De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 50]

8

Het werd een wondere tijd, afwisselend vol verrukkingen en diepste verslagenheid. De vriendschap voor Steven van Vredesteyn bracht hem de grootste vreugde en tegelijkertijd het schrijnendste verdriet, dat hij ooit gekend had. Als hij met hem samen was en hij hem aan het spreken kreeg over geestelijke dingen, voelde hij zich tevreden en zalig voldaan, als een poes zich koesterend in de zon. Elk woord van den zeldzaam begaafden en verbluffend vroegrijpen vriend dronk hij in met de gulzigheid van een verdorste; het lag in zijn geheugen gegrift als in staal, hij overdacht het als een wonderspreuk vol geheim, die hij ontraadselen moest tot elke prijs. Nog nooit had hij voor iemand zoveel ontzag en bewondering gevoeld, en de gedachte, dat deze veel en verbaasd vereerde in alle hartelijkheid zijn vriend wou zijn, gaf aan elk ding in hun verhouding voor Gerbrandt een stralende glans, waarin hij zich opgeheven voelde naar sferen, waar alles door schoonheid geadeld werd en waar hij omging met wankele schreden, steunend op de onbegrijpelijke zekerheid van den ander. Zijn vlug en doordringend, maar weinig geoefend verstand spande zich tot het uiterste in om te kunnen volgen wat Steven hem spelenderwijze voorhield, en telkens als hij iets moeilijks klaar doorzien had en door verder nadenken zich eigen gemaakt, sloeg de vreugde als een helle vlam in hem omhoog.

Maar Steven was een grillige, nerveuze natuur, waar de schoenmakerszoon niet goed uit wijs kon worden. Hij stak vol onberekenbare elementen, was overgevoelig voor de invloed van weer en wind, zijn humeur sloeg op het onverwachtst om en Gerbrandt begreep niets van deze verbijsterende wispelturigheid. Na dagen van innig vertrouwelijke omgang en stoorloos eenvoudig in elkaar opgaan, die voor hem de blijde spanning brachten van een ondenkbaar geluk, vond hij eensklaps zijn vriend in norse stemming, met doffe, verdrietige ogen een verbeten trek om de kleine mond met de smalle lippen, zwijgzaam en afwerend. Gerbrandt, onthutst en plots in verwarring, zocht in zijn geheugen naar een woord of daad, waarmee hij hem beledigd of gehinderd kon hebben, maar vond niets van dien aard. Alle vreugde gleed uit hem weg, hij voelde zich teruggewezen en koel-veronachtzaamd en pro-

[p. 51]

beerde teyergeefs na te gaan waaraan hij dat te wijten had. Als hij hem eindelijk aarzelend, verlegen en bedroefd, rechtstreeks er naar vroeg, keek Steven hem eerlijk verwonderd aan, glimlachte flauwtjes, er kwam een kleine rimpel in zijn glad voorhoofd, hij sloeg hem met een lome beweging op de schouder, schudde het hoofd en zei, dat hij zich niet zo mal moest aanstellen: er was niets...... wat zou er nu zijn?...... Dat verheugde Gerbrandt dan wel, hij wou het maar al te graag aannemen, maar hij kon het toch niet helemaal geloven; er bleef iets verstrooids en gehinderds in Stevens houding, een onverschilligheid tegenover den vriend, die een donkere schaduw wierp over hun samenzijn en Gerbrandt de jagende vrees gaf, dat hun omgang den ander vermoeide en verveelde en dat er wel spoedig een einde aan zou komen.

Soms had hij tegenover Steven het kwellend hulpeloze gevoel, dat kinderen tegenover volwassen mensen zo onzeker kan maken: zij verbergen dingen, die de kleinen niet weten mogen en niet begrijpen zouden, glimlachen over onhandige vragen weg, ontwijken schertsend een rechtstreeks antwoord, verdwijnen in hun onbegrepen en onbegrijpelijk leven en laten het kind verlegen, schuw en verstoord achter. Zo deed Steven tegenover hem, hoewel hij toch ook nog maar een jongen was. De driftige Gerbrandt, gewend in zijn omgeving de eerste viool te spelen, had woedend moeten opvliegen, maar een verlammend gevoel van minderheid hield hem bedwongen, en alleen een zacht mokkend verdriet bleef over: hij wou zich zo graag met hart en ziel in den vriend verliezen, alles voor hem doen...... waarom openbaarde deze zich niet, liet hem offers brengen...... waarom werd hij niet aangenomen?......

Dan kwam er weer een dag, dat Steven met schitterende ogen bij hem binnen viel, uitgelaten kwajongensachtig, probeerde de taal van de baldadige straatzwervers te spreken; en Gerbrandt, plots bevrijd van zijn rampzalige voorgevoelens, lachte zich tranen om de precieuse manier, waarop hij de ongezouten termen uitsprak.

‘'t Staat je toch niet,’ grinnikte hij, ‘'t is maar of je scheuren trekt in je nieuwe buis en hozen om voor een haveloze schooier door te gaan. Maar je vodden blijven nieuw en je hebt ook nog vergeten, dat je je kanten kraag aan hebt!’

‘De nagel op z'n kop,’ zuchtte Steven. ‘Ik zal 'et wel nooit zo leren als jij...... en ik zou 'et toch zo dolgraag kunnen!’

‘Waarom toch?...... Je moest je wat schamen!’

[p. 52]

‘Misschien,’ grijnsde Steven, ‘misschien om dezelfde reden, waarom de komenijsman op de hoek graag net zo praat als mijn vader of als dominee Plancius.’

‘Dat doet ie om een grote kadet te lijken!’

‘En ik wou, dat Maarten Vaalgat m'n vaâr en de ammeraal van de turfteven mijn moêr was’......

Gerbrandt verslikte zich van het lachen, kreeg een hoestbui, waaronder hij tijd had na te denken en riep toen schor:

‘Daar meen je geen mijt van!’

‘Soms heus wel,’ antwoordde de jonker met een komiek ernstig gezicht. ‘Als mijn vader uren lang met geleerde vrienden over geleerde onzin zit te redekavelen met meer Latijn en Grieks dan Hollands, kan ik hartgrondig wensen, dat ik geboren was in een keldertje van de Sint-Pieterssteeg en de straat mocht slijpen met al de koddige kneukels, die jouw verknochte vrienden zijn...... waarachtig!’......

Gerbrandt kon hem op zulke ogenblikken verbouwereerd en van verbazing verstomd aankijken: meende hij dat nou echt?...... Kon hij werkelijk een hekel hebben aan deftigheid en geleerdheid?...... Aan datgene, waar Gerbrandt al meer en meer naar begon te snakken...... aan wat wijze en geziene mensen allemaal de hogere dingen noemden?...... Hij kon tegenwoordig een hekel aan zichzelf hebben, omdat hij soms onweerstaanbaar getrokken werd naar de brutale en havelooze steegjesboeven en in dol pleizier deelnam aan hun wilde straatschenderij en goddeloze taal...... Waarom wou de jonker van Vredesteyn hem wijs maken, dat hij dezelfde neiging had, dat onbehouwen gespuis aantrekkelijker vond dan de statige mensen en hun bewonderenswaardigheden, waarvan hij elk ogenblik van de dag genieten mocht?...... Als hij er dieper over napeinsde, voelde Gerbrandt zich op vage wijze door zulke uitlatingen vernederd en teruggedrongen...... Misschien wou Steven hem op die listige manier aan zijn verstand brengen, dat hij toch maar tot het kreupelstraats volkje behoorde, nooit thuis zou zijn in de omgeving van de voorname, verfijnde en geleerde mensen van zijn eigen stand...... Waren de straatbengels voor Steven ooit iets anders dan narren, waarmee hij zich uit de hoogte vermaakte?...... En hij?...... Hij soms ook?...... Het deed pijn en verdriet daaraan ook maar even te denken...... Hij wist heel goed, dat het zo niet zijn kon en toch wekten die vermoedens een koppige wrok

[p. 53]

in hem, een mokkend verzet, een knagende wrevel, die hem 's avonds belette in slaap te komen door het achterdochtig broeden.

Hij had eensklaps een afkeer van het ordinaire lawaai rond zijn huis, voelde zich gegriefd door de goedmoedige gemeenzaamheid van Schoppen-één-oog en Schele Wiebert, snauwde hen ruw af en liep kwaad de deur uit. Hij vond hun huis benauwd en rommelig, het stonk er naar leer en pek en zweet, er waren zo weinig boeken, en de pijnlijke, altijd stoffende en boenende zindelijkheid van zijn moeder ergerde hem, de onbestreden autoriteit van vader leek hem aanvechtbaar en enkel berustend op domheid en eigengereide tirannie. Er was een andere wereld, waarvan hij af en toe een glimp te zien kreeg, waar alles stiller was, voornaam ingetogen, edel en op het hogere leven gericht. Wat bij hem thuis uitzondering was en met groot vertoon en plechtigheid te pronk gezet werd, sprak daar vanzelf, werd nauwelijks opgemerkt en had heel het leven in een glans van onverschillige grootheid gezet, die verbijsterend, verrukkelijk, onmetelijk bewonderenswaardig was...... maar ook neerdrukkend en een beetje beledigend soms. De schrille tegenstelling werkte verwarrend op de licht geprikkelde gevoeligheid van Gerbrandts onrijpe geest en gemoed en soms dacht hij of het niet beter zou zijn de omgang met Steven maar botweg af te breken, op ogenblikken, dat hij zich zo radeloos de mindere voelde, onbeholpen, houterig, dom, lelijk en groezelig. Een ruw en onwetend schoenmakerskind, een belachelijke, dwaze kleine indringer in een wereld, die de zijne niet was, verloren in ruimten, die hem benauwden en waar de anderen rustig en gewend in ademden. Hij kon het allemaal niet uitspreken, het waarom van de onbehagelijkheid drong niet nauwkeurig tot zijn bewustzijn door, het warrelde door hem heen in vage beklemmingen, in ordeloos verzet, tegenstrijdige verlangens, bitter verdriet en tergende machteloosheid. Wat hij het ene ogenblik zegende, moest hij het andere vervloeken.

Maar dan kwam er weer een middag van argeloze vertrouwelijkheid met Steven op zijn kamer, gemeenschappelijke geestdrift om een samen ontdekt nieuw lied, het praten over een boeiend ridderverhaal, de trilling van bewondering, die hen gezamelijk bewoog, het gelijk opgaan in het zoeken naar de woorden om hun vurig enthousiasme uit te spreken. Soms kwam de oude Heer van Vrede-

[p. 54]

steyn erbij met zijn vriendelijk, bleek geleerdengezicht, zijn vermoeide glimlach, zijn fijn begrip voor elke nuance in een versregel, zijn stil pleizier in de gespannen aandacht van de jongens voor zijn heldere uitleggingen. Hij lokte met fijne takt uit Gerbrandt een vrijmoedigheid naar boven, waarbij alle schroom wegvloeide en verwonderde zich aldoor weer over het scherpe verstand van dien jongen Breêro en zijn onfeilbare intuïtie voor de muziek en het beeld in een versregel. Hij lachte zachtjes in zijn grijzende baard, klopte hem op de schouder en prees hem met zo warme stem en hartelijke woorden, dat alle vreemdheid en nare achterdocht uit Gerbrandts hart wegsmolten en er alleen vreugde en dankbaarheid overbleef...... Hij was een domkop, had alleen maar spoken gezien, alles was goed!...... Zijn ogen schitterden, zijn half open mond scheen de woorden in te drinken, hij was gespannen als een veer en voelde zich eindeloos gelukkig en begenadigd hier te mogen zijn, als gelijke opgenomen in dit koele huis, dat vol schoonheid was en waar de zachte geestdrift brandde, die alles met een gloed van heerlijkheid doorwarmde. Alle moeilijkheden vervlogen als pluizen in de wind, alle akelige voorstellingen bleken maar waan en dwaasheden, hoog sloeg zijn hart in de erkenning van zijn groot geluk en hij hield zoveel van Steven, meer dan hij ooit van een broer zou kunnen houden en alles zou mooi en goed zijn in de toekomst, waar zijn verbeelding op toe stormde als een losgebarsten veulen......

Toen was er iets geweldigs gekomen.