten man, dien zij lachend en joelend verhinderden de vluchtelingen

[p. 69]

na te zetten onder voorwendsel, dat zij hem het evenwicht hielpen bewaren en het stof van zijn rok klopten.

Gerbrandt trok den jongen mee, steegje in steegje uit, tot zij op de Oudezijdsburgwal kwamen, er was niemand achter hen, zij waren veilig. Toen liet hij zijn vijand los en keek hijgend naar hem op. Ook de ander haalde stotend adem en zag hem met zijn heldere grijze ogen verwonderd aan.

‘Dat zijn we proper ontsnapt, maat,’ zei Gerbrandt, schor lachend. ‘Je had bijna op de wacht gezeten...... Wie ben je eigenlijk?’

De verbazing van den jongen boer steeg: hoe kwam die kwaaie rekel plotseling zo vriendelijk? Stotterend en onwillig antwoordde hij:

‘Ik heet Arend Pieter Gyzen, uit Vinkeveen...... Waerom mos je mit me gaen vechten?...... Ik had je toch niks 'edaen?’

Gerbrandt keek hem even aan en haalde de schouders op.

‘Nee,’ zei hij dan, ‘jij niet, maar een ander wel, weet je...... ik was razend kwaad...... Maar nou is 't een boel beter...... Je vecht vast niet kwaad, Arend Piet Gyzen.’

Hij wreef voorzichtig over zijn oog, dat roodblauw begon aan te zwellen en de ander veegde met de rug van zijn hand het bloed van zijn gescheurde bovenlip. Toen begonnen ze allebei dwaas te lachen.

‘Je bin een rare schijtvalk!’ oordeelde Arend.

‘Ben je nog kwaad?’

‘Gants niet’......

‘Ik ook niet. Ik mag je wel...... Nou, ik zie je nog wel es op de Wortelmarkt...... Ajuus. Ik heet Gerbrandt.’

‘Gedag!’

Verbouwereerd keek de jongen uit Vinkeveen zijn hard weglopenden aanvaller na, hield even de hand tegen zijn platgeslagen linkeroor, voelde dan of zijn geld nog in zijn broekzak zat en ging hoofdschuddend zijns weegs, voorzichtig uitkijkend of de bedrogen diefvanger niet ergens op hem loerde...... Hij moest ook zien, dat hij onderweg ergens een andere mand meekaapte, want zijn vader placht erg ongemakkelijk te zijn als er iets verloren was......

Gerbrandt had de vlucht genomen, want eensklaps wist hij weer, waarom hij als een dolleman op den onschuldigen boerenjongen had losgeslagen en het verdriet viel met verdubbelde kracht op

[p. 70]

hem aan, tranen kropten in zijn keel. Radeloos zwierf hij langs de buitenkant en aan de stadswal viel hij op een stil plekje in het hoge gras, boog het hoofd in zijn arm, trappelde met bei zijn voeten de grond stuk en snikte lange tijd van groot verdriet en brandende schaamte, alsof zijn hart zou breken. Het was te erg, wat hem overkomen was. Het was niet te verdragen. Nog nooit was iemand zo wreed mishandeld, zo bloedig vernederd en gegriefd. Hij was de ongelukkigste jongen op de wereld...... Gisteren...... vanmorgen was er nog een Gulden Jonkvrouw, nu was er alleen een kleine helleveeg, die met haar lieve voetjes op zijn hart trapte...... en toch kon hij niet werkelijk kwaad op haar zijn...... hij zou haar nooit kunnen aframmelen zoals hij die Arend Pieter Gyzen gedaan had...... Er was alleen dat verdriet, dat kwellend grote, te groot voor Gerbrandt...... en ernaast dat vreselijke verlangen, nooit meer te vervullen: weer naast haar te mogen zijn in de oude, natuurlijke vertrouwelijkheid, het schuchtere, vriendelijke weten, dat ze elkaar aardig vonden...... zonder bittere bijgedachten aan verschil van rang en stand...... Het deed pijn, omdat het zo erg onherstelbaar was, woedende, scheurende pijn, zoals hij nooit geweten had dat pijn bestond...... En hij zou zich wreken ook...... hoe wist hij nog niet, maar zijn wraak zou geweldig zijn...... wacht maar......

Loom keerde hij terug naar de stad. Bij de Sint-Antonispoort ontmoette hij een paar van zijn slechtste kameraads, rabouwen uit de Sint Jacobastraat. Dadelijk sloot hij zich bij hen aan en nam de leiding. Zijn verdriet en zijn wrok wonden hem op tot een ware hartstocht om kwaad te brouwen en een stormachtige luidruchtigheid. Het werd een middag van schandalige straatschenderij, woeste kijfpartijen en een reeks kwaadaardige schermutselingen om de geringste aanleiding. Zelfs de wilde en vermetele rekels in zijn gezelschap verbaasden zich om zijn ruwe roekeloosheid en duivelse invallen en werden ten slotte een beetje bang voor hem, zodat ze onder flauwhartige voorwendsels afdropen, vrezend dat het op deze manier verkeerd zou aflopen.

Toen hij tegen de schemering thuiskwam, voelde hij zich gebroken van vermoeienis. Zijn hele lijf deed pijn van de ontvangen slagen en schoppen, maar dat gaf hem een grimmig gevoel van genoegdoening.

Er wachtte hem een warme ontvangst. Zijn vader had van ver-

[p. 71]

schillende kanten klachten gekregen over het schandelijk gedrag van zijn zoontje en vóór Gerbrandt zonder eten naar bed gestuurd werd, ontving hij van Adriaan Cornelisz. een tuchtiging met het Spaanse riet, zoals hij in jaren niet gehad had. Hij verdroeg het zonder een kik te geven, de pijn verbijtend en kroop in zijn bed met een woeste haat tegen heel de wereld, die samenspande om hem te vernederen, te beledigen en doodongelukkig te maken...... Maar hij zou ze wel krijgen, allemaal...... wacht maar......

Toen zijn bedroefde moeder met een betraand gezicht bij hem kwam om hem te troosten en te vermanen, kon ze geen woord uit hem krijgen. Geschrokken van zijn boze, wilde ogen, die star langs haar heenkeken, ging ze spoedig heen, zich beangst afvragend wat er toch terecht moest komen van dezen onberekenbaren knaap, waarvan ze toch wist, dat hij een hart van goud had......