Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 6: De twee laatste eeuwen (2)

[p. 1]

De Nederlandsche letterkunde in de twee laatste eeuwen.
Tweede boek.

De negentiende eeuw: Jaren van kwijning. Vervolg.

[p. 3]

IV. Bilderdijk.

Men kan in twijfel staan over de plaats, waar Bilderdijk in de geschiedenis onzer Letteren moet worden behandeld. Hij begon immers zijne dichterlijke werkzaamheid omstreeks 1770, en in de laatste twintig jaren der achttiende eeuw mocht hij zich reeds in eene groote mate van bekendheid en zelfs van beroemdheid verheugen. Bovendien heeft hij zich nooit van den deftigen toon van dat tijdperk losgemaakt¹⁾. Bedenkt men evenwel, dat de meeste en de voornaamste zijner werken in de negentiende eeuw zijn opgesteld, en dat zijn invloed op de Nederlandsche dichtkunst eerst van het tweede vierendeel van dat tijdperk dagteekent, dan begrijpt men, dat hij onder de dichters van onzen tijd gerangschikt moet worden. En dat hij onder hen eene buitengewone eereplaats inneemt, zullen wij weldra zien.

Terwijl de uitspraak over de beteekenis van Bilderdijk als dichter eenparig en zeer gunstig is, loopen de beschouwingen over zijne waardij als mensch nog al uiteen. Naar mate ons meer bescheiden, die licht over zijn leven, vooral zijn zieleleven, verspreiden, ten dienste staan, is men in staat gesteld een juister oordeel over den mensch Bilderdijk te vellen; en in dat zuiverder historisch licht beschouwd, heeft zijn beeld veel van den stralenkrans verloren, waarmeê zijne vereerders hem plachten te omgeven. Wij zullen intusschen niet dan na rijpe overweging ons laatste woord in dezen spreken, en ons bevlijtigen de rechtvaardige Geschiedenis een onpartijdig vonnis te doen vellen.

1) Schimmel zei daarom in De Gids, 1855, II, bl. 7: ‘Wij mogen het betreuren, dat Bilderdijk, met de grootsche gaven hem geschonken, op de grens van twee eeuwen verscheen en daardoor aan geene toebehoort.’

[p. 4]

Is het doorgaans moeilijk strikt rechtvaardig te zijn omtrent eene persoonlijkheid, die zich boven het gewone peil verheft, met dubbele bezwaren heeft men te kampen, waar het een man geldt, geplaatst in zoo buitengewone tijds- en levensomstandigheden, een man van zoo ongemeene geestesgaven, een man vooral van ‘het eigenaardig karakter van den in alles zonderlingen Bilderdijk’¹⁾. Ternauwernood is hij met de gewone maat te meten, die van zichzelf getuigde²⁾, dat hij werd

‘Gehaat, vervolgd, veracht, van Kerk- en Staatsverstoorderen,

Van andren opgetild tot boven 't firmament’,

omdat hij èn als Mensch, èn als Dichter, zich in ongewone proportiën aan ons voordoet. Hij was, als Oldenbarnevelt, ‘een man, singulier in alles’.

Reeds zijne prilste jeugd was niet die van een gewoon menschenkind, en waarschijnlijk hebben de eigenaardigheden zijner eerste levensjaren een overwegenden invloed gehad op de vorming van zijn talent zoowel als van zijn gemoed. Bij een waar Dichter zijn de Mensch en de Kunstenaar een: wij moeten daarom wat langer stilstaan bij het maatschappelijk leven en gemoedsbestaan eens mans, die eene zoo belangrijke plaats in onze letterkundige wereld inneemt.

Willem Bilderdijk werd den 7^en September 1756 te Amsterdam geboren. Hij was de zoon van Dr. Izaak Bilderdijk en Sibilla Duyzenddaalders. Ziehier zijne voorouders. In 1684 leefde te Leiden zekere Izaak Bilderdijk, die den 4^en April van dat jaar als herbergier gepatenteerd werd, maar reeds in het volgende bankroet ging, waarbij zijn inboedel voor de geringe som van vijftien gulden, achttien stuivers en acht penningen in het openbaar verkocht werd³⁾. Dit was de overgrootvader⁴⁾ van den Dichter Bilderdijk, wiens

1) Mr. I. Da Costa: De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 167.

2) Uitzicht op mijn dood, Dichtwerken, (XII, bl. 367.) Evenzoo noemde hem M.C. Van Hall (Gedichten III^e Verzameling, bl. 42):

‘Zoo schandelijk verguist, als spoorloos aangebeden’.

3) Zie over B.'s grootouders Bilderdijk door Dr. Wap, bl. 96 vlg.

4) Jhr. W.I.C. Rammelman Elsevier, die aan dr. Wap de vermelde gegevens verstrekte, kon later - zie zijn artikel in De Nederl. Spectator 1881, bl. 288 vlg. - nog een paar geslachten hooger klimmen. Aan dat artikel ontleenen we het volgende. Joris Lambrechtsz. (in acte van boedelscheiding genoemd Joris Lamberts van Bilderdyk), droogscheerder, jongman van Utrecht, teekende 4 Juni 1613 te Leiden aan met Lysbeth Wybrants uyt 't Vlielant. Na den dood zijner eerste vrouw is hij 4 Maart 1622 hertrouwd met Claertgen Houck, wed. van Johannes Tryven. Uit dit tweede huwelijk werd o.a. in 1633 geboren Lambert Jorysse van Belderdyck (die zich ook teekende Lambert Jorysse van Bilderdick en Lambrecht Joris van Bilderdyck). Deze Lambert Jorisz. van Bilderdyck huwde 9 Maart 1655 met Susanna Wagenaer. Den 31 Dec. 1655 gaf de regeering van Leiden last om zijne meubelen te verkoopen, terwijl men in de Rekening van den 200^sten penning leest: ‘A^o. 1656: Lambert Joris is naer Oost-Indië vertrokken sonder alhier goederen naer te laten - Memorie’. Uit zijn huwelijk is slechts één kind geboren, Isaak (geb. 1656). Deze Isaac Bilderbeeck - zooals zijn naam verkeerd geboekt staat in de afkondigingsregisters - is eerst gehuwd geweest met Elisabeth van Meesen, in 1684 hertrouwde hij en wel met Sussanna Vrolick. Zie de afstammelingen van dezen Isaac vermeld bij Wap, t.a.p. 158. Op den 27 April 1595 is te Utrecht gehuwd Lambert Joris van 's-Hertogenbosch, misschien is hij de vader van Joris Lambert.

[p. 5]

geslachtsboom niet hooger dan het begin der 17^e eeuw of het einde der 16^e eeuw schijnt op te klimmen, en wiens afkomst dan ook niet zoo glansrijk was als hij zichzelven en de wereld wel wilde wijs maken. Van dien overgrootvader is weinig meer bekend: hij schijnt eerst naar Rotterdam verhuisd te zijn, en later misschien naar Amsterdam, waar althans zijne weduwe, Suzanna Vrolijk, lang daarna op de Botermarkt woonde. Zij werd den 9^en April 1729 in de Zuiderkerk begraven.

Deze echtelingen hadden vier kinderen: twee dochters en twee zonen. De oudste zoon, Johannes, schijnt te Amsterdam in beter doen te zijn geraakt. Hij was gehuwd met eene Duitsche Luthersche predikants-dochter, Anna Dorothea Ludeke, en woonde, althans op 't eind van zijn leven, in de Halvemaansteeg, bij de Botermarkt. Wij weten uit zijn kleinzoons mededeeling, dat hij ‘een eenvoudig vroom man was van den ouden tijd’, ‘ongeletterd, alhoewel vol van liefhebberijen, en natuurlijken genie’; en dat hij verzen maakte, ‘maar jammerlijk’¹⁾. Meer is mij niet van hem bekend; alleen, dat hij twee kinderen had: eene dochter, Suzanna, in November 1764 ongehuwd overleden, en een zoon,

1) Bilderdijk's Geschiedenis des Vaderlands, XI, bl. 167, 171.

[p. 6]

Izaak, die den 7^en September 1720 geboren en den volgenden dag in de Luthersche kerk gedoopt werd.

Ik weet niet, of de Dichter zich ooit over zijn overgrootvader heeft uitgelaten: destemeer had hij op met verder verwijderde voorzaten, of die hij althans daarvoor wilde doen doorgaan. Aan Prof. Tydeman gaf hij, op de vraag, of zijn overgrootvaders overgrootvader ook Bilderdijk heette, ten antwoord¹⁾: ‘Mijn grootvader koomt zelden onder een anderen naam voor dan die van Philips Corneliszoon. Men noemde hem uit hoofde van 't zinnebeeld, waarmeê hij, en zijn vader reeds, zegelde, Boom ('t was een dadelboom). Zoo staat hij bekend in de regeeringslijst van Alkmaar, waar hij in 't beleg Burgemeester wierd. Hoe in de sententien van Alva, weet ik niet, - maar ik geloof, ook zoo, op de regeeringslijst van Amsterdam, waar hij, na de Hervorming in 1578, door Willem I gezonden, om de regeering te aanvaarden, de eerste Hervormde Burgemeester wierd’. In denzelfden brief gewaagt hij ook van Ds. Laurentius, en voegt er bij: ‘Uit dezen stamme ik ook, en van hem heb ik nog het familiegraf in de Oude Kerk te Amsterdam.... op welk graf de wapens en quartieren van Boom en Laurentius plachten te staan’. Dr. Wap legt hem nog deze woorden in den mond: ‘Philip Cornellissen had slechts ééne dochter, die aan den vermaarden Predikant Jacobus Laurentius, eersten Prediker der Hervorming te Amsterdam, huwde, uit wien mijne moederlijke familie is, en wiens grafstede in de Nieuwe, of Oude Kerk, te Amsterdam, door een Laurierboom op de zerk kenlijk, ons eigendom gebleven is’¹⁾.

‘Met die voorouders dweepte Bilderdijk zeer’, zegt Wap; en 't is bekend, dat hij in menig vers op die verwantschap pocht. Zoo b.v. roept hij in zijn Afscheid van Leyden in 1827 (Dichtw., XII, bl. 340:

‘Zie neêr, ô Amstels Burgervader,

Wiens bloed ook door het mijne vliet,

Oranjes vreê- en oorlogsrader,

En hoofdsteun van heur stadsgebied!

1) Deze woorden zijn met eene geringe wijziging ontleend aan Bilderdijk's levensbeschrijving, geplaatst in de Mengelingen en Fragmenten, nagelaten door Mr. W. Bilderdijk. Amsterdam, 1834. Zie Joh. Gimberg, Noord en Zuid, 1887. (Bibliotheek, bl. 63).

1) Deze woorden zijn met eene geringe wijziging ontleend aan Bilderdijk's levensbeschrijving, geplaatst in de Mengelingen en Fragmenten, nagelaten door Mr. W. Bilderdijk. Amsterdam, 1834. Zie Joh. Gimberg, Noord en Zuid, 1887. (Bibliotheek, bl. 63).

[p. 7]

 

En gij, Laurentius, zie neder,

 

Wiens guldenmond en fenixveder

 

Het wangeloof van 't Y verdreef!’

En in de aanteekeningen (aldaar bl. 462) verklaarde hij den eersten regel aldus: ‘Mijn Meer-bet-oud-overgrootvader Filip Kornelissen, een tijd lang Ondergouverneur van Noordholland en in de regeeringloosheid der Hervormingsomwenteling te Amsterdam, aldaar Gouverneur wegens Prins Willem den Eerste, en vervolgens Burgemeester dier stad’. Betrekkelijk Laurentius heet het: ‘Eerste predikant der Hervorming te Amsterdam, uit wien ik desgelijks afdale, en in wiens grafstede, met zijn wapenteeken gebijteld, mijne ouders van geslacht tot geslacht regelmatig begraven zijn’. Zoo er werkelijk verwantschap bestond, dan was het alleen van moeders zijde. Bovendien zijn 's Dichters mededeelingen omtrent de personen niet bijzonder te vertrouwen. Hij noemt den eenen Philip Cornellissen, en dat was geen verschrijving, zooals de uitgever van den brief dacht; want een-en-twintig jaar later geeft Bilderdijk hem denzelfden naam¹⁾, evenals in de zoo straks vermelde aanteekening. In de Geschiedenis van Amsterdam komt geen Philip, wel Pieter Corneliszen Boom voor²⁾, en deze werd niet in 1578 Burgemeester van Amsterdam, maar volle tien jaar later, blijkens de regeeringslijsten bij Wagenaar. Philip Corneliszen, die in Alkmaar eene rol gespeeld heeft, voert daarentegen nergens den toenaam Boom. En wat Laurentius betreft, niet hij, maar wel Jan Arendszoon was de eerste Reformatieprediker te Amsterdam. Laurentius was waarschijnlijk eerst geboren in 1584, en werd niet vóór 1621 te Amsterdam beroepen, waar hij in 1644 overleden is.

Laten wij deze twijfelachtige voorouders rusten om tot 's Dichters vader, Izaak Bilderdijk terug te keeren. Deze studeerde te Leiden in de geneeskunst, ‘schijnt daar’, naar des zoons zeggen³⁾, ‘vrij losjens geleefd’, en er weinig grondige wetenschap geput te hebben. Evenwel hij toonde zich bijzonder vlug, ‘was in de

1) Briefwisseling II, 252.

2) Zie over beiden S. Eikelenberg, Alkmaar en zijne Geschiedenissen, II, bl. 147, 159, 185, 190, 219, 237, 251, 338, 350, 356, 375; en Wagenaar, Amsterdam, I, bl. 289, 290. Verg. bl. 286, 310; III, bl. 301.

3) Geschied, des Vaderl. XI, 168.

[p. 8]

disputen zoo geducht als met den degen, en verkreeg zich een aanzien bij Professoren zoo wel als Studenten, dat vleiende was’. Na zijne promotie zette hij zich te Amsterdam neder en ‘praktiseerde gelukkig’. Hij was een man van ‘zeer veel algemeene kundigheden,.... voegde daarbij dat vertrouwen op zich zelven, dat anderen een soort van ontzag inboezemt; en hij sprak veellicht beter dan iemand van zijn tijd’. Hij was niet alleen vermaard om zijn declameeren van verzen, maar hij was zelf poëet; ja, volgens zijn zoon, had hij ‘een waarachtigen genie voor de dichtkunst’, en in zijne verzen vond men ‘een oorspronkelijkheid van geest en een' zekeren toon, die ze van die van anderen onderscheidde door stoutheid, nadruk en zwier’¹⁾. Hij heeft ook eenige tooneelspelen vertaald, als het blijspel Het Valsche Vooroordeel of de Triompherende Vrouw, 1762, en een jaar later het treurspel Tomyris of de dood van Cyrus²⁾. Hij schijnt eindelijk zekeren aanleg voor de tooneelspeelkunst gehad te hebben, en op een liefhebberijtooneel speelde hij ‘de rollen van statigheid en waardigheid’. Maar boven alles was hij arts, en dat ‘met geheel zijne ziel’. Met slechts beoefende hij zijn beroep met grooten ijver en zeldzame toewijding³⁾, maar hij hield er van, over de geneeskunde te spreken, en zijn zoon erkent het, dat hij uit die gesprekken ‘een waarachtige lust en zucht voor de geneeskunde geput’ heeft. Latere gedichten leveren daarvan de duidelijke sporen.

Doctor Bilderdijk, altijd volgens zijn zoon, ‘uit den aart gemaakt om waar hij in den bloei zijns levens verscheen, te glinsteren’, wist zich daardoor, ofschoon hij een eenvoudig burgermans kind was, en alles behalve ‘een man van geboorte’, waarvoor zijn zoon hem wil doen doorgaan⁴⁾, - wist zich de genegenheid te ver-

1) De Bibliotheek van de Maatsch. der Ned. Letterkunde te Leiden bezit in handschrift van hem, behalve de vertaling van Flemming's Neuropathia, tal van lyrische gedichten, o.a.: Be Patriot, Op het overlijden van Willem IV, Oden op Willem V enz., en een uit het Fransch vertaald treurspel: Arria en Petus.

2) Verg. Geschiedenis der Ned. Letterk. in de twee laatste eeuwen, I, bl. 172, noot 4.

3) In de pas vermelde bibliotheek bevinden zich ook nog geneeskundige aanteekeningen, uittreksels enz. van hem in het Latijn, Fransch en Nederlandsch.

4) Geschiedenis des Vaderl. XI, 178.

[p. 9]

werven eener dochter uit eene zeer deftige, eene patricische familie. Den 9^en Juli 1753 huwde hij de twee-en-twintig-jarige Sibilla, dochter van Willem Duyzenddaalders en Isabella Pelgrom de Bie¹⁾. Uit dit huwelijk werd den 7^en September 1756 onze Dichter geboren.

Hoe schoon de vooruitzichten van den Doctor ook schenen, zij begonnen weldra te tanen. Na 1748 stonden in Amsterdam de staatspartijen scherp tegenover elkander met eene heftigheid, die op het dagelijksche leven terugwerkte. Doctor Bilderdijk bemoeide zich wel niet opzettelijk met de staatkunde, maar hij stond bekend als een zeer warm Oranjeman. Wel bleef hij vrij van persoonlijke beleedigingen, die onder de partijen alles behalve zeldzaam waren, en hij kwam gelukkig ‘de lagen die van tijd tot tijd hem gelegd werden’ te boven; ‘maar’, zegt ons zijn zoon, ‘zijn ziel werd verbitterd, zijn zacht, zijn weldadig en altijd hulpvaardig karakter verhard: eene zekere mate van menschenhaat scheen in zijne sombere luimen als door te stralen, hij onttrok zich der samenleving, behield weinige, zeer weinige vrienden, uit zijne oude betrekkingen.... En allengs verdween al die aangenaamheid, al dat schitterende van zijn' omgang, waardoor hij beroemd en geliefd placht te zijn’²⁾.

Ik laat daar, of die sterke ommekeer werkelijk moet verklaard worden uit den staatkundigen toestand, dan of hij was te wijten aan die bijzondere omstandigheden, waarop de zoon in dezer voege wijst: ‘Daar kwam bij, dat zijn toen zoo bloeiende praktijk als Doctor verminderde en, zoo het zich aan liet zien, gants te niet dreigde te loopen. Het uitzicht, dat hij zich dus vormde, was zeker bedrieglijk. Had hij, onverwrikt als hij deed, maar zonder eenig blijk van zijn' ondergang te gemoet te zien, voortgevaren in de bij hem aangenomen levenswijze, die niet kwistig, maar nederig burgerlijk was, de vlaag des vooroordeels ware overgewaaid, en zijn eens gevestigd aanzien in een zoo gelukkige en door alle klassen des Burgerstaats evenzeer verspreide praktijk, zou hem

1) In De Spectator 1884, bl. 411, toonde de archivaris C.C.N. Krom aan, dat Bilderdijk's stamvader van moederskant Pieter Pelgrom, geen zoon was uit het tweede huwelijk van Laurens Pelgrom met Judith van Veen, - die van de Teisterbant's afstamde - maar uit diens eerste huwelijk met Geertruid Paulsd. Wijnants. Daardoor vervalt de door Bilderdijk beweerde afstamming van de van Heusden's en Teisterbant.

2) Geschiedenis des Vaderlands XI, 188 vlg.

[p. 10]

altijd het hoofd boven gehouden en weldra hersteld, ja na eene voorbijgaande afneming, dubbelen aanwas van inkomst verschaft hebben.... Hij besloot [integendeel] zijn rijtuig eensklaps af te schaffen, met alles wat eenigszins ontbeerbaar was. Maar dit juist deed hem dat aanzien verliezen, 't geen men bij ons met den naam van krediet bestempelt, zijn praktijk verliep dubbeld, en welhaast was hij tot die weinige lieden bepaald, wien een ten eenemaal met hem vooringenomen vertrouwen 't ondoenlijk maakte, in de kundigheid van een' ander' arts te berusten. En dat was ongenoegzaam om een man van fatsoen met zijn vrouw en kind een bestaan op te leveren’.

In dien toestand deed, omtrent het begin van 1757, de Prinses-Gouvernante hem het ambt aanbieden van Controleur of Inspecteur der belastingen. De beslommeringen en verdrietelijkheden aan die betrekking, waarvoor hij weinig geschikt was, eigen; de voortdurende aanraking met allerlei dom of ruw en slecht volk, dat hij moest besturen en in toom houden; ‘dit eindeloos wroeten in een zoo ondankbaren en hatelijken arbeid als dat ambt in die tijden opleverde,.... kon niet anders dan meer en meer stroefheid, somberheid, en een afschrikkend uiterlijk te weeg brengen, die vroeger of later in een soort van onhandelbaarheid eindigen moest, die zijn huis en kinderen voor altijd alle vatbaarheid voor genoegen ontrooven moest’.

Zoo teekent hem de zoon, maar eveneens vinden wij hem voorgesteld door Bilderdijk's vriend Jeronimo de Vries, die den ouden heer gekend had. ‘Hij was’, zegt hij, ‘een klein, zwart, deftig man; had een donker, ongevallig, terugstootend voorkomen met zijne lange zwartgrijze overhangende wenkbraauwbogen, ook den zoon eigen.... Het was een man om bang voor te worden’¹⁾.

Maar die sombere stemming des vaders werd misschien getemperd door de liefelijkheid zijner gade? Hooren wij, hoe de zoon zich over zijne moeder uitlaat: ‘De moeilijke of, mag ik het dus uitdrukken, de netelige stemming van geest [mijns vaders] vermeerderde van een' anderen kant. Het verval van den Doctoralen praktijk, de inkrimpingen van de huishouding, 't afschaffen van 't rijtuig en van alle verlustigingen, waar mijne Moeder prijs op

1) Voorrede voor Bilderdijk's Brieven, II, bl. xiii.

[p. 11]

stelde, kon niet missen haar op hare wijze te grieven. Zij was wel verkuischt met een ampt, waar zij in haar kring een vermeerderd aanzien en tevens een meerdere ruimte in vond, maar dat ampt gaf haar de eerste vrolijke levenswijze niet weêr; het verbond mijnen Vader in huis, en 't bracht door 't Kantoor van het zegel, dat daar aan verknocht was, haar buiten de mooglijkheid om die ond-Amsterdamsche puntlijke netheid, die men maltantigheid noemt, en waarin zij opgevoed was en geheel en al leefde, in huis te bewaren: en het was hier door, dat het haar desgelijks tot een geopenden bronwel van aanhoudend verdriet wierd, dat haar van elders driftig en licht ontvlammend gestel met een onverdraaglijken wrevel vervulde, die zich weinig bedwingen kon, mijn Vader zoo zeer als haar-zelve het leven verbitterde, en mij vooral mijn geheele leven, vooral van mijn vijfde jaar af, tot een vloek maakte’.

De overdrijving van de slotperiode daargelaten, zal men moeten toestemmen, dat dit portret zijner moeder met alles behalve liefderijke hand gepenseeld is¹⁾; en de vraag rijst, of de man, die zich zóó over zijne moeder uitlaat, en haar verder in geen enkel zijner verzen herdenkt - zij is eerst in 1789 overleden - met de juiste maat gemeten wordt, wanneer men zich van zoodanig feit afmaakt met den uitroep²⁾: ‘Beklagenswaardige zoon! arme Dichter!’ Liet zich die moeder in 't geheel niet aan hem gelegen liggen? 't Is hoogst onwaarschijnlijk: immers Messchert, die 't denkelijk van Jeronimo de Vries had, welke haar goed gekend heeft, verzekert ons³⁾, dat zij ‘zich zeer ingenomen betoonde met haren oudsten zoon, wiens bijzondere en zich zoo vroegtijdig ontwikkelende talenten haar roem waren’.

Is nu de houding van dien zoon tegenover haar niet iets ergers

1) Herinnering aan mijne Kindsheid, (Dichtwerken, XII, bl. 213.) Zelfs Dr. Wap moet in zijn Bilderdijk, bl. 135, erkennen, dat de wijze, waarop B. zich hier over zijne moeder uitlaat, eene ‘schaduwzijde in Bilderdijks karakterbeeld vormt’.

2) Dr. Wap t.a. pl., bl. 135.

3) Voorbericht voor Bilderdijk's Brieven, III, bl. vii. Niet geheel juist noemt Dr. Wap in zijn Bilderdijk, bl. 132, Jeronimo de Vries als den zegsman.

[p. 12]

dan eene ‘zonderlinge onverschilligheid’, zooals Dr. Wap zich uitdrukt?¹⁾ Ik kan daarin slechts een bewijs te meer zien van die verregaande zelfzucht, dat volslagen gebrek aan behoefte of drang om anderen lief te hebben, dat deze karakterstudie als treurig kenmerk van den man zal in het licht stellen.

Kon het anders, of het karakter van het kind van zoodanige ouders moest menige onaangename plooi aannemen?²⁾ Was het niet natuurlijk, dat hij leerde toegeven aan de heftigheid van zijn gestel? De knaap, die eene zoo weinig vroolijke jeugd had, werd in zichzelf gekeerd en somber,

‘Meer mijmerziek dan speelsgezind’.

Denken en leeren was, wil men hemzelf gelooven, reeds in zijn tweede levensjaar zijne hoofdbezigheid³⁾. Het is moeilijk te zeggen,

1) T.l.a. pl.

2) ‘Wel was zijn lijden grootendeels een gevolg van hetgeen hem in zijn leven wedervoer en ook uit hem had iets anders kunnen worden’, zegt Dr. Jan te Winkel in zijne studie, ‘Bilderdijk, lotgenoot van Multatuli (Haarlem, 1890) bl. 11, ... ‘maar hij toch ook was zenuwlijder van geboorte. De ziekte was ook bij hem erfelijk, en wel niet alleen van moeders-, maar ook van vaderskant.’ En ook Dr. R.A. Kollewijn zegt in zijne beoordeeling van genoemde studie (Gids, 1890, II, bl. 80): ‘Schoon de berichten omtrent Bilderdijk's ouders elkaar op meer dan één punt tegenspreken, hebben wij alle recht om aan te nemen, dat de kleine Willem erfelijk ‘belast’ ter wereld is gekomen. Vooral zijne moeder, Sibille Duyzenddaalders schijnt aan neurasthenie geleden te hebben.’

3) In het vers Aan Cats, (Dichtw., XII, bl. 66,) heet het:

‘Naauw had een dubble, neen, drie halve zonnebanen
Mijn leven afgeperkt, reeds overstelpt met tranen,
En 't eerste wintervuur op d' ouderlijken haard,
Waarvan mijn teedre ziel den indruk nog bewaart,
Mijn hart betooverd, of, by 't eenzaam avondbranden,
Viel uw genoeglijk werk in mijn nog teedre handen;
En ô, wat wellust, als voor 't onverzaadbaar hart
Uw dichterlijk Heelal het eerst ontsloten werd!
De wareld nam voor mij een nieuw, een ander wezen!’

Men vergelijke daarbij de plaats uit het Nabericht op de Ziekte der geleerden, achter Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. xx, B.'s eigen aanteekening op zijne Proeve van fabelen, (Dichtw., I, bl. 493,) en vooral het gezegde in Bilderdijk's Brieven, II, bl. 103 vlgg.

[p. 13]

in hoeverre hier waarheid en verdichting vermengd zijn; maar men mag veilig aannemen, dat hij al heel vroeg ‘letters at als een vraat’, totdat ‘natuur bezweek’¹⁾, en hij in eene kwijnende ziekte viel, waardoor lezen nu zijn eenig tijdverdrijf kon zijn. Dit werd levensregel, toen hij, op zijn vijfde jaar, ten gevolge van een trap op den voet, door een buurknaap gegeven, zoodanig gekwetst werd, dat hij gedurende een twaalftal jaren aan de ziekenkamer werd gekluisterd²⁾, en eerst op zijn achttiende jaar, met een verminkten voet en een ondermijnd gestel, weer onder menschen kwam. Men had hem voortdurend zooveel bloed afgetapt, dat zijne gezondheid er voor goed door geknakt werd. Is het vreemd, dat hij later, in 1816, in wat hij zijne Biografie noemde, uitriep³⁾: ‘Het leven is mij, van zoo lang mij heugt, pijnlijk, lastig, en ledig gevallen.... Ik heb altijd lichamelijk, zedelijk en verstandelijk veel geleden, en hierop komt alles neêr.... Een oogenblik van tevredenheid met mijn gevoel, herinner ik mij niet, en geloof ik ook niet ooit gehad te hebben’. Dat hier groote overdrijving heerscht, lijdt geen twijfel; maar allengs was die sombere voorstelling, die altijd over ziekte, hersenzwakte en een vroegtijdigen dood weeklaagde, karakteristiek geworden voor den hypochonderen man, ‘wien het jammeren tot eene gewoonte, het klagen tot eene behoefte, en het morren tot eene hebbelijkheid was geworden’, zooals een zijner warme veroerders niet kon nalaten te getuigen⁴⁾. ‘Die toestand van ingebeelde of wezenlijke - maar altijd zeker onmatig vergroote - ellende nam zoodanig toe, dat de Dichter, in 1810, den Koning verzocht om eene plaats in een of ander verzekerhuis, waar hij van de wereld niets meer kon vernemen, en zijne weinige dagen mogt afleven ‘met God voor den geest, en den Koning, die daarvan door zijne weldaden het beeld is’’⁵⁾.

En van den anderen kant had die eenzelvige jeugd zeer meê-gewerkt om hem in de gewone maatschappij tot den meest onprac-

1) Mijne Geboortebestemming, (Dichtw., XII, bl, 137.)

2) Zie de aanteekening op het Uitzicht op mijn dood, (Dichtw., XII, bl. 463.)

3) Geschiedenis des Vaderlands, XIII, bl. 29. Zie ook Brieven, II, bl. 71, 285.

4) Bilderdijk door Dr. Wap, bl. 18.

5) Aldaar, bl. 87.

[p. 14]

tischen mensch te maken. Hij erkent dat, waar hij zichzelven schildert¹⁾ als ‘iemand die in alle zaken van het gemeene leven stupide, dom, onbedreven, onwetend is, niet weet wat ieder weet, en dit gevoelende, daardoor dubbel onbekwaam;.... die door een totaal gemis aan opvoeding, het zotste, ellendigste, en jammerlijkste figuur maakte;.... die nooit zijn geest aan die van anderen getoetst, geschaafd of afgewreven hebbende, alles op eene andere wijze ziet en gevoelt dan ieder doet; en met een woord eene geheel andere wareld heeft daar hy in leeft’. Evenzoo getuigt Wap, die hem van nabij kende: ‘Hij ging de maat van de gewone levensopvatting steeds te buiten, en de hartstogt maakte hem in zijn overdreven uitdrukkingen over dagelijksche dingen eer belachelijk dan waar’²⁾. Of men dit gebrek aan zelfbeheersching wel verklaart of vergoêlijkt met te zeggen: ‘Echter, dat was een aanwendsel, waar hij als mee geboren scheen’, mag worden betwijfeld.

Maar de leergierigheid van den armen knaap kende geene grenzen, en men kan zich nauwelijks voorstellen, in hoeveel vakken van wetenschap hij zich gedurende die ziekte bekwaamde³⁾, hetgeen later aan zijne verzen dien klem en die diepte gaf, bij zijne tijdgenooten zoo ongewoon.

Ook de dichtkunst begon hij in dien tijd te beoefenen. De Beschouwing der vijf tafereelen van Josephs leven, in 1771 uitgegeven, maar een paar jaar vroeger⁴⁾ geschreven, moge nog ‘de alledaagschheid zelve’ zijn, toch waren er reeds enkele trekken in te bespeuren, die den toekomstigen Dichter aankondigden⁵⁾.

1) Brieven, II, bl. 81-82, verg. bl. 92.

2) Bilderdijk door Dr. Wap, bl. 17.

3) Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 17.

4) Zie Noord en Zuid 1887 (Bibliotheek) bl. 63. De heer J.F. Sterck deelt in zijn opstel: Uit Bilderdijk's nalatenschap (De Katholiek, XCV, 1889, bl. 293 vlg.) naar een handschrift in zijn bezit een fragment van een door Bilderdijk ontworpen treurspel mede, dat misschien reeds in 1768 werd gedicht.

5) Verg. S. Gorter, Letterkundige Studiën, II, bl. 120. In eene aanteekening op Uitzicht op mijn dood, zegt Bilderdijk zelf, hoe omstreeks hij 1773 zich kunstenaar begon te voelen: ‘De nieuwe Psalmen in 1773 wekten my een geheel nieuw gevoel voor Poëzy, en vereenigde zich met dien indruk, dien Antonides en de Lierzangen van Willem van Haren reeds vroeger by my nalieten. Ik las het uitgekomen deel van het Leydsche Genootschap en daarin den lierzang van Jonkvr. de Lannoy, en nu zei mijn hart my: anch' io son pittore’. (Dichtw., XII, bl. 467).

[p. 15]

Op zijn twintigste jaar bekroonde het Leidsche Genootschap Kunst wordt door arbeid verkregen zijn gedicht over den Invlod der Dichtkunst op het Staetsbestuur, zoo vol ‘schoone beloften’; en een jaar later behaalde hij eene nieuwe overwinning met De liefde tot het Vaderland. In 1779 gaf hij eene eerste proeve van zijne studie der Oudheid in de vertaling van Sofokles' Koning Edipus, die tien jaar later door den Dood van Edipus, naar denzelfden dichter, gevolgd werd. Reeds in de eerste dier studiën treffen ons het meesterschap over den vorm en de onopgesmukte eenvoud der navolging.

Tot 1780 was hij op het kantoor zijns vaders werkzaam; maar die werkkring stuitte hem tegen de borst. Ja, de gedachte aan een ambt ontlokte hem de heftigste verwensching¹⁾. Hij achtte zich daartoe te voornaam, evenals hij 't verre beneden iemand van zijn stand rekende door werken aan den kost te komen²⁾. Hij toog dan naar de Leidsche Hoogeschool om zich aan de studie der Rechten te wijden. Hij kwam daar ‘als eene reeds erkende celebriteit’ (Da Costa), en bracht er twee jaren door, gewaardeerd of aangestaard door wie met hem in aanraking kwam. Hij promoveerde in October 1782.

1) In zijne eigen Karakterbeschrijving, afgedrukt in zijne Geschied. des Vaderl., XIII, bl. 33, heet het: ‘Het denkbeeld van een ampt was mij onlijdlijk: opzicht over anderen, vond ik zoo verr' beneden mij, alsof men mij zwijnen te hoeden gegeven had. Zichzelven tot verrichtingen te verbinden, die iets anders dan 't schoon en 't recht tot voorwerp hadden, rekende ik, beneden niet slechts mij-zelven, maar beneden de waardigheid van den minsten hondenjongen.... Al wie een ampt aannam verfoeide ik, als een uitvaagsel van 't menschdom. En niets kon mij doller maken, dan wanneer men er mij eenig toedacht’.

2) Dit blijkt ten duidelijkste uit zijne brieven aan zijne dochter. ‘Ne vous avilissez jamais pour ce que l'on appèle gagner sa vie’. B.'s Eerste Huwelijk, bl. 359. Dr. Jan te Winkel wijst echter ook in zijne bovengenoemde studie (Bilderdijk, bl. 22) op bl. 366 van Bilderdijk's Eerste Huwelijk, waar de dichter aan zijne dochter niet verbiedt ‘in eene brave familie aangenomen te worden om er haar brood, 't zij door opzicht over de huishouding, over jonge kinderen of anderzins te verdienen’.

[p. 16]

Even voor zijn studietijd gaf hij (1779) Mijne Verlustiging uit¹⁾, en tijdens zijne studentenjaren schreef hij de meeste stukjes, die in Bloemtjens, in 1785 gedrukt, voorkomen. 't Zijn minnedichten vol van de meest uitgelaten dartelheid, deels oorspronkelijk, deels naar de Ouden, met eigenaardig talent, gevolgd²⁾. Hier viert hij zijn lust bot in ‘het door [hem] altijd geliefkoosd vak der Erotiques’³⁾.

1) Van dezen druk, die door Dr. A. de Jager vermeld, maar aan welks bestaan door sommigen getwijfeld werd, bevindt zich o.a. een exemplaar in de Bibliotheek der Kon. Academie. Zie den Catalogus der Verzamelingen Bilderdijk en Van Lennep, bl. 3.

2) Van den beginne af aan werd zijn talent opgemerkt en gewaardeerd. De Hr. J. Hartog schreef in De Gids van 1877, III, bl. 306, in zijn opstel Uit het leven van een tijdschrift: ‘Waar Bilderdijk optreedt, hetzij met zijne ‘Bloemtjens’ (1785), hetzij met zijn ‘Elius’ (1788), hetzij in de ‘Kleine Dichterlijke Handschriften’, waarvan de eerste en tweede ‘schakeering’ in 1788 en 1789 bij Uylenbroek het licht zagen, wordt hij naar verdiensten gewaardeerd en zijn de aanmerkingen der Letteroefeningen niet zonder beteekenis. Wat het eerste betreft, het wordt door haar aangekondigd op deze wijze (II, bl. 302): ‘De uitsteekende dichtvermogens van den heer Bilderdijk, hoogstwaarschynlyk de maaker van de verzameling der dichtstukken, onder den naam van Bloemtjens, hier boven aangekondigd, zyn by alle onbevooroordeelden in die hoogachting, welke zy altoos verdienen zullen. Wy willen deeze dichtstukken niet beschouwen uit het oogpunt, of zy in de zedelijke waereld goed of kwaad kunnen doen, dit daar laatende, is deeze bundel voorbeeldig schoon, wat het dichtkundige betreft. En, met uitzondering van eenige weinige stukjes, kan deze bundel zonder ergernis, zelfs door naauwgezetten, geleezen worden.’
‘Van den ‘Elius’ verklaren zij, na den loop der gedachten kortelijk te hebben opgegeven (IV, 79): ‘Dit is de verkorte inhoud van een vaers, dat, over 't geheel genomen, schoon is, en verscheidene meesterlyke trekken heeft, die den Heere Bilderdijk (welken men voor den dichter dezer Romance houdt) waardig zyn.’ Zij waren vooral getroffen door de schildering van de gewonde Zwaan, hoewel zij betwijfelden, of de dichter, die in een klein Fragment, bij wijze van voorberigt vóór de Romance geplaatst, de dichtkunst stelde in het ‘uitdrukken van de Natuur’, zich wel niet eens aan den eisch der natuurlijkheid en eenvoudigheid had vergrepen. Wat zij daarvan ontdekten, wilden zij echter voor niets meer laten gelden dan voor ‘kleine duisterheden in den omtrek van dit gedicht’, die het niets van zijne waarde benamen. Ook zijn versje, getiteld ‘ampten’, in de ‘Tweede Schakeering’, die ik zoo even vermeldde, opgenomen, werd als ‘geestig’ geprezen en uit dlien bundel aangehaald (bl. 512).’

3) Voorrede voor het eerste deel der Mengelpoëzy, (1798).

[p. 17]

Na zijne promotie vestigde Bilderdijk zich als advocaat in Den Haag, en huwde den 21^en Juni 1785 Catharina Rebecca Woesthoven¹⁾, eene halve wees, die in Den Haag werd opgevoed²⁾. Ofschoon zij eene begaafde en flinke vrouw was, werd dat huwelijk, ‘waartoe bovenal zijne zinnelijke drift hem vervoerd had’³⁾, voor beiden al spoedig eene bron van verdriet. Hoe zorgeloos hij zijne geldmiddelen bestuurde, en zich door uiterlijken praal in schulden stak⁴⁾; hoe slecht hij zijne vrouw soms behandelde, heeft de uitgave geleerd der hoogstbelangrijke brieven, die in 1873, onder den titel Mr. W. Bilderdijk's Eerste Huwelijk, het licht zagen.

De jonge rechtsgeleerde verwierf zich weldra naam als pleitbezorger; vooral door de verdediging van de vervolgden ter zake van Stadhoudersgezinde demonstratiën in de jaren onmiddellijk aan 1787 voorafgaande. Bekend vooral is de zaak van de beruchte Kaat Mossel te Rotterdam, die hij te midden der bedreigingen van de opgewonden vrijcorps-mannen met glans bepleitte.

Na 1787 bleef hij de vurig Oranjegezinde advocaat en de vriend van Willem V: natuurlijk dan ook, dat 1795 in hem geen voorstander of bewonderaar vond. Intusschen verkeerde hij meer op zijne studeerkamer dan in de wereld, en verdeelde zijn tijd tusschen Wetenschap, Kunst en Poëzie. Omstreeks dienzelfden tijd (1785) gaf hij met Feith eene omwerking van Van Haren's Geuzen uit; maar de merkwaardigste vrucht van zijn dichterlijk streven in die dagen was de Romance van Elius, van 1785, ‘een romance in zeven zangen, en den omvang van een Epicum’, waar zijne vrouw ‘veel, en oneindig veel’ meê op had, gelijk hij vertelt, en die hijzelf achtte ‘(z)ijn beste werk te zijn’⁵⁾. Een tweede druk verscheen drie jaar later ‘met keurige door den dichter zelven geëtste

1) Bilderdijk door Dr. Wap, bl. 24.

2) Hare moeder was in 1776 overleden; haar vader hertrouwde reeds in 1777; Catharina logeerde met hare zuster veel bij familie. Zie over de Woesthoven's 't artikel van J.G. Frederiks, (Spectator 1888, bl. 312 vlg.).

3) Van Vloten in B.'s Eerste Huwelijk, bl. 435. Verg. bl. 155.

4) Zie hierover vooral het hoofdstuk Bilderdijk's Financiën in te Winkel's Bilderdijk, bl. 43 vlg.

5) Zie den brief aan Uylenbroek van 1786 in Bilderdijk's Brieven, I, bl. 142, 144.

[p. 18]

vignette van de pers’¹⁾; misschien wel had de vrees, dat ‘alles zou ridicul worden gemaakt’, hem eerst van eene uitgave voor het groote publiek teruggehouden.

Terecht zegt Da Costa, dat ‘weinige vakken van poëzie door Bilderdijk met zoo uitnemende voorliefde behandeld zijn geworden, als dat der Romance’; want ‘van den eersten opgang zijner jeugd tot op den avond van zijnen ouderdom’ heeft hij daarvan proeven gegeven. Reeds in de Bloemtjens (1785) vindt men die van Olinde en Theodoor, zoo geheel in sentimenteel-romantischen trant, dat zij aan Julia doet denken²⁾. Of hij intusschen, gelijk zijn ‘apologeet’ wil, door eene ‘gelukkige beoefening van dit genre’ uitmuntte, blijft de vraag; en juister schijnt het oordeel van S. Gorter³⁾, dat Bilderdijk ‘in deze dichtsoort zeker niet het gelukkigst geslaagd is’. Zijne Romance voldoet zelfs niet aan zijn eigen eisch⁴⁾:

‘Dit vak laat woordenpraal noch opgeblazen zwelling,

Maar enkle waarheid toe; doch, zoo ze een Dichter ziet!

't Eischt schildring en gevoel bij d' eenvoud der vertelling,

Maar schildring, los van trek, en vlak van koloriet’.

Trouwens, naïveteit, hier een eerste vereischte, behoorde niet tot Bilderdijk's natuur; frischheid van opvatting achtte hij onbestaanbaar met dit genre⁵⁾, en zijn gevoel, hoe levendig, krachtig en diep ook, was toch blijkbaar niet fijn genoeg, om aan de Romance die trekken te geven, welke haren indruk verzekeren. Daarbij komt, dat hij hier meestal lang en gerekt is. Daar waar de ‘losse trek’ in het comische overgaat, houdt het dichtstuk op eene

1) Da Costa, t.a. pl., bl. 74.

2) Hij schreef dan ook over dat stuk aan Uylenbroek (Brieven, I, bl. 132): ‘Vooral bid ik, let op de schildering van het hart; dit is alles, en maakt, naar mijn inzien, het wezen der Romance uit. En ziedaar ook waarom ik op al wat daar niet onmiddellijk toe behoort, zoo kort ben geweest’ (1784).

3) Letterkundige Studiën, II, bl. 107.

4) De Romance, (Dichtwerken, XIII, bl. 25.)

5) In de voorrede voor het eerste deel der Mengelpoëzy (1798) heet het: ‘Vertellingen en romances.... is het vak des Ouderdoms: namelijk van dien ouderdom van den geest, die niet altijd de jaren volgt, maar ook wel aan deze vooruitloopt, wanneer afgewerktheid of kommer de krachten der ziel overladen heeft.’

[p. 19]

Romance te zijn, als b.v. in De Vloek; of het wordt eene wanstaltige, vaak platte parodie, zooals Radagys, Robbert de Vries, en dergelijken. Maar altijd springt meesterschap over taal en versificatie in de oogen.

De Elius kan zeer zeker bogen op ‘tallooze schoonheden van détail.’ Ik geef als proeve den aanhef van den tweeden zang (Dichtwerken I, bl. 21):

‘Aan d'inham, daar de breede stroom,

In 't schuren van de wallen,

Een' houten' voorburg omgeleid,

Zijn meeste slib liet vallen;

Daar schuilde, in schaaûw van wilgenblaân

En hooggeschoten rieten,

De schoonste stroom- en vijverzwaan

Van alle watervlieten.

Die vogel had zich sins voorlang

In deze vrije plassen

Een donzig pluimennest bereid,

Met teder wier bewassen....

Daar plag hy de opgezette borst

Te spieglen in de baren,

En met een' trotsgebogen' hals

Den landstroom op te varen:

Daar was hy Heiles zoetst vermaak

Door 't schittren van zijn pluimen:

Daar voedde hem heur blanke hand

Met keur van tarwekruimen.

Maar thands, in haar' ontroostbren rouw,

Van dag tot dag vergeten,

Thands aasde hy op 't enkle kroos,

En lisch, en waterbeeten.

Dus weidend tusschen 't dichte wier,

Bij 't riet op één gekrompen,

Ontdekt en bijt hy in (e)en ring,

Vast drijvende op de plompen.

[p. 20]

 

Hy bijt, en drukt zich 't kantig goud

 

Door 't al te vinnig bijten

 

Onachtzaam in de harde sneb,

 

Dat vlies en beenders splijten.

 

 

 

Flux schudt hy kop, en hals, en sneb,

 

En trapt en klept door 't water,

 

En schreeuwt zijn pijn al wringende uit,

 

Met ijsselijk geschater.

 

 

 

Hy krimpt; hy duikt; hy tuimelt om,

 

En rept de breede vlerken;

 

Maar al zijn woelen is onnut

 

Om 't kleinood los te werken.

 

 

 

Daar springt hy woedende op den wal!

 

Nu stort hy zich ten gronde;

 

En strooit den stroom met vlokken dons,

 

Bezoedeld van zijn wonde.

 

 

 

Hy spart en staart en wieken uit,

 

En heft zich naar den hoogen:

 

Ploft neêr, en schept in 't spattend nat

 

Een paar van regenboogen:

 

 

 

Rijst weêr, met opgestoken' kop

 

En uitgebreide pennen,

 

En kneedt en klieft de dunne lucht,

 

En - is niet meer te kennen.’

Als geheel is het evenwel een zonderling gedicht, hoofdzakelijk bestemd ter verheerlijking van des Dichters eigen persoon en hoogadellijke afkomst¹⁾. Dat hij waarheid schreef in den regel:

‘Van kindsbeen vestte zich mijn aandacht op my zelven’,

leeren zijne verzen, die van zijn persoon vervuld zijn. Ik laat daar, of dat ‘zondige zelfverheffing’ dan wel ‘geoorloofde zelf-

1) In een brief aan Uylenbroek vraagt hij ‘of het eenige waarde hebbe buiten het belang, 't welk het voor my en de mijnen persoonlijk heeft?’ Brieven, I, bl. 142. Verg. Wap's Bilderdijk, bl. 28.

[p. 21]

bewustheid’ was, zelfs als hij niet aarzelt zich onder hen te scharen, aan wie ‘Hollands poëzy’ haar ‘hoogsten bloei, zoo glansrijk, is verschuldigd’¹⁾; maar als de Amsterdamsche burgerjongen bij herhaling er op stoft, dat hij met de Nassau's en de Keurvorsten van Brandenburg minstens op ééne lijn staat; dat hij uit het Grafelijk Huis van Teisterbant afstamt²⁾, welks glorie hij in den Elius verkondigt; als hij zich daarin zelf aanduidt als dat ‘jeugdig hoofd’,

‘Ook in den tabbaard strijdbaar’,

dat des zwaanridders naam zou ‘waardig zijn’³⁾, dan plooit onwillekeurig een glimlach mij den mond, op het gevaar af van gerekend te worden onder dat burgerlijk

‘Geboefte, met den paddestoel

Uit vuile mest geteeld,

Onvatbaar voor het zielsgevoel,

Dat edel bloed doorspeelt’⁴⁾.

Wij zullen gelegenheid hebben op dezen en andere karaktertrekken des Dichters terug te komen: volgen wij hem thans op zijne levensbaan.

1) Afscheid, (Dichtwerken, IX, bl. 111.)

2) Vgl. hiervoor bl. 9, aant. 1.

3) Zie Elius, (Dichtw., I, bl. 53;) en verg. Afscheid, (Dichtw., XI, bl. 111.)

4) Vrijgezindheid, (Dichtw., XII, bl. 219.) Die dwaze verheffing op zijne vermeende hooge afstamming komt vooral uit in de brieven aan zijne dochter, in B.'s Eerste Huwelijk, bl. 321, 335, 342, 343, 344, 366. Verg. aldaar bl. 436. Mij viel bij 't lezen daarvan in, dat hij ergens (Dichtw., I, bl. 376) den Waan laat zeggen:

‘'k Doe sommigen hunne afkomst gronden
En glorie dragen op 't geslacht
Van ouderen, die nooit bestonden
Dan enkel in den droom van hun verbeeldingskracht.’

Men vergelijke ook de door Moltzer (Bilderdijk en het Nederlandsche volk, bl. 20) aangehaalde regels:

‘Zou afkomst, zou geboorte, of ijdele eeretittelen,

Die zich de hoogmoed delft uit grootvaârs heilige asch,

(Ontleend blanketsel slechts!) het edel harte kittelen,

Dat, aan zich zelf genoeg, in 't minst hoogmoedig was?’

[p. 22]

De omwenteling van 1795 brak uit, en de staatsstorm woei hem aan den grond, gelijk hij zei¹⁾. Toen de Stadhouder naar Engeland geweken en een revolutionair bewind opgetreden was, meende Bilderdijk zijn beroep als advocaat niet te kunnen aanhouden: hij dacht er een oogenblik aan, door het etsen van platen en het vertalen van ‘werken van smaak, wetenschap, kunst of geleerdheid, zoo uit de geleerde als hedendaagsche talen’ (‘van welke ik geene uitzonder’, schreef hij) in zijn onderhoud te voorzien²⁾. Terwijl hij nog weifelde, eischte de nieuwe Regeering, dat allen, die bij het aanvaarden hunner betrekking gewoonlijk een eed deden, de ‘onvervreemdbare rechten van den Mensch en Burger’ en de volkssouvereiniteit zouden erkennen en bezweren. Daar kwam Bilderdijk tegen op, bij een adres, waarin hij den eisch absurd noemde en den eed weigerde³⁾. Toen werd hem den 24^sten Maart 1795 gelast binnen vier-en-twintig uren Den Haag, en binnen acnt dagen het land te ruimen.

Hij vertrok Donderdag den 26^sten: eerst over Groningen naar Hamburg, waar hij den 13^en Mei 1795 aankwam; voorts in Augustus naar Engeland⁴⁾, en later - in het midden van 1797 -naar Brunswijk. Hij was eerst van meening, dat zijne ballingschap niet lang zou duren, dat het Stadhouderlijk gezag weldra zou hersteld zijn, en het dus slechts ‘om een kwade drie maanden te

1) Geboortebestemming, (Dichtwerken, XII, bl. 146.)

2) Zie den brief aan Uylenbroek, Brieven, I, bl. 202. Verg. over zijne kennis van vele talen ook aldaar, I, bl. 70.

3) Dr. Kollewijn wijst er in zijn hiervoor aangehaald opstel (Gids, 1891, II, bl. 90) terecht nog eens uitdrukkelijk op, dat Bilderdijk werd verbannen, ‘niet om zijn weigering, maar wegens een rekest aan de voorloopige regeering, waarin hij, op een toon van onverholen minachting voor het nieuwe bestuur, verzocht, te mogen volstaan met een belofte ‘van te berusten in de rechten van den Mensch, zoodanig als dezelve bij Publicatie van den 31^en Januarij 1795 plechtig zijn verklaard.... zonder zich daartegen aan te kanten.’ Het publiek gezag zou hij ‘met lijdelijke onderworpenheid.... obedieeren.’ En Dr. Jan te Winkel zegt (t.a.p. bl. 20): ‘Hij tartte het jeugdige, nog in den vollen roes der overwinning verkeerend staatsbestuur door bij zijne weigering een stuk in te zenden, dat naar den vorm wel een verzoekschrift, maar naar den inhoud een protest was.’

4) Bilderdijk door Dr. Wap, bl. 38.

[p. 23]

doen’ was¹⁾. Hij liet dan ook zijne vrouw achter. Er bestaat geene enkele reden om aan te nemen, dat zij weigerde hem te volgen, zooals hijzelf later uitgestrooid heeft²⁾. Integendeel schijnt hij zelf zijne uitzetting geprovoceerd te hebben om van haar en tevens van zijne schuldeischers af te komen³⁾. Trouwens, die scheiding was zeker voor beiden eene gewenschte uitkomst. En zoo hij later al een paar maal het verlangen naar haar ‘wederbezit’ uitdrukt, b.v. in een brief van 7 September 1797, en haar verzekert, dat in allen gevalle ‘(z)ijn hart (haar) te gemoet (zou) vliegen’⁴⁾, was dit niets anders dan verregaande huichelarij, zooals weldra zal blijken.

Hij had namelijk in Londen de kennis hernieuwd met zijn ouden buurman, den schilder Schweickhardt, die in 1786 het verblijf van Den Haag met dat van Engeland's hoofdstad had verwisseld. Deze had twee dochters, waarvan de oudste, de negentien-jarige Katharina Wilhelmina, weldra Bilderdijk's geliefde leerling werd, die hij in taal en poëzie onderwees. Ondanks zijn ‘zoo vroeg vergrijsde hoofd’ maakte hij op deze een onweerstaanbaren indruk, en zelf vatte hij voor haar eene sterke neiging op, die eerst als vaderlijk gevoel ontkiemde, maar weldra tot den blakendsten hartstocht oversloeg⁵⁾.

1) Bilderdijk's Eerste Huwelijk, bl. 178, 181, 199.

2) Aldaar, bl. 282, schrijft hij haar: ‘Zooals alles tegenwoordig staat, begrijp ik, dat gy best doet, te blijven woonen en leven als gy tot nog gedaan hebt, en alles in denzelfden staat te houden, provisioneel voor een half jaar.’ Toch durfde hij in 1803 aangaande zijne vrouw aan zijne dochter verzekeren, dat ‘zy in mijne ballingschap my geweigerd te volgen, en den Echtband moedwillig verbroken heeft.’ Aldaar, bl. 374.

3) Ook volgens Dr. Kollewijn (t.a.p. 91) die 't onbetwistbaar acht, dat Bilderdijk het banvonnis heeft uitgelokt, zag Bilderdijk in zijne verbanning het ‘middel, waardoor hij (zonder zich bloot te stellen aan de beschuldiging van laf- en laagheid) zich èn aan een ondraaglijk samenleven met Catharina Rebecca èn aan de dreigende armoede zoude kunnen onttrekken.’ Ook Huet oordeelt (Nieuwe litterarische Fantasiën, II, bl. 146) dat zijne verbanning ‘door hem als eene gelegenheid (is) aangegrepen om eerstens zijne schuldeischers en tevens zijne vrouw te ontloopen.’

4) Bilderdijk's Eerste Huwelijk, bl. 297.

5) Hij ontmoette haar voor 't eerst den 24en December 1795; zie Brieven, II, bl. 215.

[p. 24]

Dat hij de vrouw, die hij in 1785 gehuwd had, ofschoon de moeder zijner kinderen, aan welke hij tien jaar later op haar verjaardag, uit oude gewoonte misschien, nog toeriep:

‘Gy, al mijn lust en troost alleen!’

aan welke hij toen nog zwoer:

‘Neen nooit zult ge uit dees boezem wijken,
Mijn liefdegloed zal nooit bezwijken’¹⁾;

maar van welke Da Costa beweerde, dat er ‘eene kloof, wijder en dieper dan de wateren der Noordzee, tusschen die beide harten, gestellen²⁾ en richtingen bestond’, - dat hij die vrouw vergat,

1) Op mijner egâ verjaring, 1794, (Dichtw., X, bl. 322.)

2) De oorzaak der verwijdering tusschen Bilderdijk en zijne eerste vrouw schijnt vooral meer van zinnelijken dan geestelijken aard geweest te zijn; dit leeren de toespelingen te vinden in sommige zijner gedichten. B. v. Aristus en Ismeene, (Dichtw., I, bl. 359) en De Echt, (Dicktw., VII, bl. 138,) maar niet minder zijne eigen verklaring in den brief van 7 Sept. 1797 uit Brunswijk, waarin hij haar verwijt ‘dat gij te onverschillig waart voor mijne omhelzing.’ B.'s Eerste Huwelijk, bl. 298.
Men vergelijke evenwel de kritiek van Dr. Kollewijn (t.a.p. bl. 89 vlg.) op de uitgave der brieven in Bilderdijk's Eerste Huwelijk. ‘Ofschoon wij toegeven, dat er een geduld en een zachtmoedigheid als die van Bilderdijk's tweede vrouw werd vereischt om het in den dagelijkschen omgang met den zwartgalligen, onberekenbaren man niet te verkerven, bestaat er toch weinig reden om op de lieftalligheid en de huiselijke deugden van Catharina te roemen. Wien dit op grond van het werk Bilderdijk's Eerste Huwelijk mocht bevreemden, wete, dat er ernstige aanmerkingen zijn te maken op den genoemden arbeid. Eene vergelijking van de origineele brieven met de uitgave, heeft mij doen zien, dat er uit vele epistels woorden en zinnen zijn weggelaten, in enkele zelfs veranderingen zijn aangebracht, veelal met het kennelijk doel Catharina Woesthoven zuiver te houden van blaam. Zoo zal men in Mr. W. Bilderdijk's Eerste Huwelijk, om slechts een enkel voorbeeld te noemen, de in een harer brieven - in de uitgave no. 185 - voorkomende klacht, dat hare familie haar voor een slechte en gevaarlijke vrouw uitmaakt en daarom de twaalfjarige Louise aan hare leiding wil onttrekken, te vergeefs zoeken.’
Huet oordeelt (Nieuwe litterarische Fantasiën, II, bl. 147) over haar:.... ‘een engel is zij nooit geweest. Heeft Bilderdijk het niet langer dan tien jaren bij haar kunnen uithouden, de majoor Van Westreenen vroeg reeds genade eer het vierde verstreken was.’ En bl. 199, zegt hij: ‘Uit (deze brieven) eene regtvaardiging zijner eerste vrouw te willen putten, is onbegonnen werk. Voor de Odilde der werkelijkheid is het niet mogelijk iets te gevoelen. Bij elke nadere kennismaking wekt zij krachtiger onsen tegenzin op.’

[p. 25]

was op zichzelf al niet lofwaardig; maar dat hij daarbij handelde zooals hij deed, stelt hem als Mensch in een treurig licht. Moge men zich al onthouden den steen op hem te werpen als hg zich laat wegslepen, minder wellicht nog door de schoonheid, dan door de uitnemende geestesgaven en het sympathische gemoed der jonge Dichteres¹⁾; dat hij tot haar, ofschoon zijn eerste huwelijk nog niet ontbonden was, in de intiemste betrekking trad, en met het oog daarop, den 18^en Mei 1797, in zijn huisbijbel durfde aanteekenen: ‘uxorem accepi’ (ik heb eene vrouw genomen), - dat was eene daad, die de strenge zedelijkheid niet anders dan al eene gewetenlooze verleiding mag brandmerken, hoe geneigd ook het mededoogen moge wezen om het harde oordeel te temperen²⁾ over den man, die in dergelijke omstandigheden voor den hartstocht bezweek! En welken naam verdient hij, die kort daarop naar Brunswijk getogen, daar den 20^en Juli zijne nieuwe gade aan het harte prangt³⁾ en eene maand later zijne vrouw uitnoodigt met haar zoontje Elius tot hem te komen, onder betuiging dat zij ‘met open armen en een open hart’ zou worden ontvangen⁴⁾?

1) Is er geen roerende toespeling op haar eigen toestand in deze woorden, die de begaafde vrouw in 1808 Elfriede in den mond legt (Dichtw. van Vrouwe K.W. Bilderdijk, I, bl. 29):

‘Ik, ik ben om zijn daad, en ik alleen, te doemen.
Ik trapte rede en plicht baldadig met den voet,
En blies de fakkel aan van onzen liefdegloed.
Zijn hart, 't aandoenlijkst hart, door 't mijne voorgekomen,
Door heilloos, jeugdig schoon, zoo vurig ingenomen,
Bezweek - en was dit vreemd -? Ach - straf een zwakheid niet,
Als of 't een moedwil waar, die deugd en plicht verried!

2) Men herleze de schoone bladzijde van S. Gorter, Letterkundige Studiën, II, bl. 157.

3) Zie Dichtw., X, bl. 368.

4) B.'s Eerste Huwelijk, bl. 289. Hij hoopt op ‘nog een end gerust en genoegelijk leven’, en vervolgt aldus: ‘Kom dan dit met my deelen, en laten wy eenmaal gelukkig worden, gelijk men 't op de wareld zijn kan. Met open armen en een open hart zal ik U ontfangen, en van nu aan noodig ik U daartoe, met die liefde en verknochtheid, die gy aan U zelve niet ontveinzen kunt, dat ik u toedrage, en onveranderlijk toedrage. Kom provisioneel met Elius hier bij my, en wy zullen dan op alles order stellen, en zulks beter nu, dan later.’

[p. 26]

Moet die brief verklaard worden uit de verzen van Aristus en Ismeene, in het eerste deel der Dichtwerken, bl. 365, voorkomende, dan wordt de schrijver nog afschuwelijker, daar hij dan geneigd blijkt nu zijn nieuw slachtoffer aan zijne gewetensknagingen op te offeren¹⁾.

De sluier, die zoolang over dat quasi-tweede huwelijk heeft gehangen, is eindelijk opgeheven. De omstandigheden, waarmede het gepaard ging, zoowel als Bilderdijk's onvergeeflijke dubbel-hartigheid jegens een Leidsch meisje, even vóór zijn eersten echt, doen ons den man in al zijne schijnheiligheid en karakterloosheid kennen²⁾.

Het duurde tot in 1802, voordat de eerste huwelijksband wettig ontbonden werd, en pas van toen af kon de vrouw, die zich onder den naam van Mevrouw Van Heusden had moeten verbergen, openlijk dien van Mevrouw Bilderdijk aannemen, ofschoon uit niets blijkt, dat hij ooit een wettig huwelijk met haar heeft aangegaan.

Maar hoe het zij, in Katharina Wilhelmina erlangde hij eene levensgezellin, die door den rijkdom der gaven van haar geest en haar gemoed, door hare innige liefde en volkomen zelfopoffering haar echtgenoot een hemel op aarde had moeten doen smaken, zoo 's mans karakter hem voor onvermengd geluk ontvankelijk had gemaakt. Aandoenlijk is de schildering, die hijzelf van de voortreffelijkheid als vrouw en moeder gegeven heeft van haar, die werkelijk de goede genius zijns levens is geweest³⁾.

1) Zie over dezen brief Kollewijn, t.a. p. bl. 93.

2) In December 1796 schreef hij uit Londen aan zijn broeker Izaak een brief vol godzaligheid; o.a.: ‘Zoo kent de godsdienstige geene vuile lusten, noch onbetaamlijke begeerten; zoo geniet hy Gods gaven met een dankbare vreugde, haar op prijs schattende: zoo leeft hy zonder wroeging of wrevel.’ Brieven, I, bl. 306.
En in 1808 durfde hij aan Tydeman schrijven: ‘Zoo hecht ik misschien meer aan de Heiligheid van 't Huwelijk dan gewoonlijk bij ons geschiedt, en beschouw er eene onverbreekbaarheid in, anders dan men die gewoon is te stellen of tegen te spreken’, Briefwisseling, I, bl. 52. Verg. II, bl. 185.

3) Zie b.v. De Geestenwareld, (Dichtw., VII, bl. 111,) en Vrouw, (Dichtw., XII, bl. 227.)

[p. 27]

De Hertog van Brunswijk had den Hollandschen balling, met wien hij reeds in 1787 in aanraking was gekomen¹⁾, welwillend ontvangen en hem een pensioen toegelegd, dat hem echter, die de waarde van 't geld niet kende, natuurlijk niet voldoende was. Bilderdijk moest dus, ‘om in vreemdelingschap het schaarsche brood te verdienen’²⁾, tot les geven zijne toevlucht nemen; en men verbaast zich over de vele en uiteenloopende vakken, waarin hij daar ‘collegiën’ gaf³⁾. Dit liet hem evenwel nog tijd genoeg, om eene reeks van dichtbundels in het licht te geven, niettegenstaande hij ook hier met velerlei huiselijke wederwaardigheden te kampen had.

Vooreerst voelde hij zich in Duitschland ongelukkig: het klimaat en de inspanning maakten hem ziek⁴⁾. Trouwens, het behoorde,

1) Zie Bilderdijk door Dr. Wap, bl. 43-44.

2) Nabericht op de Ziekte der Geleerden, achter Da Costa: De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. xix.

3) In het Nabericht (bij Da Costa, t.a. pl., bl. xix), klaagt hij, dat hij ‘sints zes en dertig jaren genoodzaakt was, om uit plicht, nacht en dag achter een, zonder tusschenpozing of afwisseling my het reeds verzwakte brein te vermoeien en uit te putten.... Indien dit, met slaaplooze nachten, gebrek aan voedsel en nooddruft, zoo langen tijd doorgeworstelde leven in 't eind ongeneeslijke kwalen en hersenverzwakking en leververstopping veroorzaakte, wee den onmensch, die daar meê in staat is de spot te drijven! Hy beproeve (op dat ik van vorige nog veel sterker afmattende levenswijze vol zorgen en zielsverdrieten hier zwijge) slechts eens een eenig half jaar, wat het in hebbe, t'elken dage der weke twaalf of dertien collegiën over Redenkunst, Bovennatuurkunde, gewone en verhevener, beschouwende en beoefenende Wiskunst, Sterre- en Aardrijkskunde; - over Teeken-, Schilder-, Bouw- en Doorzicht-kunde, Ontleedkunst; - Natuur-, Staats- en Burgerrecht, Geschiedenis, Grieksche en Romeinsche Oudheid, en veelerlei Oude en Hedendaagsche Talen en vakken van Letterkunde, te geven, en dit meestal in uitheemsche Spraken, zeer dikwijls zelfs zonder leiding van eenig Handboek; en dan, dan getuige hy, of die zich hiertoe tot zijn nooddruft en de opvoeding van dierbare kinders verplicht vindt, in het einde, en na jaren zwoegens, bezwijken moest?’

4) In de voorrede voor de Nieuwe Mengelingen (1806) leest men: ‘(Men) kan niet vreemd vinden, dat ik vooral in Duitschland ongelukkig ben, al leefde ik hier waar ik my bevind, niet in een land en lucht, waar voor al wie geen Duitscher is, ja voor Duitschers en inboorlingen zelven, noch lust noch gezondheid mooglijk is, maar alles kwijnt en in endemische kwalen verteert, tot het vee in de weide toe.’ Ter beoordeeling zijner stemming leze men vooral het gedicht ‘Aan een Engelsch meisjen, by haar komst in Brunswijk’ (1805), in zijne Dichtw., X, bl. 431.

[p. 28]

gelijk wij zagen, tot zijne eigenaardigheden om zich te beklagen, dat hij bijna van zijne wieg af lichamelijk geleden had: deels door ‘kwaadsappigheid’, deels als ‘uitwerksel van vermoeienis en uitgeputheid’¹⁾. Dat daar evenwel wat hypochondrie onder speelde,, kon hijzelf niet geheel ontkennen²⁾.

In zijne soms ingebeelde en vaak werkelijke ongesteldheden was de Poëzie zijn troost en tijdverdrijf. In de voorrede van de Najaarsbladen (1808) verontschuldigt hij zich aldus over de vele dichtbundels, die hij in het licht zond: ‘Wijt het den armen kranke niet, die, daar hem geene andere troost in zijn lijden overschiet, hier meê zijne slaaplooze nachten en eindlooze dagen verkort, die het hem toch niet vrij staat, krachtdadiger af te snijden.’

Zoo was het mede gedurende zijn verblijf in Duitschland, waar dan ook de dichtbundels elkander met eene buitengewone snelheid opvolgden³⁾, waarover men zich misschien niet minder verwondert dan over de ‘rijke verscheidenheid van vakken’, die er in behandeld zijn.

1) In het Nabericht op de Ziekte der Geleerden (bij Da Costa, t.a. pl., bl. xx), zegt hij: ‘Men wete, dat reeds op mijn derdhalf jaren, geen avond my overviel, dan verzeld van duizelingen en gonzingen in het hoofd, uitwerksels van vermoeinis en uitgeputheid; dat geen nacht, toen reeds, my gerusten slaap veroorloofde of eene verkwikkelijke ontwaking bereidde.... Naauwlijks vijf jaren, verviel ik tot kwaadsappigheid, en werd vn geneeskundigen opgegeven.’
In 1795, in de voorrede van Ibn Doreid, voelt hij zich reeds ‘in 't afgaan (z)ijns levens’; in die voor de Mengelpoëzy (1798) rekent hij het ‘mogelijk, dat de vroege ouderdom, welke mij niet alleen het hoofd voor den tijd heeft besneeuwd, maar ook vele geest- en zielskrachten verzwakt en verminderd, zich in mijne jongste voortbrengsels gevoelen doe.’
In 1801 roept hij dan ook in zijne Poëzy zijnen lezers ‘het jongste vaarwel toe’, en een jaar later noemde hij zijne navolging van Delille's Buitenleven, den ‘waarschijnlijk laatsten snik (z)ijner Poëzy.’ In de Mengelingen (1804) wijst hij op nieuw op zijnen ‘verzwakten toestand, jaarlijks door nieuwe en altijd heviger ziektens uitgeput.’
Zijne brieven wemelen van dezelfde klacht.

2) Voorrede voor de Nieuwe Mengelingen (1806).

3) Mengelpoëzy, 1799, twee deelen; Het Buitenleven naar Delille, 1803; Poëzy, 1803-7, vier deelen (het vierde verscheen na zijn terugkeer in het vaderland); Mengelingen, 1804-8, vier deelen; Vaderlandsche Oranjezucht, 1805; Fingal, naar Ossiaan, twee deelen, 1805; Nieuwe Mengelingen, 1806, twee deelen (de voorrede werd in 1805 nog te Brunswijk geschreven).

[p. 29]

Inmiddels verlieten veel Hollandsche uitgewekenen Brunswijk, waardoor Bilderdijk's lessen inkrompen en het hem moeilijker werd in zijn levensonderhoud te voorzien¹⁾. Voeg daarbij het verlies van verscheiden kinderen, en de ziekte, die hem naar lichaam en ziel neerdrukte, en men zal begrijpen, dat hij door een onweerstaanbaar heimwee werd aangegrepen²⁾, dat hij snakte naar verlossing uit de Brunswijksche lucht.

Gelukkig, dat men omstreeks dezen tijd, de lente van 1805, in Holland zich zijner aantrok. Een onbekend vereerder, die later bleek Jeronimo De Vries te zijn, met 's Dichters lot bewogen, stelde zich tot hem in betrekking, ten einde met hem te overleggen, op welke wijze hij weer naar het vaderland zou zijn over te plaatsen. Die briefwisseling had van de zijde van dien ‘onvermoeibaren vriend, voorstander en weldoener des verstotenen ballings’³⁾, eene poging ten gevolge om te bewerken, dat Bilderdijk te Franeker tot Hoogleeraar in de Rechten benoemd werd. Dit plan stuitte af op veler vrees, om aan een man van zijne richting een professoraat in Natuur- en Staatsrecht toe te vertrouwen. Toen deed De Vries met Maurits Cornelis Van Hall pogingen, hem tot ‘lector in de Nederduitsche taal, welsprekendheid en Dichtkunde’ bij de Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde aan te stellen; maar ook daarvan kwam niets.

Intusschen was de balling met zijn gezin naar Holland teruggekeerd, waartoe verscheiden zijner hoogschatters eene aanzienlijke som hadden bijeengebracht⁴⁾. Oude vrienden, in de eerste plaats

1) Kollewijn zegt (t.a.p. bl. 95): ‘toch had hij in dat jaar - 1805 - alles en alles, een inkomen van ongeveer ƒ 3000.’ Zie Bilderdijk's Brieven, II, bl. 79.

2) Verg. Bilderdijk's Brieven, II, bl. 3.

3) Zoo noemde Bilderdijk zelf hem: zie zijne Brieven, II, bl. 87.

4) Ook de vermogende koopman P. Van Winter had hem ‘by zijn terugkomst in Holland, een som van duizend gulden gezonden. Geen jaar duurde het, of er verscheen van Bilderdijk eene vertaling van Pope's Essay on Man, in de voorrede waarvan te lezen stond, dat de by ons van dat werk bestaande vertalingen (eene daarvan was van P. Van Winter) ‘de onkunde der Navolgers in hetgeen een gewone koopmans-taalkennis te boven gaat, jammerlijk aan den dag leggen.’ Dit deelt ons Van Lennep mede in zijn Leven van C. en D.J. Van Lennep, III, bl. 279. Hij voegt er deze opmerking aan toe: ‘Ik kan de wijze van een bewezen weldaad te vergelden, niet gelukkig noemen.’ In de voorrede van ‘De Ondergang der eerste Wareld’ spreekt Bilderdijk daarentegen van ‘den nooit op zijn prijs gestelden Van Winter, wiens Monzongo alleen al de Treurspelen zijner Egâ, de onvergelijkelijke Dichteresse, tien- ja honderdmaal opweegt.’

[p. 30]

Johan Valckenaer,¹⁾ trokken zich zijner aan. De Raadpensionaris R.J. Schimmelpenninck was bereid hunne pogingen te steunen; maar deze moest juist plaats maken voor Koning Lodewijk, welke Vorst zich gelukkig een warm voorstander van Wetenschap en Kunst, en in 't bijzonder de beschermer van een zoo uitstekend man als Bilderdijk toonde.

De Dichter zou den Koning onderwijs in de taal zijns volks geven, en werd tot zijn Bibliothecaris aangesteld, welke betrekking hij evenwel spoedig neerlei. De Vorst bleef hem zijne genegenheid toonen; hij benoemde hem niet slechts tot Secretaris van het onlangs opgerichte Koninklijke Nederlandsche Instituut; maar ‘een pensioen, telkens even rijkelijk als gratieus vermeerderd, woningen, buitenverblijven, allerlei gemak... werd tot zijne beschikking gesteld’, erkent Da Costa (bl. 184). Weinig pleit het voor den beweldadigde, dat zijn levensbeschrijver er bij moest voegen: ‘meer dan den dichter, ook om de ongestadigheid van zijn gezondheid en het gevoelige van zijn gestel, veelal lief was.’ De nukkige Dichter nam die weldaden niet altijd even ‘gratieus’ op. Toch bleef 's Konings welwillendheid onuitputtelijk.

Het tijdperk der regeering van dezen Vorst was vooral voor Bilderdijk, die ‘op eene wijs (door hem) onderscheiden werd die in 't oog stak’²⁾, een gouden tijdperk: hij vond achting en sympathie bij mannen als de gebroeders De Vries, de Tydeman's, Valckenaer, Hinlopen, Bosscha, Brugmans, François, terwijl 's Konings bescherming hem aanzien en rust gaf. ‘Een rijke stroom van zangen en geschriften’ kenmerkte ook weder dezen tijd³⁾; en wederom was de inhoud verbazend van verscheidenheid; ja, bij de vroeger behandelde dichtsoorten kwam nu het treurspel en ook het

1) Over de vriendschap tusschen Valckenaer en Bilderdijk leze men vooral mr. J.A. Sillem's Leven van Johan Valckenaer (Amsterdam, 1876), II, bl. 306-319, 361-374.

2) Bilderdijk's Brieven, III, bl. 154.

3) Wij noemen alleen de dichtbundels: De Ziekte der Geleerden, 1807, Leydens Ramp, 1808; De Mensch, naar Pope, 1808; Kallimachus Lofzangen, 1808; Odilde, 1808; Floris de Vijfde, 1808; Treurspelen, 1808-9, drie deelen; Najaarsbladen, 1808, twee deelen; Verspreide Gedichten, 1809, twee deelen.

[p. 31]

heldendicht. Want zoo De Ondergang der eerste Wareld eerst in 1820 het licht zag, het plan tot het gedicht werd reeds in 1809 ontworpen en kort daarop zijn ook de vijf zangen geschreven, waarbij het bleef¹⁾.

Men ziet, dat Bilderdijk ruimschoots zijn aandeel had aan die ‘algemeen bedoelde herlevendiging (of, wil men, herschepping) van den Nationalen geest en Letteren, Kunsten, en Wetenschap, den blijden morgenkreet van een nieuwen dag’, dien hij in de voorrede tot zijn Epos zoo jubelend begroet.

Toen ‘de algemeene overweldiger ons, met den weldadigen en kunstlievenden Lodewijk.... met alle welvaart, hoop en uitzicht tevens geheel ons volksbestaan ontnam’, bleef er, schrijft Bilderdijk, voor hem ‘geen gevoel overig, met het voortzetten van zulk een Dichtarbeid [als zijn Epos] bestaanbaar’, waarvoor hij zelf wel wist, dat hij eigenlijk den aanleg miste²⁾. Hij voelde er zich te minder toe opgewekt, omdat hij tevens in de diepste huiselijke ellende gestort werd.

Het gewone pensioen bleef nu uit, en hij had het meer dan ooit broodnoodig, vooral daar in de droevige tijdsomstandigheden zijne vrienden hem nauwelijks konden helpen. Tot de geldelijke ongelegenheid, waarin hij zich bevond, hadden allerlei omstandigheden gevoerd. Vooreerst zijne herhaalde verhuizingen: van Leiden naar Amsterdam, weer terug naar Leiden en op nieuw naar de Hoofdstad; voorts de ziekten, waarmede hij, naar gewoonte. in

1) Den 28en April 1810 waren ‘vier zangen af, toen in eenen adem geschreven, en wie ziet ooit de 16 of 20 anderen? Ik wanhoop er aan.’ Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 224. Den 5en Juli schreef hij: ‘Mijn heldendicht staat nu in den 5en zang; en zonderling is het, dat ik plotseling staan bleef als betooverd, zonder het verder te kunnen brengen, bij het verdwijnen van den voortreffelijken. Segol, Koning der aarde, in een allerbelangrijkst oogenblik weggenomen.’ Aldaar, bl. 237.

2) Den 28en Mei 1812 schrijft hij aan H.W. Tydeman (Briefwisseling, I, bl. 351): ‘Van mijn Heldendicht ziet gy wel eens nader een brok. Het zal toch wel by die brokken blijven. Ik voel geen roeping by my om het te vervolgen; en waartoe zou dit dienen? Ik ben noch in de jaren, noch in de geestgesteldheid die een Heldendicht vordert. En, laat ik 't recht uit bekennen, ik heb niet genoeg op met het Heldendicht als zoodanig, om er uit my zelven en zonder incitament van buiten op den duur en met onverdeelden ijver en lust aan te werken. 't Is by my steeds een bijsoort, en de ware Poëzy in haar zuiverheid acht ik den Lierzang.’

[p. 32]

de laatste jaren had te worstelen gehad; maar bovenal een levenstrant boven zijn vermogen, veroorzaakt door wat Da Costa noemt: de ‘natuurlijke neiging van den grand seigneur in hem’, en die zeker ook deel had aan zijne onberedeneerde weldadigheid. Zijne hoogmoedige verachting van geld en goed¹⁾ had teweeggebracht, dat hij ‘met een pensioen, opgeklommen ten slotte tot eene som van zes duizend gulden, misschien niet zonder tusschen ingekomen gratificatiën of kleine baten uit letterkundigen arbeid daar te boven, zich in de lente van 1810 in een zoo volstrekte finantiëele ellende heeft bevonden, dat zijn boedel aan de Kamer is gekomen’²⁾. Ja, er was soms ‘geen drie stuivers in huis’³⁾.

Dat ‘vlagen van wanhoop, die steeds langduriger en vooral heviger (werden), en steeds dichter op elkander volgden’, zijne ziel bedwelmden, zal niemand verwonderen⁴⁾: hij dacht aan zelfmoord⁵⁾, maar werd gelukkig bewaard

‘Voor Filozofen deugd en Filozofen moed’,

zooals hij het noemde.

1) ‘Geene bladzijde schier in zijne geschriften, waar hy van zich-zelven in rijm of onrijm spreekt, waar niet eene erkenning zijner onbekwaamheid in al wat bestier van geld, van zaken, van wereldsche aangelegenheden heet, voorkomt’, zegt Da Costa (t.a.p., bl. 240); en hij voegt er zeer terecht bij: ‘met een zweem van zelfbehagen misschien.’ Ik wijs op een paar plaatsen in zijne briefwisseling. In 1805 schrijft hij aan Jer. de Vries: ‘Ik weet noch wat zuinigen noch wat huishouding is, noch wat financieren.’ Brieven, II, bl. 46. En op bl. 79 erkent hij, dat hij ‘iemand is, die van geldzaken, huishouding, en alles wat het gemeene leven raakt, met het minste denkbeeld heeft’, enz. Als oorzaak dier onbekwaamheid geeft Bilderdijk in zyne Biografie (Gesch. des Vaderl., XIII, bl. 30) op: ‘Voor geld en rijkdom heb ik van kindsbeen af altijd eenen zonderlingen en onberedeneerden afkeer gehad; en dees afkeer duurt nog, hoezeer ik in dit mijn zestigste jaar (1816) aan geen gebrek dan met ijzing denken kan.’(!).

2) Da Costa, t.a. pl, bl. 244. Zie ook Dr. Wap's Bilderdijk, bl. 87-88.

3) Mijn bestek laat niet toe de vele bijzonderheden aangaande zijn kommerlijken toestand, nu en later, waarvan zijne brieven wemelen, mede te deelen. Ik verwijs naar de volgende plaatsen: Brieven, I, bl. 243, 247; II, bl.199; Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 252, 259, 268, 291, 315, 332, 363, 366, 379, 395, 410; II, bl. 2.

4) Verg. den brief aan Outhuys van 12 Maart 1810. Brieven, I, bl. 267.

5) Zie de Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 173. Ook in De Geestenwareld wareld 1811, (Dichtwerken, VII, bl. 120,) spreekt hij van den ‘nacht van ijslijkheid, van wanhoop’, toen zijn ‘uitgeholde wang’
‘Den schrikbren glimlach droeg waarin de zelfmoord broedde.’

[p. 33]

Herhaaldelijk vroeg Bilderdijk in zijn nood vorstelijke personen om onderstand.

Den 19^en Mei 1795 b.v. wendt hij zich uit Hamburg tot Prins Willem, en ‘roept 's Vorsten goedheid in over zijne verarmde, verlaten kinderen, en vraagt voor zich-zelven een emplooi, onverschillig waar, wat en hoe, zelfs - wil men het - in krijgsdienst’¹⁾. Het is niet bekend, welk gevolg dit had; maar toen hij zich in het volgende jaar te Londen ‘dans une extrémité vraiment désespérante’ bevond, wendde hij zich tot de Prinses, die hem toen ‘d'une manière gracieuse’ hielp²⁾. Wij wezen op de gevolgen, die het verlies van het pensioen, hem door Koning Lodewijk toegekend, had. In 1811 wendde Bilderdijk zich tot Napoleon met verzoek om ‘wederom in het bezit gesteld te worden van het hem geschonken, doch, tegen verdubbeling van zijn jaarlijksch tractement, afgestane huis te Utrecht, met bijbetaling van het jaar huur (ƒ 300), dat er inmiddels voor was getrokken, of, zoo niet, hem alsdan op nieuw in het genot van zijn vroeger jaarwedde te herstellen’³⁾. Ofschoon daarop gunstig werd gerapporteerd, schijnt er niets van gekomen te zijn.

Gelukkig kwam er verademing. Hij kreeg eindelijk eene ‘kleine toelage’ van de nieuwe Regeering en behield zijne bezoldiging als Secretaris van het Instituut; daarbij arbeidde hij ‘onvermoeid en onverpoosd om de bete dagelijksch brood.’ Wekelijks kwamen ‘eenige dicht- en taalliefhebbers bij (hem) om (hem) over de taal te hooren’, hetgeen hij te eer ‘ter hand had geslagen om ten minste iets te verdienen’⁴⁾. Toen werd het plan opgevat tot eene Geschiedenis van het Vaderland, dat evenwel eerst later werd verwezenlijkt. Maar vooral moest 's Dichters gevoel zich uitstorten in Poëzie⁵⁾, en men kan zeggen, dat Bilderdijk's Muze op dat

1) Dr. Wap's Bilderdijk, bl. 38-39.

2) Aldaar, bl. 79-80.

3) Aldaar, bl. 88.

4) Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 331.

5) In 1811 zagen de twee deelen Winterbloemen het licht; de twee deelen Hollands Verlossing in 1813, en in 1814 de Affodillen, mede in twee deelen.

[p. 34]

oogenblik hare grootste hoogte had bereikt, vooral ook in ongeevenaard meesterschap over den vorm.

Eindelijk brak de dag van Neêrland's verlossing aan; en 't behoeft geen betoog, dat de terugkomst van het Huis van Oranje door Bilderdijk met geestdrift werd begroet. Persoonlijk zou hij evenwel bij dien omkeer van zaken niet die voordeelen of gunsten verwerven, waarop zijne vrienden meenden, dat hij recht had. Toch was de Prins hem niet ongenegen.

Reeds in zijne ballingschap ondersteunde hij den Dichter¹⁾, en als Souverein Vorst zond hij hem in 1814 ‘een allervleyendsten brief’ en een geschenk van vijfhonderd gulden²⁾ voor een gedicht. Een jaar later kwam hij hem weer ‘met eene gift van ƒ 275 te gemoet’³⁾, en voegde er de toezegging bij ‘van een bestendig matig inkomen’⁴⁾. Dat pensioen, 't welk hem weldra verleend werd, bedroeg de toen vooral aanzienlijke som van ƒ 1800⁵⁾. Bilderdijk noemde dat in zijne eigenaardige dankbaarheid, een ‘bedelbrok’⁶⁾. Daarbij kwam het Secretariaat van het Instituut, dat hem eerst vijf, later zevenhonderd gulden opbracht’⁷⁾. Dit belette hem niet te klagen en gebrek te lijden. En geen wonder, in 1816 schreef hij: ‘Ik moet in deze hel (Amsterdam) voortleven; waar ik, schoon ik ƒ 20.000 inkomen had, nog altijd gebrek aan brood en verschooning zou moeten hebben’⁸⁾.

‘Men heeft zich verwonderd’, zegt Da Costa (bl. 288), ‘dat aan

1) Dit blijkt uit het hartelijk vers zijner vrouw op 's Prinsen verjaardag in 1814 (Dichtwerken van Vrouwe K.W. Bilderdijk, III, bl. 85 vlgg.), waarin het o.a. heet:

‘Mijn dankbre ziel herdenkt den tijd,

Toen, alle hoop op uitkomst kwijt,

By 't dwalen langs uitheemsche stranden,

Den balling, dien Gy nooit vergat

En die op aard geen toevlucht had,

De weldaad toevloot van uw handen.’

Waarom verzweeg Da Costa dit?

2) Briefwisseling met de Tydemans, II, bl. 6, 11.

3) Aldaar, bl. 36.

4) Aldaar, bl. 37.

5) Aldaar, bl. 45, 183. Verg. Dr. Wap's Bilderdijk, bl. 90.

6) Aldaar, bl. 183.

7) Aldaar, bl. 137, 178.

8) Aldaar, bl. 185.

[p. 35]

den getrouwen, aan den tot ballingschap toe getrouwen Oranjevriend niet dadelijk vanwege de herstelde Oranjeregeering eene betrekking, zijner waardig, is toegekend, of liever aangeboden geworden.’ Maar had Bilderdijk door zijne grillen, zijne onbuigzaamheid, zijne verachting voor ambten, zijn strijd tegen eene wereld, waarin hijzelf verklaarde ‘niet t'huis te zijn’, zelf zich den weg daartoe niet gesloten? Vergeet men niet, dat hijzelf zich beroemde: ‘Voor niemand te wijken, voor geen wederstand te buigen, ieders gunst of welwillen zoo openlijk te versmaden als ik ze innerlijk verachtte, en tegen te druischen, waar alles plooide, zie daar mijn geheele leven’¹⁾.

En toch heeft Koning Willem I, niettegenstaande hij wellicht enkele familiegrieven tegen Bilderdijk kon doen gelden, niet geaarzeld hem een jaarlijksch pensioen toe te leggen; en dat was, al meene men, dat daaraan ‘niet zoo zeer betoon van hulde of hoogschatting, maar alleenlijk zekere consideratie van meêwarigheid ten grond lag’ - dat was toch veel, vooral als men in aanmerking neemt, dat, volgens Da Costa (bl. 294), ‘de hoedanigheid van dichter nimmer iets geweest is, dat, sedert de dagen van Keizer Adolf van Nassau of Graaf Guillaume d'Orange, het edele Stamhuis bijzonder aangetrokken heeft’, en dat ‘de nieuwe Souvereine Vorst, meer gevormd tot het verwekken van dichterlijke geestdrift, dan tot het waardeeren juist van de vruchten dier geest-verrukking, ook in dit opzicht naar zijne Vaderen aartte.’

Of het verwijt evenwel geheel verdiend was? Want men weet, dat, ofschoon 's Vorsten raadslieden niet hard voor den Dichter in de bres sprongen, zelfs Falck en Kemper niet, de Koning geen aandrang spaarde om Bilderdijk, die niets vuriger wenschte, benoemd te zien tot Hoogleeraar in de Vaderlandsche Letteren en Geschiedenis aan het Amsterdamsche Athenaeum. Daar was al sprake van geweest²⁾ in 1807, maar 't mocht nu evenmin als toen gelukken; en de diep gekrenkte Dichter verliet deswegen in 1817 zijne vaderstad, ‘dat voddig Amsterdam’³⁾, waarvan hij niet meer

1) Karakterbeschrijving, in zijne Geschied. des Vaderl., XIII, bl. 32.

2) Zie de Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 38.

3) Zie de Briefwisseling met de Tydemans, II, bl. 149.

[p. 36]

wilde hooren spreken¹⁾, om zich, naar den wensch van Prof. Tydeman²⁾, op nieuw te Leiden te vestigen, ‘het geruste, hemelsche Leiden’, zooals hij het in 1807 genoemd had³⁾.

De verbittering, die dit bij hem achterliet, spreekt duidelijk uit zijne verdere geschriften, en is zeker niet vreemd aan den toon, dien hij aansloeg in het privaatcollege, 't welk hij in Leiden aan eene schaar van uitgelezen jongelieden gaf, zooals uit de later gedrukte Geschiedenis des Vaderlands blijkt, die den leiddraad van dat college uitmaakte⁴⁾.

Ook op taalkundig gebied was des Dichters werkzaamheid in dit tijdperk zijns levens groot: getuigen de Verhandeling over het letterschrift, de acht deelen Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden, de Geslachtlijst der naamwoorden en de Nederduitsche Spraakleer⁵⁾. Voorts zijne volksuitgaven van Hooft, Huygens en Antonides. Taalstudie was zijne liefhebberij; maar het valt niet te loochenen, dat hij, ondanks zijne taalkennis, evenwel op het gebied van taal-verklaring maar al te vaak den bal missloeg⁶⁾. Toch heeft hem geniale intuïtie ook dikwerf doen raden, wat toen nog op geen wetenschappelijken grondslag rustte. En zijne zucht om niet met de

1) Den 28en Febr. 1817 schrijft hij: ‘Spreek my, bid ik u, niet meer van Amsterdam. Ik kan in dit helsche gruwelnest niet meer duren.’ T.a. pl., bl. 200.

2) Toen Van Cappelle tot het Amsterdamsche Professoraat benoemd was, schreef T. reeds den 22en December 1815: ‘Deze gebeurtenis maakt u, volgens uw laatsten, los van Amsterdam.... Ei lieve, verlaat dan die ondankbare, stiefmoederlijke stad, en kom weer te Leiden.’ T.a. pl., bl. 145.

3) T.a. pl., I, bl. 13.

4) Verg. Van Lennep, Leven van C. en D.J. van Lennep, IV, bl. 53.

5) Reeds in 1805 had hij zijne Verhandeling over de geslachten der Naamwoorden uitgegeven, waarvan in 1818 een tweede, vermeerderde druk verscheen.

6) Het is niet onaardig, dat hij, in een brief vol etymologische bokkesprongen zegt: ‘Men moet zeker gaan in het etymologische, of alles staat op losse schroeven.’ Brieven, I, bl. 105. ‘Vooral de taalkundige werken, door Bilderdijk later in het licht gezonden, vertoonen de kenmerken van geschreven te zijn door een autodidact met meer phantasie dan wetenschappelijken zin. Zij zijn oorspronkelijk en vernuftig, maar onbetrouwbaar.’ Kollewijn, t.a.p. 82.

[p. 37]

geijkte sleur mede te gaan, heeft ook hier veel goeds gewrocht¹⁾.

Verder heeft hij in deze periode op theologisch gebied heel wat geschreven, en wel in den toon en den geest van onverdraagzame rechtzinnigheid. Ook met toepassing van de beelden der Apocalypsis op zijn tijd hield hij zich nu en vroeger drok bezig: hij was een ijverig Chiliast²⁾.

Maar bovenal ontschoten tal van dichtwerken aan des Dichters gemoed³⁾, die in de eerste jaren (1815-19) met gedichten zijner

1) Te Winkel oordeelt ongunstiger over Bilderdijk's verdiensten als taalkundige. Hij zegt (t.a.p. 30 vlg.): ‘Wat erger was, hij had er ook geen flauw besef van, welk een bewonderenswaardigen vooruitgang de Germaansche taalwetenschap aan Ten Kate te danken had en welke verrassende uitkomsten er door het volgen van diens methode te verkrijgen waren. Alleen op het niet zoozeer wetenschappelijk als wel practisch gebied der spelling, waarop zijn conservatisme hem aandreef zich te verzetten tegen de door Siegenbeek ingevoerde nieuwigheden, hebben de latere taalbeoefenaars Bilderdijk ten deele in het gelijk gesteld, maar op het gebied van spraakkunst, van geslachts-regeling en vooral van etymologie is alles wat zijne grenzenlooze, maar op al te wankele grondslagen rustende verbeelding heeft uitgedacht, volkomen waardeloos gebleken, zoodat zijn naam onder de germanisten tegenwoordig nauwelijks meer genoemd wordt.... Honderd jaar moest het na de uitgave van Ten Kate's werk duren, eer de Germaansche taalwetenschap eenen stap van beteekenis verder deed en dat die stap toen moest gedaan worden door Grimm den Duitscher en niet door eenen Nederlander, een leerling van Ten Kate zelf, is misschien wel in de eerste plaats aan Bilderdijk te wijten, wiens gezag evengoed voldoende had kunnen zijn om de werken van den grooten meester ter bestudeering aan te bevelen, als het nu er toe bijdroeg om de kennismaking er mee te doen verwaarloozen, of althans eene andere, minder goede methode te doen volgen.’

2) Zie Brieven, V, bl. 20, en Bilderdijk's Eerste Huwelijk, bl. 395.

3) Vaderlandsche Uitboezemingen, 1815; De Dieren, 1817; Nieuwe Uitspruitsels, 1817; Wit en Rood, 1818, twee deelen; Nieuwe Dichtschakeering, 1819, twee deelen; Ter Nagedachtenis van Julius Willem Bilderdijk, 1819; Perzius Hekeldichten, 1820; Zedelijke Gispingen, 1820; De Muis- en Kikvorschkrijg, 1821; Sprokkelingen, 1821; Krekelzangen, 1822-23, drie deelen; Spreuken, 1823; Rotsgalmen, 1824, twee deelen; Navonkeling, 1826, twee deelen; Oprakeling, 1826; Nieuwe Oprakeling, 1827; De Voet in 't Graf, 1827; Spreuken en Voorbeelden van Muslih Eddin Sadi, 1828; De Cycloop, Saterspel naar Euripides, 1828; Spiegels Hartspiegel, 1828; Naklank, 1828; Avondschemering, 1828, twee deelen; Vermaking, 1828; Nieuwe Vermaking, 1829; Proeve eener navolging van Ovidius Gedaanteverwisselingen, 1829; Schemerschijn, 1829; Nasprokkeling, 1830; Het Nicotiaansche kruid en Uitzicht op mijn dood, 1832; Nalezingen, 1833, twee deelen.

[p. 38]

echtgenoot vermengd het licht zagen. Hij moest nu eenmaal zingen, ja de rijmdrift wies bijna tot eene ziekte aan. Hij verontschuldigde zich eens schertsend over die ‘verzen zonder einde’: waar, zegt hij¹⁾,

‘Waar ik thands mijne aandacht wende,

Wat verstand of wil gebied',

Wat er in of door mag stormen,
Alles voegt zich in die vormen:

Anders denken kan ik niet.’

En elders roept hij een vriend toe²⁾:

‘Roem mijn werkzaam schrijven niet

Dat my slechts de borst ontschiet;

'k Hou niets van iets op te vijzelen.

Die my van een toren stiet,

Zou me in gruizels doen verbrijzelen,

Maar dat gruis, naar allen schijn,

Zou gebroken verzen zijn.’³⁾.

Zal men zich evenwel verwonderen, dat die verzenbundels, die meer en meer een geest ademden, in strijd met den geest des tijds, het groote publiek koud en onverschillig lieten, en ter nauwernood een uitgever konden vinden?⁴⁾ Ja, die onverschilligheid ging niet zelden tot onwil, bitterheid en vijandschap over, toen men vreesde, dat Bilderdijk's lessen bij die uitstekende jongelingen, waaronder zijne karakteristieke voordracht jongeren en

1) Dichtwerken, XII, bl. 293.

2) Dichtw., XII, bl. 327.

3) Dat de poëzie van Bilderdijk uit het hart welde, en niet uit koffie-dampen, blijkt wel uit haar inhoud. Het tegendeel zou men bij Helmers vermoeden, van wien dan ook 't verhaal gaat. Toch schreef Bilderdijk van de koffie, in den vijfden zang van De Ziekte der Geleerden (Dichtw., VI, bl. 429):

‘Mijn wellust nog (helaas!) en eenig welbehagen,
Ach! breinbetoovrend zoet! zoo soms een kleene sprank
Van Dichtvuur opwelt uit mijn tonder, 'k wijt ze u dank.’

4) Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 319. Zie ook A.C. Kruseman, De Fransche wetten op de Hollandsche drukpers, (Amsterdam, 1889). ‘De uitgevers zochten hem niet, hij moest zijn uitgevers zoeken. Bilderdijk's werk ter perse nemen was een offer van persoonlijken eerbied’, bl. 258.

[p. 39]

kampvechters had opgewekt, denkbeelden voortplantten, die men voor Kerk en Staat bedenkelijk achtte¹⁾.

Kan men het der openbare meening van die dagen wel misduiden, dat zij zoo dacht? Had men zoo geheel ongelijk? Da Costa noemt den geest dier lessen ‘beslist monarchaal, warm Oranje-gezind, anti-revolutionair, anti-Barneveltsch, anti-Loevesteinsch, anti-liberalistisch’ (bl. 328). Diende niet anti-revolutionair door contra-revolutionair²⁾ en het laatste woord door anti-liberaal te worden vervangen? En was de ‘afkeer van die bloote klanken (?) van vrij, en vrijzinnig en verdraagzaam en wat des meer is’, die volgens denzelfden, Bilderdijk's voordracht kenmerkte, niet volkomen in strijd met het streven en de overtuiging van de besten zijner tijdgenooten?³⁾ Huldigde hij niet, zoowel op staatkundig

1) Bilderdijk zelf gevoelde wel, dat zijne eigenaardige zienswijs omtrent allerlei punten als een bezwaar moest gelden tegen eene benoeming tot Professor. Den 30en October 1815 schreef bij aan Tydeman (Briefwisseling, II, bl. 136) dat hij als ‘in den volsten graad kindsch en memorieloos’ en dus ‘volstrekt onbekwaam’ tot een Professoraat was. Maar hoe weinig hij dit meende, blijkt uit hetgeen iets verder volgt: ‘Hoe lang meent gy, dat het goed zou gaan, zoo ik tegen de aangenomen Conventien en gecanoniseerde dwaas- en valschheden waarheden voorstelde?’
Over de eigenaardigheid zijner lessen schreef hij in 1822 aan Van Zuylen (Brieven, V, bl. 238) ‘.... te Leiden, waar ik de gelegenheid niet verwaarloos die de Hemel my geeft om op 't hart en verstand van jonge lieden te werken, en alle myne Lessen of Kollegien ('t zij historie, 't zij filozofie, 't zij wiskunst tot voorwerp hebbende) strekken tot kennis van 't waarachtige Christendom, waartoe alle wijsheid gebracht moet worden. Ook mag ik onzen Heer danken, dat het niet geheel zonder vrucht is.’

2) Dat is de meening van Groen Van Prinsterer, die in zijne Nederl. Gedachten, V, bl. 250, deze merkwaardige woorden schreef: ‘Van Bilderdijkianisme was bij mij [in zijn studietijd] geen zweem. Door deze Contra-revolutionaire felheid ben ik niet medegesleept.... Christen-wijsgeer is het tegendeel van Sofist, maar het apodictische van Bilderdijk geleek naar sofistischen trant. Veel, en daaronder ook het geusurpeerde van schitterende reputatiën, heb ik van hem geleerd; maar, de toon van eigen onfeilbaarheid gaf mij, bij het herdenken aan de dialogen der Atheensche Academie, tegen de overmagt ook van zijn Ipse dixi, een uitstekend en gansch niet overtollig behoedmiddel aan de hand.’

3) Men zou hem dan ook gaarne van Leiden hebben verwijderd, b.v. naar een der Zuidelijke Academiën. In dien zin schreef Prof. D.J. Van Lennep in 1821 aan Falck; want zei hij, ‘het is niet goed dat hij te Leyden de studenten in paradoxale gevoelens van Ultra-Royalismus of monarchismus van goddelijken oorsprong opwiegt, en de oude quastien van Maurits en Oldenbarneveld, Willem II en Amsterdam, Willem III en de beide de Witten wederom opwarmt. Er is daardoor reeds partijschap geboren, aan welke ter goeder ure de vacantie paal en perk gesteld heeft. Vreemd is het, zoo als hij de jongelieden wegsleept. Twee of drie bezoeken bij hem hebben mijn zoon reeds tot een proselyt van hem gemaakt.’ Van Lennep, Het Leven van C. en D.J. Van Lennep, IV, bl. 213.

[p. 40]

als kerkelijk gebied, den regel: ‘In afhankelijkheid stel ik alle geluk, in individueele vrijheid het grootste jammer voor den mensch, en voor alle schepsel’¹⁾? En had hij voor die leer zijn leven lang niet gestreden op de meest hartstochtelijke wijs?

Velen zijner leerlingen, die later een sieraad der maatschappij zijn geworden, uitblinkend door degelijkheid van kennis en eerbiedwaardigheid van karakter, hebben evenwel getoond, hoe uitsluitend de geest was, dien zij van Bilderdijk hadden ingezogen, toen zij eene leer hielpen verbreiden, die strekt om den Staat onder de voogdij der Kerk te brengen, en dus de vrije ontwikkeling, misschien van beide, althans van den eersten, in den weg staat²⁾.

Moge aanvankelijk zijn laatste verblijf te Leiden zich gekenmerkt hebben door betrekkelijke rust en tevredenheid³⁾, men begrijpt, dat ten slotte door de heerschende stemming te zijnen opzichte zijn leven niet veraangenaamd en zijn karakter niet verdraagzamer werd.

Daarbij kwam, dat eene hevige ziekte zijner zoo innig geliefde vrouw in 1826 hem dermate schokte, dat hij sedert in een somberen zelfstrijd verviel⁴⁾. Eindelijk kon hij het te Leiden niet meer

1) In zijne eigen Biografie van 1816, in de Geschiedenis des Vaderlands, XIII, bl. 30.

2) Verg. Bilderdijk's Toezang op Da Costa's Israel en Nederland, (Dichtw., XI, bl. 426); en men denke aan zijne uitspraak: ‘Kinderen, vrouwen en volken moet niet wijs gemaakt worden, dat zy rechten hebben, anders dan die hun werkelijk verleend worden. Dit moet als een geheim zijn tusschen den vorst en zijn hart en verstand, voor den grooten hoop verborgen, zoo veel het dat immer kan zijn.’ Verg. ook Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 205, 226, en Bilderdijk's Eerste Huwelijk, bl. 401.

3) Verg. zijne Brieven, IV, bl. 157.

4) Verg. Da Costa, t.a. pl., bl. 348. Reeds in 1816 schreef Bilderdijk, in de meermalen aangehaalde Biografie (Geschied. des Vaderl., XIII), bl. 31): ‘Ik beschouw mijn geheel doorgeworsteld leven als een staat van aantrekking van God en terugstoting van mijne zijde, waarin de Genade met het verderf in een eindeloozen strijd is. Die dit leest, bidde voor my.’

[p. 41]

houden en verhuisde in 1827 naar Haarlem. Daar trof hem eindelijk in 1830 de verpletterende slag, dat hem zijne trouwe levensgezellin ontviel, - en daarmeê was de vierenzeventig-jarige, reeds zeer verzwakte grijsaard¹⁾ voor goed geknakt²⁾. Zijne dichtader droogde op, zijne luit verstomde, en alle veerkracht verdween. ‘Zijn leven was een soort van wakend droomen geworden’³⁾, waarin hij het aanzijn voortsleepte, tot ook hij den 18^den December 1831 ‘vreedzaam en zacht ontsliep.’

Een van Neerland's grootste geesten, een van zijne meest ontwikkelde zonen, een man van zeer eigenaardige en zelfstandige persoonlijkheid, was van de aarde weggenomen. Da Costa wijst er weemoedig op, dat hij grafwaarts werd gedragen zonder dat 's Lands Regeering of eenig ander bestuur een enkel blijk van deelneming bij die gelegenheid gaf⁴⁾; en als tegenstelling herinnert hij aan de hulde, die weinige maanden later te Weimar aan Goethe's stoffelijk overblijfsel te beurt viel. Maar hebben de Nederlandsche bewindslieden, zoowel die uit den tijd van Vondel als uit de dagen van Bilderdijk en later, wel ooit anders dan uit de hoogte neergezien, zoo al niet op Kunst en Letteren, dan toch op Kunstenaars, Geletterden en Geleerden? En is niet juist hier de maxime: Kunst is geen Regeeringszaak uitgevonden?

1) Den 13en October 1828 schrijft hij: ‘Deze verwoesting van verstand en geheugen is mij eensklaps overvallen en ik lig er toe, zoodanigerwijs zelfs, dat ik mij als een kind moet laten besturen.’ Briefwisseling met de Tydemans, II, bl. 238.

2) Messchert schrijft in het voorbericht vóór zijne uitgave der Brieven, bl. x: ‘De afgeleefde grijzaart bleef na het verlies zijner onvergetelijke gade, krank en uitgeput achter, van geheugen en denkvermogen schier beroofd, in een staat der kindschheid nabij.’

3) Wap zegt: ‘Intusschen bekwam ik van hem, sedert den dood zijner vrouw, toch nog een twaalftal Brieven, waarin, buiten den gewonen klaagtoon, groote helderheid van geest en daadkracht heerschen. Ook het herinneringsvermogen faalde den Dichter nog niet.’ Bilderdijk, bl. 153.

4) Hoogstbelangrijk is de beschrijving, door Willem De Clerq van Bilderdijk's begrafenis gegeven, waarbij onderscheiden vrienden uit Den Haag en Amsterdam samenstroomden. Zie W. De Clercq naar zijn Dagboek, bl. 324. Men zie ook vooral Wap's Bilderdijk, bl. 18.

[p. 42]

Maar hoe dat zij, zeker is het, dat toen Bilderdijk ten grave daalde, zijn roem als Dichter zeer geleden had onder den weerzin, dien zijne gevoelens en denkbeelden, maar meer nog de heftige en hooghartige wijze, waarop hij er voor kampte, hadden opgewekt.

Zien we eerst, wat er van zijne verdienste als Dichter zij, om dan ons rekenschap te geven van de geringe sympathie, die hij verworven heeft.

Gedurende dat lange dichterleven heeft Bilderdijk's dichtader, gelijk wij reeds zagen, gevloeid met eene rijkelijkheid, die ons verbaast. De uitstorting van zijn gevoel in verzen was hem eene behoefte,

‘Was ontlasting van 't gemoed.’

Hij dacht bij de vervaardiging niet aan lezers, en had ‘geenerlei ander doel dan 't eenvoudige vermaak der bewerking’¹⁾. Die behoefte groeide soms tot onweerstaanbaren drang²⁾, tot ‘een soort van delirium’ aan. En hoe de verzen dan stroomden, blijkt uit deze mededeeling van zijne hand: ‘Ik heb mijne vrouw, met verzen uit mijnen mond op te schrijven, derwijze afgemat, dat zij geen arm verroeren kan’³⁾.

1) Zie, om met deze ééne aanhaling te volstaan, de Voorrede voor de Vertoogen van Salomo (1788), Dichtw., XV, bl. 35.

2) Zie b.v. het gedicht Zangdoel (1825), Dichtw., XII, bl. 253.

3) Zie den brief aan Jer. De Vries van Oct. 1805, in de Brieven, II, bl. 70. Ziehier nog eenige staaltjes van het delirium. In 1824 schrijft hij aan Hoffmann: het verzenmaken ‘is my zoo natuurlijk als het ademhalen, en ik kan het (al wil ik) niet nalaten.’ Brieven, V, bl. 226.
Veel sterker 6 Juni 1816: ‘Onlangs had ik een aanval als van vroeger tijd, die my 24 uren lang een vloed van verzen deed uitstorten; waaronder een vrij groot.... en een vloed van kleiner stukjes. Dit verlichtte my voor eenige dagen.’ Briefwisseling, II, bl. 165.
23 Maart 1817. ‘Het is weêr met de gewone crisis gescheiden, stroomen van verzen en, als altijd, in dezelfde opvolging, van badinage en hooge ernst. Inzonderheid zijn mij drie zeer aanmerkelijke stukken ontvallen: aan de Moedermaagd, de Dieren (die ik op een gantsch vreemde wijze beschouw); en aan de Maan. Kleineren tel ik niet.’ Aldaar bl. 202.
Daarmee is wel wat in strijd, hetgeen hij den 28en Februari tevoren schreef: ‘Sedert uw vertrek heb ik een vers aan de Moedermaagd gemaakt. Warm is het en zonderling, maar de versificatie begint hare spontaneïteit zoo te verliezen, en dat gevoelt zich zoodra.’ Aldaar, bl. 201.
‘Gisteren en eergisteren was het enkel verzen-uitwerpen met my, volens nolens, als water uit een fontein.’ Brieven, IV, bl. 214.
In 1824 aan Da Costa: ‘Ik ben allergeweldigst aan 't verzen uitgieten in allerlei vorm en van allerlei aart, zoo dat ik niets anders doen kan. In veertien dagen tijds heb ik wel negen of tien vel druks uitgestort. Dit is een paroxysmus die, daar het hoofd daar geweldig by lijden moet, op mijne jaren en in mijnen toestand niets goeds voorspelt. Brieven, IV, bl. 152; verg. bl. 208.
1825. ‘Ik blijf dof en wezenloos, schoon niet zonder verzen-ontvloeiing.’ Aldaar, bl. 212.
1827. ‘Ik maak mijns ondanks onophoudelijk verzen, of liever giet ze uit: want ze ontstroomen my gewillig of ongewillig.’ Bl. 298.
Sommige verzen werden ‘my ingestort, niet gezocht, niet gedacht.’ Briefwisseling, enz. II, bl. 120.
‘Het is ook waar, dat ik, een vers makende, my boven de menschen gevoel, en niet schrijf wat ik wil, maar wat ik moet schrijven als uitstootende 'tgeen my overkropt.’ Briefwisseling, enz. II, bl. 158.
Dit is tamelijk in strijd met hetgeen hij elders van zijne verzen zegt, zie b.v. in de Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 181.
Maar vooral na kennismaking met de laatste aanhaling zal men het niet vreemd vinden, dat Bilderdijk zich in den volsten zin des woords voor een Profeet hield. Ik wijs slechts op de Briefwisseling, enz., II, bl. 158, en op bl. 393 van Bilderdijk's Eerste Huwelijk.

[p. 43]

En er is geen vak van poëzie, waarin hij zijne krachten niet beproefd heeft. Bij voorkeur was hij evenwel lyrisch dichter: dit lag geheel in zijn aanleg en zijne ontwikkeling¹⁾. Op dat gebied heeft hij zijne schoonste triomfen gevierd. De herlezing der grootsche Ode, Napoleon getiteld (Dichtw., IX, bl. 17), moge ons den indruk dier Poëzie verlevendigen; dier Ode, die meer nog eene eerzuil voor Bilderdijk zelf dan voor den revolutiedwingenden en ten slotte vredebrengenden, veroverenden Keizer bedoelt²⁾, en volkomen zijn trant uitdrukt.

1) Zie boven, bl. 31, aanteekening 2.

2) Het oordeel van Mr. C. Vosmaer, zeker geen onbevoegd rechter, over deze Ode luidt in ‘De Nederl. Spectator’ van 1885, bl. 186: ‘dat in geene taal ooit geweldiger hymne is geschreven, zoo zeer in kracht en vervoering gelijk aan Pindaros. Het is een eenig meesterstuk, dat men, tenzij ontbloot van poëzie en doof voor de stoutste taalmuziek, niet kan lezen zonder dat eene rilling van het sublime ons doortrilt.’

[p. 44]

 

‘Neen, Dichtkunst, 't is te lang gezwegen;

 

Wat toeft gy? grijp, ô grijp de Luit!

 

't Heelal zij 't erfdeel van den degen,

 

De roem is de edelste oorlogsbuit.

 

Laat de ijdle Faam uit duizend monden

 

De daden van een' Held verkonden,

 

Zy schenkt de ware glorie niet:

 

De onsterflijkheid der aardsche Goden,

 

En 't ambrozijn, hun aangeboden,

 

Is de adem van 't betoovrend lied.

 

 

 

Doch wacht u, onbedachte vingeren,

 

Der Goden dischlier aan te slaan!

 

Ontziet u, bliksems uit te slingeren

 

Die wat hen aanroert doen vergaan!

 

Jupijn beschrij' des Arends vleugel,

 

Hy siddert voor den zonneteugel;

 

En Fredrik op den Koningsthroon

 

Moge aarde en hemeltrans verwonderen;

 

Omstraald van bliksemen en donderen

 

Bezwijkt hy voor den Heldentoon.

 

 

 

Van hier, ô gy, vermeetle slaven,

 

Die nabootst wat gy niet gevoelt!

 

Die meent, ten wolken op te draven,

 

Terwijl ge in slijk en modder woelt!

 

Wat zoudt gy Heldendaden zingen,

 

Die 't Heldenhart niet door kunt dringen?

 

Die niet van eigen vlammen blaakt?

 

Neen, d'aardschen dampkring uitgeschoten,

 

Het aardrijk met den voet te stooten,

 

Zie daar, het geen den Dichter maakt!

 

 

 

Zal 's Aadlaars borst van wellust zwellen

 

In 't midden van zijn steile vlucht,

 

Zoo 't zwermend kroost der waterwellen

 

Zijn lof durft brommen door de lucht?

 

Neen, durft met hem gelijke pennen

 

De zon in 't brandend aanschijn rennen,

 

En dan, verheft u in zijn' kring!

 

Gy, Stichters van ontzachtbre Rijken,

 

Waar is hy, die u kan gelijken?

 

Dien voegt het, dat hy u bezing'.

[p. 45]

 

Wie durft, door 't bruischend hart gedreven,

 

Op Pindarus verheven baan,

 

Door stormen en orkanen zweven,

 

En lachen val en afgrond aan? -

 

Op 't klappren van zijn zwanenschachten

 

Het aardrijk onder zich verachten,

 

Verzinken zien in 't peilloos niet;

 

En, fier op eeuwige lauwrieren,

 

Den eerkrans door een hand versieren,

 

Die geen verwelkbre bloemen biedt?

 

 

 

Napoleon! diens borst kan gloeien;

 

Zy voelt zich 't recht op heerschappy:

 

Zy vordert, waar heur zangen vloeien,

 

Des aardrijks eerbied af als gy.

 

Hy nader', die haar durv' braveeren!

 

Hy valt met 's warelds opperheeren

 

Verpletterd, suizlend, in het stof;

 

Napoleon! zie daar uw' Dichter!

 

Die zinge u, schrikbre Rijkenstichter!

 

Die borst heeft adem voor uw lof.

 

 

 

't Olympisch Piza drijv' zijn rossen

 

Jupijn ter eer' door 't stuivend zand:

 

De Gauler sloop' de wapentrossen,

 

Op 't eeuwig Kapitool geplant:

 

Wie ziet in 't ledig ruim der hemelen

 

Het deinzend licht der starren wemelen,

 

Wanneer de God des daags verschijnt?

 

Napoleon! Gy treft mijne oogen,

 

En al wat groot heet, is vervlogen!

 

Gy schittert, en 't Heelal verdwijnt!

 

 

 

Maar leer me, ô Zon, uw licht te malen

 

Dat de oogen blindt en nederslaat: -

 

Dat 's Dichters scheppende Idealen

 

Als zwarte dampen achterlaat!

 

Natuur, aanbid, aanbid haar luister,

 

En sidder van het heilloos duister

 

Des woesten baaierts, dat zy brak! -

 

Van 't stof doorwriemlend slangenbroedsel,

 

Dat, zelf elkanders roof en voedsel,

 

Zijn angels in uw' boezem stak!

[p. 46]

 

Natuur! ô welk een dag van glorie

 

Na zulk een nacht vol ramp en nood!

 

Hier valt de veder der Historie

 

De grijze Fabel in den schoot!

 

Hier ziet men 's aardrijks woesten reuzen

 

Op nieuw de bekkeneelen kneuzen,

 

En Jupiter ten troon hersteld!

 

Juich, aardrijk! juicht, ô stervelingen!

 

Hier moogt gy 't gloeiend Péan zingen,

 

De gruwbre Python ligt geveld!

 

 

 

Wat kronkelt hy in blaauwe kringen

 

Van Noordmeir tot Tyrrheensche zee,

 

Wat klemt en sleept hy in zijn ringen

 

't Gestarnte van den hemel mêe!

 

Één Febus (klinkt, ô Heldensnaren!)

 

Één Febus steigert uit de baren:

 

De wraakboog flikkert in zijn vuist,

 

En 't monster ligt in bloed en etter

 

Voor 's jonglings fieren voet te pletter,

 

Door éénen bliksempijl vergruisd.

 

 

 

Waar zijn wy? By Sabéaas stammen,

 

Met geurige kaneel omscheld?

 

Wat rook van uitgeblaakte vlammen

 

Doorwalmt het amberaâmend veld!

 

Wat Fenix stijgt van deze altaren,

 

Wat Fenix rijst na duizend jaren

 

Uit grooten Karels heilige asch!

 

Stijgt eerbiedvol, ja stijgt, mijn klanken!

 

Herrijs met Hem, ô throon der Franken,

 

Maar, grooter dan ooit zetel was!

 

 

 

Gebergten, boort door lucht en wolken!

 

Beschanst uw kruin met eeuwig ijs!

 

Verheft u, saamgespannen volken!

 

En gy, ô vlam des afgronds, rijs!

 

Vergeefs 't Heelal in bloed gedompeld,

 

Met dood en slachting overrompeld!

 

Vergeefs! De ontembre Held houdt stand.

 

Hy spreekt, en de aarde schokt haar throonen!

 

Hy spreekt, en 't regent Vorstenkroonen!

 

En 't Noodlot vliegt hem van de hand.

[p. 47]

 

De Nijlgod rolt bebloede stroomen:

 

De Kison wentelt bloedig zand:

 

De Donau lekt bebloede zoomen:

 

De Po, de Tyber ligt aan band.

 

Zal de Oder thands den loop bepalen

 

Dier meer dan dertig zegepralen? -

 

Dier vlam, die alles overmag? -

 

Vloeit sneller, vloeit, ja vloeit, mijn zangen!

 

Reeds heeft hy 't Frankisch juk ontfangen,

 

En de Oostzee draagt de Keizersvlag!

 

 

 

Wat buigt ge u neêr, ô roekeloozen

 

Die 't vlammend krijgslot tegenstreeft!

 

Bezwijken kan hy zonder blozen

 

Die zonder wroeging strijdt en sneeft.

 

Maar neen, verkrompen van zijn roede,

 

Verspilt ge u-zelv' in ijdle woede,

 

Geslingerd door berouw en spijt;

 

Als de adder, in 't gebloemt' vertreden,

 

Die nog, met platgekneusde leden,

 

Den wandlaar naar de hielen bijt.

 

 

 

Zie aardrijk, zie uw scepters duiken!

 

De ontzachlijke Aadlaar is niet meer:

 

Een nieuwe tijdkring gaat ontluiken:

 

Reeds daalt hy uit de wolken neêr!

 

Gy, Vorsten, op den throon geboren,

 

Doorziet wat de Almacht heeft beschoren!

 

Aanbidt, en treedt uw zetels af!

 

Doet de aarde met u nederknielen;

 

Of - sterft als vrijgeboren zielen,

 

En bonst met kroon en rijk in 't graf!

 

 

 

Reeds schittert in een' gloed van stralen

 

Een scepterstaf van meer dan goud!

 

Geen aardkreits kan zijn' glans bepalen,

 

Geen arm van aardomzwalpend zout!

 

Is 't waar, herrijst na zoo veel eeuwen

 

Het eeuwig Godsrijk der Hebreeuwen,

 

En krimpt de Maan haar horens in?

 

Verschijnt de middagzon in 't Oosten,

 

Om Hagars zwervend zaad te troosten

 

Van d'overmoed der Muslamin?

[p. 48]

 

Verbeelding, sta! en gy, valt open,

 

Gy, poorten! die de toekomst sluit!

 

Een aard, met zoo veel bloed bedropen,

 

Schiet palmen en olijven uit!

 

Het zwaard, gekromd op menschenschonken,

 

De spies, van 't bloed der Helden dronken,

 

Doorklieven 't land als ploeg en spâ;

 

En 't klateren der schriktrompetten

 

Verkondigt blijde vredewetten,

 

En 't eind van 's Hemels ongenâ!

 

 

 

Spoedt aan, ô heuchelijke dagen,

 

Ten koste van wat bloed het zij!

 

Spoedt aan in 's Hemels welbehagen!

 

Herstelt des aardrijks Monarchy!

 

Ja, moeten wy door stroomen waden;

 

In zeën van ellenden baden,

 

Tot dat die groote dag verschijn';

 

Wy lijden, dragen, hopen, zwijgen!

 

Hy zal, hy zal ter kimme stijgen,

 

En 't menschdom zal gelukkig zijn.’

Als episch en dramatisch Dichter daarentegen heeft hij, onzes inziens, den lof niet verdiend, die hem zoo bovenmate is toegezwaaid: zijne natuur was te subjectief om zich geheel in andere persoonlijkheden in te denken¹⁾. Hij voelde zich in de wereld niet t' huis en had een afkeer van menschen: hoe zou hij karakters en hartstochten in hunne concrete verschijning hebben geschilderd?

In den beginne twijfelde Bilderdijk dan ook zelf aan zijne ‘bekwaamheid om (z)ijnen Landgenoten in den treurrol eenig gepast en nuttig vermaak te kunnen verschaffen’²⁾. ‘Mijn gestel’, zei hij nog in 1817, ‘is niet dramatiek’³⁾. In het jaar 1808 evenwel verklaarde hij zijne onthouding op dit gebied met te zeggen:

‘Ik, nietig handgeklap aan grove hersens vergen,
Door de echte kunst, den smaak, 't gezond verstand, te tergen!
Of, heel een' schouwburg zien, verwend van 't ware schoon,
Die geeuwend om zich ziet, of inslaapt by mijn toon?’⁴⁾.

1) Verg. S. Gorter, Letterkundige Studiën, II, bl. 188.

2) Voorrede voor Edipus Koning van Thebe (1779), Dichtw., XV, bl. 23.

3) Brieven, III, bl. 92. Zie ook I, bl. 7, 8; 234.

4) Het Tooneel, (Dichtw., VII, bl. 21. In een brief heet het: ‘Treurspelen schrijven is in het geheel mijne zaak niet. Geen ondankbarer arbeid dan dees!’ ‘Omdat de tooneelspelers 't werk verknoeyen.’ Brieven, I, bl. 115.

[p. 49]

Daartoe rekende hij zich in dit ‘Beotie’ te goed. En toch, het duurde nauwelijks een half jaar, of hij

‘Bedacht zich, greep de pen, en stelde een Treurspel op.’

De kennisneming van een slecht drama had dien omkeer bewerkt, en

‘(Hij) stampte uit innig harteleed

Wel driemaal op den grond en - had (z)ijn Treurspel vaardig
Eer (hij) of iemand 't wist’¹⁾.

Elders zegt hij, dat hij het ‘als met een tooverslag in het aanzijn riep’; en hij had recht zoo te spreken, want het stuk, de Floris de Vijfde, bestemd om bij 's Konings intrede in Amsterdam te worden vertoond, was ‘in driemaal vier en twintig uren ontworpen en opgesteld.’ Maar de vertooning bleef achterwege²⁾. De inspanning des Dichters was geweldig geweest als een ‘electrike schok’; en, zegt hij, ‘'t kon niet anders, of dat treurspel moest van een tweede, en dit van een derde gevolgd worden, en zoo ontstonden, en de Willem van Holland en de Kormak: vruchten eener wreede slapeloosheid, die zy zalfden en veellicht tevens aanzetteden, en medegedenkteekenen van de jammerlijkste maand mijns levens, op en voor mijn krankbed onder woedende folteringen doorgebracht’³⁾.

Bilderdijk had niet veel op met de tooneelstukken van zijn tijd, ook niet met die van 't buitenland⁴⁾. Zelfs op ‘Shakespears kindergrillen’ zag hij laag neer: toch moest hij in hem den meester erkennen in

1) Zie Brieven, II, bl. 179.

2) Niet, zooals beweerd wordt, omdat het stuk in drie weken niet kon worden geleerd. ‘Ik wilde’, zegt de Dichter (Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 214) ‘mijn Floris wel voor den Koning ter ontfangst gespeeld hebben, maar volstrekt niet voor het publiek; en dus heeft noch 't een noch het ander plaats gehad.’

3) Treurspelen, Voorrede; Dichtw., XV, bl. 140.

4) Zie b.v. Brieven, I, bl. 135.

[p. 50]

 

‘Karakterschets; gesprek; het menschlijk hart te ontwinden;

 

Der driften schildring in haar vorming, aanwas, kracht¹⁾.

Maar in de toepassing den grooten meester te volgen, dat vermocht hij niet.

De Floris V is wel de zwakste tragedie, die men zich denken kan²⁾. De Graaf, nagenoeg als een Heilige voorgesteld, wordt verraden en gedood door een hoop aterlingen, die niet veel beter zijn dan gewone struikroovers. Zelfs Bilderdijk's ‘apologeet’ moet erkennen, dat dit treurspel ‘minder schitterend was van poëzie of zelfs kunst van zamenstel, dan wel belangwekkend door de levendigheid van den dialoog, en de treffende schildering der karakters’³⁾. Het eerste deel dier uitspraak is volkomen waar: tegen het tweede gedeelte mag men opkomen. Het stuk is niet slechts hoogst gebrekkig van samenstel, maar daaraan ontbreekt al wat tragische belangstelling zou kunnen opwekken. Geen enkel personage is waar, en van 't begin tot het einde spreekt de Dichter: nooit de figuur, die hij ons wil voorstellen. Da Costa wijst op ‘het bitter ijverzuchtige (karakter) van Gerard van Velzen, het hatelijk hooge van Herman van Woerden, het schuldig weifelende van Gijsbrecht van Amstel, het ridderlijk koene van Kuik, het aandoenlijk trouwe van den Edelknaap, boven alles het edele, groothartige en argelooze van den ongelukkigen Floris.’ Is die beschouwing niet even oppervlakkig als de conceptie dier karakters? Het vereischt toch geene diepe studie om in te zien, dat Kuik slechts eene ijdele schijnvertooning van ridderlijkheid geeft; dat het ‘hatelijk hooge’ van Woerden's aard in het oog van den modernen toeschouwer in 't geheel niet gewettigd is door de hier en daar aangeheven klacht, dat de Adel door den Graaf miskend werd. En welke reden heeft

1) Het Tooneel, Dichtw., VII, bl. 20. Hij had vóór 1819 een stuk over Don Carlos begonnen, maar zag er van af. Zie Brieven, III, bl. 129. Alberdingk Thijm bezat ‘een vrij groot getal schemaas van tooneelwerken van Bilderdijk's’ hand en wel ‘plannen en gedeeltelijk uitgewerkte tooneelen van schouwspelen.’ (Dietsche Warande, X, bl. 404). Daaronder was o.a.: Polydor, treurspel; Selima, treurspel; Alvyne, treurspel; eerste tooneel van een blijspel enz.

2) In 1808 werd dit stuk in de Tooneelkundige Brieven, bl. 21, nog genoemd ‘inderdaad een meesterstuk van kunst.’

3) Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 225.

[p. 51]

Velzen tot zijne ‘bittere ijverzucht?’ Maar Floris, zal men zeggen, is toch eene edele figuur, verre verheven boven den held van Hooft's Geeraerdt van Velzen¹⁾: zijn ongeluk vervult ons hart met medelijden, hij is de waardige hoofdpersoon der tragedie! - Is dat oordeel wel de vrucht van ernstig onderzoek?

Neen: zoo Hooft's tragedie mislukte, omdat hij zich te veel aan de overlevering gebonden rekende, Bilderdijk's held wekt geen belangstelling, omdat hij geheel buiten de werkelijke wereld geplaatst werd. Gesteld, de Dichter had ons eene schildering van de maatschappij gegeven, die de figuur van Woerden verklaarbaar maakte, zou ons dan tevens niet duidelijk zijn geworden, dat de ‘edele’ maar ‘argelooze’, de ‘groothartige’ maar steeds lijdelijke, hartstochtelooze Graaf in dien tijd en in die maatschappij niet paste? Is die argeloosheid geen zwakte, en is de weigering b.v. om zich te laten waarschuwen tegen verraders, die hun inborst nooit sterk bedekt hebben (zie 't IV Bed., III tooneel), niet even schuldig als onverklaarbaar in een Regent? 't Is met Floris als met de overige personen van het stuk: geen hunner heeft vleesch en bloed; het zijn schimmen en abstracties, niet veel beter dan de allegorische figuren in Hooft's Geeraerdt. De eenige indruk, dien men meêdraagt, is deze: hoe jammer, dat zoo'n Brave Hendrik in zoo'n tijd leefde en zoo akelig omkwam; en men wrijft zich in de handen bij de herinnering van de sage, die den hoofdschuldige in een vat met spijkers doet rollen. Maar is dat eene echt tragische uitwerking?

De Willem van Holland is een dialogisch, wil men, een dramatisch gedicht; maar wat den naam van treurspel zou wettigen, waarmede het prijkt, is niet duidelijk. Dat ook hier de Dichter door den mond, of liever in de plaats zijner personages spreekt, heeft reeds Gorter opgemerkt²⁾. In Kormak wordt ons de bekende episode uit de Odyssee voor oogen gesteld, waar Ulysses de vrijers van Penelope overwint en doodt. Het is niet duidelijk, waarom Bilderdijk verkozen heeft het tooneel der handeling naar Brittanje over te brengen; maar in allen gevalle is hij er ook hier niet in geslaagd een hartroerend treurspel te schrijven. Omtrent dit stuk gelden geheel de aanmerkingen op het vorige gemaakt.

1) Verg. Geschied, der Ned. Letterk. in de XVIIe eeuw, I, bl. 211.

2) Letterkundige Studiën, II, bl. 188.

[p. 52]

Van het eerste en het laatste dezer stukken gaf Schimmel eene uitvoerige beoordeeling¹⁾. Ofschoon niet ongeneigd om den Kormak te loven, vindt hij zich toch genoopt te verklaren (bl. 367): ‘Wij hebben geen oogenblik belang kunnen stellen in eenige der ons voorgestelde personen. Daar waait ons een ijskoude adem uit de geheele schepping tegen; het is niet die des levens maar des doods ..... (bl. 368). Als wij de figuren in den Kormak gadeslaan, dan zien wij geen menschen, ook geen half-Goden of Goden, zooals de Grieksche tragedie die doet kennen, dan zien wij slechts met vleesch bekleede dichterlijke idealen, die echter bij de vleeschwording veel van de oorspronkelijke idealiteit verloren hebben.’

En wat den Floris aangaat, heet het, bl. 370: ‘Wie een der vertooningen bijwoonde, zal ons niet bestrijden indien wij beweren.... dat het hart koud bleef en het verstand des hoorders, niet door de inwerking van aandoening en gewaarwording belemmerd, bij het einde vrij en rustig hulde kon brengen aan de schoone verzen, welke dan ook voortreffelijk zijn.’

Bij het bespreken der karakters weifelt hij - blijkbaar door bescheidenheid en vereering van den grooten dichter in de uiting zijner meening belemmerd - in de qualificatie, en een oppervlakkig lezer zou allicht meenen, dat Schimmel's oordeel het mijne te niet deed. Ik zie mij daarom, in het belang van een juist begrip, verplicht, een oogenblik stil te staan bij hetgeen Schimmel over de karakterteekening in dit treurspel gezegd heeft.

Hij spreekt als zijne meening uit (bl. 371), dat ‘de charakters goed zijn aangelegd.’ Men lette hierbij goed op de gebezigde uitdrukking: aanleggen is hier gebruikt in den zin van het aanleggen eener schilderij, d.i. het aanbrengen der eerste flauwe tinten, welke doodverf eerst moet worden opgeschilderd, zal eenmaal de schilderij het leven teruggeven. Daarom zegt hij ook elders (bl. 374), dat de karakters ‘goed bedoeld zijn.’ Het moet daarom ook verwonderen, dat hij zijn denkbeeld heeft omschreven met de woorden: ‘Men ziet de verschillende fijne schakeeringen in de figuren van Velzen en Woerden.’ En waarin bestaat nu die fijne schakeering? ‘Bij genen is minnenijd het roersel tot opstand, bij dezen ligt de grond dieper, is het de politiek.’ Kan

1) De Gids, 1855, II, bl. 360 vlgg.

[p. 53]

iemand het fijne dier schakeering vatten? Is hier iets meer dan aanleg in doodverf?

Als het verder heet, dat ‘de charakters te herkennen zijn en eenige daarvan zelfs met meesterhand geschetst’, dan drukke men vooral op het laatste woord. - Schimmel heeft inderdaad zijn lof van de karakterteekening geheel prijs gegeven door te erkennen - zooals van ziin helderen aesthetischen blik te verwachten was, - dat ‘de gantsche schepping als verstijfd schijnt’,...... en ‘bij de aanschouwelijke voorstelling u zal doen huiveren van koude en niet lang de aandacht kunnen bepalen.’ En waarom? ‘Al de figuren bewegen zich alleen in officieelen kring; het zijn historie-menschen, geen menschen uit onzen kring.’ Had Bilderdijk de eischen gekend, ‘welke de stoffe aan hem mocht doen’, zijn ‘tafereel zoude in staat zijn het menschelijke in zijne fijnste tinten weêr te geven (bl. 372);.... maar dan moest men juist het huiselijk leven der historie-menschen indringen, hun kleine zwakheden in de binnenkamer - de sleutel tot de grootere daar buiten - bespieden.’ Wil dat niet met andere woorden zeggen, dat de karakterschildering hoogst oppervlakkig, hoogst onvolkomen is? Ik zie dus ook door het oordeel van dezen meester het mijne bevestigd.

En nu ‘Bilderdijk's Epos.’ Hij had vroeger (1808) reeds aan sommige onderwerpen, als Aelius (Aëtius?)¹⁾ of Karel den Grooten, gedacht, toen hij zich eindelijk bepaalde tot een greep ‘uit de ontzachlijke sfeeren, waaraan de Zondvloed een einde maakte’. (Da Costa). Het zou ‘een zeer uitgebreid Dichtstuk’ worden, maar is, gelijk wij zagen, met den vijfden zang gestaakt. Die fragmenten kunnen, naar 's Dichters eigen meening, ‘aan niemand den gang van het plan verraden, even weinig als de menigte van Epizodes of byverdichtsels die het insluiten moest, en wier naauwe aaneenschakeling eerst volmaakt in de geheele samenvloeiing mag blijken’²⁾.

1) Zie Brieven, II, bl. 167: ‘Ik heb eens in mijn hoofd gehad .... een heldendicht te maken van dien Elius (of Aelius, gelijk men hem veelal noemt), die Attila gestuit en geslagen heeft!’

2) Voorrede, Dichtwerken, XV, bl. 183. Da Costa en Rau, die beiden eene uitgave van Bilderdijk's epos hebben gegeven, hebben er ook een ontwerp van het geheel aan toegevoegd. Die van Da Costa verscheen in 1847, die van Rau in 1880.

[p. 54]

Uit de op bl. 31 bijgebrachte plaatsen zou haast mogen worden afgeleid, dat hetgeen volgen moest hem niet zeer duidelijk voor den geest stond. Eene beoordeeling van het dichtstuk in zijn geheel is daardoor afgesneden: toch kan men naar die vijf zangen afmeten, in hoeverre Bilderdijk de gave van epische schepping bezat.

Van zijn vroegsten leeftijd ‘altijd met de Eerste Wareld en hare bevolking zoo wel als met haar verband tot een hoogere, bezig, hing (hem) steeds de bekende plaats uit het boek der Schepping (Gen. VI, 2, 4) aan, waar de kinderen Gods gezegd worden zich met de dochteren der menschen vermengd, en uit haar de machtigen, de geweldhebbers der aarde, voortgebracht te hebben, die men Reuzen noemde. Al dra vond (hij) deze plaats, 't zij by sommige Kerkvaderen, 't zij Rabbijnen, verstaan van onsterflijk kroost van onzen eersten Vader, door hem, vóór zijn jammerlijken afval, in Eden geteeld; en het denkbeeld dat dezen, als Erfgenamen van den zaligen lusthof door de uitgebannene Aartsvaders verbeurd, aan hun Nageslacht deel in die zaligheid wenschten, kwam (hem) eene even natuurlijke onderstelling voor, als eene poging van deze Geweldigen-zelven, zoo fier op hunne Vaderlijke afkomst als op hunne meerderheid van krachten en moed, om het ook voor hun gesloten paradijs te herwinnen. Met één woord, (hij) vond er de Heidensche Fabel der Hemelbestormeren in, en niets was natuurlijker, dan dat zich met de uitdelging van geheel een menschdom, dat zich dezen verwaten aterlingen onderworpen had, de vernieling des vroegeren aardbodems en de losmaking van het zalig Eden, daar eerst mee verbonden, onderling als tot een enkel tafereel voor (hem) vereenigde’¹⁾.

Ziedaar de stof, die hij zich voorstelde te bewerken. Het onderwerp was bij uitstek grootsch, en zijne opvatting veroorloofde hem het gebruik van ‘de machine, de inwerking namelijk van boven-natuurlijke wezens’, die hij rekende ‘ziel en beginsel’ van het Epos te zijn. Hij had ‘verscheidenheid van wezens in overvloed’ te zijner beschikking: ‘menschen, van gewone, en tevens van buitengewone natuur en voorrechten; goede en kwade Engelen; en bovenal, een geslacht van onvervallen Paradijsmenschen in Adams staat vóór den val, en nog in die verhevene stand en

1) Voorrede, Dichtwerken, XV, bl. 179-180.

[p. 55]

eigenschappen, waar hy uit verviel.... en deze allen door de naauwste betrekkingen aan elkander verbonden.’

Had hij het grootsche plan kunnen afwerken, zooals het zich, zij het ook maar in ruwe omtrekken, in zijne ziel gevormd had, en waren wij getuigen geworden van ‘de algeheele verwikkeling, die van oogenblik tot oogenblik groeien moet, en hare ontknoping in eens bereikt, als het oogenblik der verdelging daar is, waarvan het ontzettende met eene duidelijkheid van voorstelling gepaard moet gaan, die geheel de vorming der aarde tot grond heeft, in wier gantsche wording de lezer vooraf moet ingelijfd worden’,¹⁾ - misschien ware het gedicht werkelijk een kunstgewrocht geworden, ‘waarby alles wat na de Ilias op helden-dichterlijk grondgebied een naam heeft, verbleekt ware’²⁾; want zeker, hier kon de Dichter toonen, dat hij zong onder den invloed dier onbedwingbare macht, dier poëtische aanblazing, wier kracht hij zoo treffend schilderde op het eind van den vierden zang van de Ziekte der Geleerden³⁾, waardoor

‘'t Ydel niet neemt lichaam en bestaan,

't Onzichtbre doet voor 't oog het zichtbre stofkleed aan,
En zweeft, in kleuren die geene Iris uit kan drukken, -
In bloemfestoenen, die betoovren, die verrukken, -
In zonneglansen, of in bliksemstralen uit,
En lacht of siddert, naar den toonval van uw luit.
Wat is, verdwijnt! wat was, herteelt zich! 't ongeboren
Springt, op uw wenken, als een watersprong, te voren!
't Heelal bezielt zich door uw' adem; voelt met u;
En de eindlooze Eeuwigheid smelt in 't ondeelbre nu.’

Wij waagden het aan de volkomenheid van het voltooide dicht-

1) Voorrede, Dichtwerken, XV, bl. 183.

2) Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 231. Hij haalt in de aanteekeningen, bl. 48, deze uitspraak van 's Gravenweert aan, uit diens Essai sur l'hist. de la littérature Néerlandaise, p. 194: ‘Ces cinq chants d'un poëme non achevé font pâlir ce que l'on a jamais qualifié de poésie épique après Homère.’ Hofdijk acht het ‘het schoonste kunstgewrocht na Homeros schepping.’ Geel had reeds in Onderzoek en Phantasie gezegd (2e uitg., bl. 90) ‘dat dit gedeelte van zijn meesterstuk genoeg was om hem onsterfelijk te maken.’

3) Dichtw., VI, bl. 408.

[p. 56]

stuk stuk te twijfelen, omdat er, ondanks de meesterlijke behandeling der détails, ondanks die wegslepende schilderingen of beschrijvingen, in het afgewerkt gedeelte veel is, dat ons onbevredigd laat. 't Is niet omdat, zooals de Dichter meende, ‘noch onze leeftijd, noch zelfs onze Natie, dichterlijk genoeg is, om in een Heldendicht, ja zelfs in den toon daarvan, smaak te vinden’¹⁾; maar omdat wezenlijk onoverkomelijke bezwaren zich tegen een geheel bevredigenden indruk verzetten.

Ik wil niet vragen, of die ‘wareldmengeling van door één zwevende wezens van geheel verschillenden aart²⁾’ wel geschikt is ons, voor wie toch het zuiver menschelijke alleen bevattelijk en aantrekkelijk blijft, op den duur te boeien. Ik wensch er niet op te drukken, dat de Dichter, bij gebrek aan meesterschap over die bovenmenschelijke toestanden, hier en daar ook min gelukkig is in zijne voorstelling, en die ‘duidelijkheid’ mist, die hij zelf eischte; dat dan zijne woordvoeging stroef en moeilijk te volgen wordt; dat enkele malen zelfs klanken in de plaats van gedachten treden. Maar wat vooral den indruk schaadt, 't is zijne machteloosheid om objectief zijne handelende personen te scheppen, die zich hier evenzeer openbaart als in zijne treurspelen.

Zeer juist is het reeds door S. Gorter opgemerkt³⁾: ‘het zijn hier geen menschen uit de voorwereld, maar uit Bilderdijk's tijd, liever uit Bilderdijk's verbeelding, die aan 't woord zijn. Zij hebben niets van hetgeen Homerus' personen onsterfelijk maakt, mengeling van kinderlijke naïveteit, half barbaarsche ruwheid soms, met adel des gemoeds, met helder, klassiek gezond verstand - natuur en waarheid met één woord.’ En wilt ge er aan herinnerd worden, dat ook hier niet altijd menschen van vleesch en been optreden, overweeg deze woorden uit hetzelfde meesterlijke opstel: ‘Vergelijk eens in de Koning Hendrik de IV^de het afscheid van Percy Hotspur van zijne Kate met dat van Segol en Zilfa: de toestanden staan bijna gelijk, in beide gevallen is er van weêrskanten hartstocht: Bilderdijk's verzen stroomen uit Segol's en

1) Voorrede, Dichtwerken, XV, bl. 176. Verg. Bilderdijk's Brieven, III, bl. 104.

2) Voorrede, bl. 188.

3) Letterkundige Studiën, II, bl. 189.

[p. 57]

Zilfa's mond met gloeiende vaart: nogtans, bij Shakespere spreken de menschen, bij Bilderdijk spreekt de situatie.’

Daarentegen is zuiver beschrijvende poëzie ‘zijn kracht en hoogste glorie.’ En dat hij daarbij elken toon kon aanslaan, ziet men b.v. in zijne schildering van den Dorpsschoolmeester uit zijn tijd in Het Buitenleven (Dichtwerken, VI, bl. 292).

‘Hier zit hy! In zijn stap, zijn uitgestreken wezen,

Is 't geen hy op zijn staat zich inbeeldt, klaar te lezen.
't Vertrouwen op zich-zelv', en op de meerderheid,
Waar mede, 't geen hy weet, zijn kleinen hoogmoed vleit.
Ook is hy reedlijk verr' in 't lezen, schrijven, rekenen:
Hy kent in d' Almanach planeet- en hemelteekenen:
Hy zingt de Kerkgemeent' met ernst en stichting voor;
En worstelt, jaar aan jaar, den Catechismus door.
Hy disputeert met moed, en zonder los te laten,
En, schoon hy 't ook verliest, hy weet er door te praten.
Let op, wanneer hy spreekt, op wat geleerden trant
Hy elke sylbe rekt, en ieder muskel spant!
Wat moeite hy zich geeft, om met het naauwst geweten
Ons elke letter juist in de uitspraak toe te meten!
Hy rijmt: indien 't hem lust, trots.... en Datheen,
En declineert getrouw door alle casus heen.
Ook weet hy 't noodigst zelfs van Staats- en Kerkhistorie,
En kent en Lodestein en Sluiter by memorie.
't Heelal, het gansche dorp, staat van den man verstomd,
En weet niet hoe één hoofd aan zoo veel wijsheid komt.
Voor 't oovrig ziet hy scherp op 't nietigste overtreden,
En wordt door zucht of traan bewogen noch verbeden.
Verschijnt hy, in zijn blik (den aanblik van een God!)
Leest heel het kindervolk hun onherroeplijk lot.
Hy wil 't; men gaat uit een: hy wenkt; men zet zich neder:
Hy glimlacht; alles juicht: hy fronst; men siddert weder.
Hy dreigt, beloont, kastijdt, met d' eigen toon van stem;
En, in zijn afzijn zelfs, is ieder bang voor hem.
Hy ziet, hy hoort, hy weet, wat elders werd misdreven:
Hy vindt het de arme jeugd voor 't voorhoofd aangeschreven.
Hy raadt, wie lacht, wie snapt, wie luiert, en wie slaapt
Wie anderen partjens speelt, of onder 't bidden gaapt.
De berk ligt nevens hem: die roê, wier vreeslijk knellen
Den moedwil, met een wenk, den teugel weet te stellen,

[p. 58]

 

Der traagheid sporen geeft, 't ontzag in werking houdt,

 

En d' ijsselijken plak als naasten buur beschouwt.’

 

 

 

‘De Dionys van 't dorp is kenbaar aan dees trekken.’

Of wilt ge hem andere tooneelen zien malen, beschouwt dan dit landelijk tafereel, dat weinige bladzijden verder voorkomt (Dichtw. III, bl. 296), en dat hij met ‘Ostades rijk penceel’ trachtte te schilderen:

‘Hier hebt ge een praatparty van drinkende oude liên.

Dees haalt zijn marschen op, of laat zijn wonden zien,
Die hy voor d' ouden Prins in Berg' op Zoom behaalde,
En zegt: Oranje in 't hart, schoon Frankrijk zegepraalde!
Die, praat van 't geen zijn jeugd, in andere tijden, zag,
Toen England eerbied vroeg aan de oude Statenvlag. -
Ginds ziet ge een bolle meid, op 't slingrend touw geheven,
Zich schomm'len door de lucht en op de winden zweven.
De dartle Zéfir speelt met onderkleed en schort,
Dat om haar kniën golft, met zilvren lint gegord;
En de arglooze onschuld lacht, wanneer de schalke boeren
Haar, met een dubblen zet, den hemel nader voeren -
Wat verder zien we een baan, waarin.de forsche hand
(Een koningslust weleer, nu balling op het land!)
Den kaatsbal, door de lucht elkander toegedreven,
In zeekre richting jaagt, en heen en weêr laat streven;
De spelers wringen 't lijf aan alle kanten heen,
En voegen 't vuur der drift by de afgerichte leên.
Hun boezem jaagt en klopt by 't beurtelings verwachten,
En dubbelt t' elkenmaal behendigheid en krachten.
In 't eind, het toeval spreekt: een holle kreet gaat op,
En vlecht den stoutsten gast den lauwer om den kop. -
Hier weder, zien we een bal, die uit de hand geschoten,
't Geschaarde kegelspel al rollende om moet stooten.
Daar vliegt hy, snelt, en werpt, in onbesuisde vaart,
Van 't houten batailjon een vleugelman ter aard'.
Somwijlen, of 't mocht zijn, van tuimelzucht bevangen,
Doorloopt hy 't heel en al, en wandelt door de rangen.
Besluitloos, aarzelt hy, bedreigt hen beurt om beurt,
Onzeker, wien hy 't meest zijn aanval waardig keurt.
Nog staan ze en houden post, in fiere moedvertoomng!
Doch eindlijk, hy besluit, en 't noodlot treft den koning.

‘Maar hier by d' ouden Olm, die honderd jaren heugt,

Verzamelt zich de bloei en 't schoonste van de jeugd.

[p. 59]

 

De Boersche vedel klinkt, en ieder maakt zijn paartjen.

 

De vreugde blinkt in 't oog, de hoed staat op een haartjen.

 

Men springt, men danst, men schokt, men huppelt in het rond,

 

En vat zijn meisj' in d' arm, en heft haar van den grond.

 

Het jonge hartjen klopt, by 't teder vingrennijpen

 

En Liefde koomt in 't spel, om in den hoop te grijpen.

 

't Genoegen lacht alom, gezondheid krijgt een blos;

 

De geest wordt opgebeurd; de leden worden los;

 

De steeds gerekte boog herstelt zich door 't ontspannen;

 

En zucht om leêg te zijn blijft uit het dorp verbannen.’

Dat talent van beschrijven blijkt vooral uit het meesterlijk leerdicht, dat ten titel draagt: De Ziekte der Geleerden. Hier toont hij zich Dichter bij uitnemendheid.

Hij moge ons al in den vierden zang toeroepen:

‘O Gij, die 't oor schenkt aan mijn lied,

De zangstof lokke u uit, mijn schorre gorgel niet’,

't is de stof niet, die ons hier aantrekt, want schijnbaar is er geene minder dichterlijk dan deze. Maar Bilderdijk heeft haar met zijn tooverstaf aangeraakt, en hij sleept ons mee.

De reden daarvan is niet ver te zoeken. Bilderdijk was Dichter, en die Dichter was zijne stof volkomen meester. Dat hij de kwaal, die hij bezong en bekampte, kende, wie twijfelt er aan, die geen vreemdeling in 's mans leven is; wie twijfelt er aan, die niet zonder huivering de schildering leest, welke hij in den vierden zang van 't Dichtstuk geeft van zijn voortdurend lijden als gevolg van hersen-in- en overspanning?

En om die stof te kneden, om er gloed en leven aan bij te zetten, had hij maar te putten uit den rijkdom zijner kennis. Hij was diep doordrongen van de noodzakelijkheid voor den Dichter van grondige wetenschap: ‘zoo van taal-, oudheid- als menschenen zakenkennis’¹⁾; en daarin muntte hij uit. Dat had hij met Vondel gemeen, en die ‘algemeene, diepe, uitgebreide kennis’ gaf aan zijne poëzie dat heldere, grondige, bepaalde en fijne’, dat haar zoo treffend maakt²⁾.

1) Zie de Voorrede voor de Nieuwe Mengelingen, Dichtwerken, XV, bl. 123.

2) Verg. Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 362.

[p. 60]

Ook in De Ziekte der Geleerden komt dat uit, niemand zal dit ontkennen. En daarin ligt nog iets meer dan de bloote ‘verdienste der overwonnen moeyelijkheid.’ Het is volkomen waar, wat Bilderdijk in het nabericht op Het Buitenleven zegt: ‘Een dichtstuk zou door stof en inhoud belangrijk en zelfs aantrekkelijk kunnen zijn, en echter als dichtstuk vrij licht; en de dichter dus een bekwaam, kundig, en verstandig schrijver, zonder dichterlijke bekwaamheden zijn kunnen.’ Maar het omgekeerde is evenzeer waar: een ‘wederspannig of dor’ onderwerp zal door een waar Dichter met de ‘bezielende, alles adelende, alles met zich assimileerende kracht der poëzy’ tot een aantrekkelijk kunstproduct worden omgeschapen¹⁾. En dat kon Bilderdijk doen: dat heeft hij gedaan.

Waar zijne subjectiviteit op den voorgrond mag treden, daar blinkt hij uit als Dichter. Geen wonder, dat hij zich als zoodanig vooral doet kennen in dien schat van lyrische zangen, die hij in allerlei vorm, als ode, lied, lierdicht, ontboezeming, toespraak, klacht, verzuchting, vervloeking, gebed, heeft uitgestort. Hoor die diepgevoelde voorafspraak van het schoon gedicht Leydens Ramp (Dichtw., IX, bl. 32):

‘Geen dartle trek, geen ijdle roembehaling,

Is 't geen my drijft, het wit waarop ik doel;

Maar plichtbesef, maar zucht tot schuldbetaling,

Beweegt mijn hart, vervult mijn zielsgevoel.

Ik span geen Luit: ik week haar met mijn tranen;

Wat is my kunst? ik zing niet, maar ik ween:

Het nokkend hart, door 't jammren, lucht te banen

Is al mijn wensch, en, al mijn wensch alleen.

Geen lauwer wast op deze steengruishoopen,

Die voor mijn oog zich opdoen, waar het wei';

En, wee de kruin, die Leyden kon zien sloopen

En lauwers zocht in 't snikkend noodgeschrei!

Barbaar! die hier met zwier en kuustgeest schildert,

Bevallig toetst, en toon en trekken kiest! -

Dien heeft geen smart het lijdend brein verwilderd.

Hy heeft geen hart, die hier geen hart verliest!

1) Verg. Da Costa, t.a. pl., bl. 220, die daar niet noodig had zoo tegen de ‘mannen der esthetische kritiek van onze eeuw of liever ons vaderland’ uit te varen.

[p. 61]

 

Mijn Vrienden, neen! brengt elders kunstgrâge ooren!

 

Zoekt elders lust in vleiend stemgestreel!

 

Hy ween met my, die mijn geween wil hooren,

 

En neem voor zang het hikken van de keel.

 

Een ander ding' naar juichend handenklappen

 

My streelt de zucht die met mijn zuchten paart:

 

Van dien verzeld, den grafkuil in te stappen,

 

Is thands voor my het eenigst goed op aard.

 

Dien zult ge my, ô dierbaar Leyden, geven:

 

Dien heeft aan u geen Zang, maar 't Hollandsch hart verdiend;

 

En, mocht dit uur mijn tong aan 't dor verhemelt' kleven,

 

Gy zult dien zelfden zucht na mijn voleindigd sneven

 

Niet weigren aan den zerk van Leydens teêrsten vriend.’

En wat zou hier niet aan te halen zijn om zijn meesterschap te doen uitkomen! Hoe gaarne zouden wij nog menige proeve leveren, b.v. een groot deel afschrijven van die ontboezeming op 8 Maart ('s Prinsen verjaardag) in Londen, 1796, met dien treffenden aanhef:

‘Omzwervende in Uitheemsche palen

Met een in ballingschap door rouw benepen hart,

Het Lied van Sion op te halen,

Verlaten Jacob, welk een smart!

Ach! kunt gy 't minste toontjen slaken,

Dat u den boezem niet verscheurt

Die steeds de Vaderlandsche daken.

Den Vaderlandschen grond betreurt?

In schralen wilgenschaâuw gezeten

Met losse vlecht en hangend hoofd;

De raauwe wangen opgereten;

Het licht in de oogen uitgedoofd;....

Wanhopend, redloos, en bezweken

Op d'uitgedorden worteltronk,

Zijn tranen, die uw oog ontbreken,

Uw eenigste, uw gewenschte dronk!

En zoudt ge in zulk een' toestand zingen?

Den feestgalm van uw' Maagdenrei

Uit d'afgeklaagden gorgel wringen?

Neen! neen, bedrukte! zwijg en schrei!...

[p. 62]

 

Met oogen, die in tranen zwemmen,

 

Met lippen, van hun stroomen, nat,

 

In de angsten, die ons hart beklemmen,

 

Den blijden Jubeltoon te stemmen!

 

Hoe ongelijkbaar hard is dat!’ enz.

Hoe die Profetenklacht ons in de ziel grijpt! En dat krachtig werkende vindt men in de meesten van dergelijke stukken, tengevolge van ‘dat oorspronkelijke, onopzettelijke, onmiddelijke, het uit het hart tot het hart voelbaar.’ Ik kan mij niet weerhouden ten minsten nog eene aanhaling te doen. Ik zou het geheele gedicht, Afscheid getiteld, wel willen uitschrijven, in Januari 1811 in de Amsterdamsche afdeeling der Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen en Kunsten voorgedragen, en waarin hij in zoo schoone verzen een blik werpt op zijn eigen leven, dat hij als geëindigd beschouwde, en op den loop van Neerland's Dichtkunst. Volkomen in harmonie met de algemeene stemming was die aandoenlijk sombere rouwklacht, waarmee de toespraak scheen te eindigen:

‘Des noodlots ijzren doem

Klonk door de ruimte, en sprak: ‘Zij Hollands naam verdwenen!’
Wat bleef my sints dat uur, wat kon ik meer dan weenen!
De naam van 't Vaderland, van Holland is geweest.
Zie daar mijn' laatsten snik; met dien geve ik den geest!’

Hoe moet de vergadering geëlectriseerd zijn geweest, toen hij daarop door een meestergreep deze profetische jubelkreet liet volgen:

‘Waar Meanders zilvren water door zijn kronkelbochten schiet,
Groet de Zwaan haar stervensstonde met een zacht en kwelend lied.
Dan, dan zuizen lucht noch stroomen; alles luistert, alles zwijgt,
(Zelfs het lied der filomelen), waar die toon ten hemel stijgt.
Maar wat zingt gy, veege zangzwaan, in uw kabblend stroomgebied?
Ach, gy dankt de zuivre plassen, waar zijn volle kruik van vliet!
Ach, gy dankt de groene boorden, in wier dons gy rusten mocht,
En de loverrijke bosschen, waar gy 's middags schaduw zocht!
Wis, gy zingt den frisschen stroomen 't teêr, 't aandoenlijk afscheid toe;
En gy doet, geliefde zanger, wat ik op uw voorbeeld doe!
Moog, als u het westewindtjen op uw blaauwe waterbaan,

[p. 63]

 

My een zachte dood verrassen, in mijn jongste cytherslaan!

 

Roemen u de stroomnajaden van uw' spiegelheldren plas!

 

Slechts één traan in Hollandsche oogen zegg' van my: de Dichter was!

Maar gy, broeders,

Gy, behoeders

Van den Vaderlandschen roem!

Mijn verscheien

Eischt u schreien,

Lijkmuzyk, noch offerbloem.

Uit die rustplaats,

Uit die lustplaats,

Waar mijn ziel de dood ontvliedt,

Ziet zy teder

Op u neder,

By het stemmen van uw lied:

Leent zy de ooren

Aan uw choren,

Als gy liefde zingt en echt;

Als uw tonen

Deugden kronen,

Waarheid staven, godsdienst, recht:

Als ze in 't lijden

't Wee bestrijden

En verduren doen aan 't hart;

Moed ontsteken,

Helden kweken,

Die niet zwichten voor hun smart.

Ach, de dagen

Onzer plagen,

Lieve broeders, gaan voorby.

Uit dit duister

Rijst de luister

Van een nieuwe heerschappy.

'k Zie de kimmen

Reeds ontglimmen

Van een nieuw, een Godlijk licht!

Op de randen

[p. 64]

 

Dezer stranden

 

Straalt zijn glans my in 't gezicht.

 

 

 

Op de randen

 

Van de stranden

 

Van dien onafzienbren vloed,

 

Die dit leven

 

Houdt omgeven,

 

En reeds omzwalpt om mijn' voet.

 

 

 

'k Heb het vallen

 

Van uw wallen,

 

Hollands Ilium, voorspeld;

 

'k Zag het blaken

 

Van uw daken,

 

En uw Hektors neêrgeveld:

 

 

 

De ingewanden

 

Voelde ik branden

 

En verteeren van die vlam:

 

'k Riep, ik weende,

 

Ja, 'k versteende;

 

Maar de dag des jammers kwam.

 

 

 

Doch verduren

 

Wy deze uren!

 

ô! De toekomst brengt ons troost.

 

Trojes vallen

 

Schiep de wallen

 

Van oud Romes heldenkroost.

 

 

 

Wat verschijne,

 

Wat verdwijne,

 

't Hangt niet aan een los geval.

 

In 't voorleden

 

Ligt het heden;

 

In het nu, wat worden zal.

 

 

 

Opgaan, blinken,

 

En verzinken,

 

Is het lot van ieder dag:

 

En wy allen

 

Moeten vallen,

 

Wie zijn licht bestralen mag.

[p. 65]

 

Of de kronen

 

Luister toonen,

 

Volken, Staten, bloeiend staan,

 

Langer stonde

 

Duurt hun ronde,

 

Maar hun avond spoedt toch aan.

 

 

 

Doch de dampen

 

Dezer rampen,

 

Doch de nevels dezer nacht,

 

Zullen breken

 

By 't ontsteken

 

Van den dag waarop zy wacht.

 

 

 

Mocht mijn' lippen

 

Dat ontglippen

 

Wat mijn brekend oog hier ziet!

 

Mocht ik 't zingen,

 

En mij dringen

 

Door dit wemelend verschiet!

 

 

 

Ja, zij zullen

 

Zich vervullen,

 

Deze tijden van geluk!

 

Dees ellenden

 

Gaan volenden;

 

En, verpletterd wordt het juk.

 

 

 

Holland leeft weêr,

 

Holland streeft weer,

 

Met zijn afgelegde vlag,

 

Door de boorden

 

Van het Noorden

 

Naar den ongeboren' dag.

 

 

 

Holland groeit weêr!

 

Holland bloeit weêr!

 

Hollands naam is weêr hersteld!

 

Holland, uit zijn stof verrezen,

 

Zal op nieuw ons Holland wezen,

 

Stervend heb ik 't u gemeld.

 

 

 

Stervend zong ik,

 

Stervend wrong ik

[p. 66]

 

Deze heilvoorspelling uit!

 

't Sterflot wenkt my:

 

Gy, herdenkt my

 

Als u 't juichensuur ontspruit!’

Erkent men niet, bij het lezen, dat het volkomen waar is, wat de straks aangehaalde beoordeelaar schrijft¹⁾: ‘Tusschen den dichter en zijn lezer - zoo deze hem komt vinden, want hij zoekt hem niet - heeft geen angstig sylbentellen, geen pijnlijk zoeken naar woord of denkbeeld, geen likken of schikken zich ingedrongen. De dichterlijke gedachte heeft zich van de ziel meester gemaakt, houdt haar vast, houdt haar bezig, rust niet eer zij - soms na dagen zoekens, soms als bij het licht van één bliksemslag en in één oogenblik in al hare vertakkingen doordacht is en dan - bij de uitstorting - vangen de denkbeelden in het blinkend gewaad der beeldspraak, met lichtgeschoeiden voet van zelf haar sierlijken kringdans aan, en de woorden komen gedienstig aangevlogen als waren zij reeds lang van te voren met zorg gekozen en juist voor die plaats besteld, die zij thans innemen. Er ligt iets waarlijk tooverachtigs in die volstrekte gehoorzaamheid, die onbegrensde plooibaarheid, zoodra Bilderdijk maar beveelt, der voor ons vaak zoo stugge woorden.’

Ik geef nog slechts een enkel staaltje, maar dat volkomen het gezegde bewijst. 't Is zijne beschrijving van de taal zelve, in het dichtstuk De Dieren (Dichtw., V, bl. 129):

‘ô Vloeibre klanken, waar, met d'adem uitgegoten,

De ziel (als Godlijk licht, in stralen afgeschoten,)
Zich-zelve in meêdeelt! Maar dan licht of melody;
Maar schepsel van 't gevoel in de engste harmony
Die 't stofloos met het stof vereenigt en vermengelt!
Door wie zich 't hart ontlast, verademt, en verengelt!
Gy, band der wezens; en geen ijdel kunstgewrocht,
Door arbeidzaam verstand met moeite en vlijt gezocht,
Maar goddelijke gift, met de ademtocht van 't leven,
Aan 't schepsel ingestort zoo verr' er geesten zweven;
En, tevens met zijn val, vervallen en ontaard!
Wat waart ge, als Adams hand zijn scepter had aanvaard!

1) S. Gorter, Letterkundige Studiën, II, bl. 182.

[p. 67]

 

Nog doet ge ons door uw kracht het stroomgeruisch der wateren,

 

't Geplasch van 't klettrend nat, 't geklak der beekjens klateren,

 

Des afgronds joelen op 't gedonder van de lucht,

 

En 't stormgebulder van den noodstorm als hy zucht -,

 

Nog 't zacht geritsel van het lover, 't aaklig loeien

 

Des woudstiers naar zijn prooi, door luistrende ooren vloeien,

 

En 't tjilpend piepen der gepluimde burgerschap

 

Met krakend raafgekras of knettrend uilgeknap

 

Verwisslen, - liefde en haat met onderscheid van klanken

 

Bezielen; 't spartlen zelfs der dartle wijngaardranken

 

Erkennen, en den toon waarmeê de braambosch schudt,

 

Of de olm het hoofd beweegt, wen hy zijn weêrhelft stut.

 

Nog rukt ge 't hart om hoog, of weet het door uw galmen

 

Met sombren weemoed, als een mistdamp, te overwalmen;

 

Stort vreugde en droefheid, stort den hemel voor ons uit,

 

Of 't siddren van de hel, vermogend spraakgeluid!

 

ô Schildring zonder verf, door loutre luchtpenceelen!

 

ô Mocht ge een oogenblik het sterflijk zintuig streelen

 

Als toen ge in Edens hof der Serafijnen lied

 

Aan 's menschen adem huwde, en aarde en bosch en vliet,

 

Van hemelweelde stom, den weêrgalm op deed vangen,

 

Waarby de praalzucht krijscht van onze kunstgezangen;

 

En elk der woorden, vol van echten wijsheidsschat,

 

Meer uitdrukte aan 't verstand, dan heel onze aard bevat!’

Ja, wel ligt er iets tooverachtigs in, en men staat verpletterd bij die heerschappij over de taal, dat volkomen meesterschap over iederen dichtvorm, dat spelen met rhythmus en rijm.

Hij wist en voelde dat zelf. Het proza kon hij niet bemachtigen, het was in strijd met zijne natuur. Nog in 1824 schreef hij¹⁾: ‘'t Proze is een moeilijk ding, en steeds moeilijker voor my. Waarlijk de taal is poëzy, en onze ziel voor niets anders recht vatbaar.’ Daarom verzen! ‘Dan zeg ik wat ik meen, wat ik wil, wat ik denk, wat ik gevoel; dan volgt mij de taal, dan staat zij mij ten dienst, en alles vliegt op mijn wenken en schaart zich als een welgeordend leger, op zijn hoefslag’²⁾.

Wat den vorm betreft, weten wij dan ook, dat de Dichter zich onbegrijpelijke moeite getroost heeft om het instrument, dat hij

1) Brieven, IV, bl. 179. Verg. I, bl. 114, 236; II, bl. 264; Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 219.

2) Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 85.

[p. 68]

zou bespelen, geheel in zijne macht te krijgen. Vooral door vertalen had hij zich geoefend, en soms twintigmaal eenzelfde stuk op nieuw uit eene vreemde taal in Hollandsche verzen overgebracht. En aan de studie der versificatie was niet minder zorg door hem ten koste gelegd¹⁾. Hij had het dan ook zoover gebracht, dat hij zelfs de moeilijkste onderwerpen kon neerschrijven en doen drukken ‘zonder eenige verandering, byvoeging, afdoening, of al wat men beschaving noemt, zoo, gelijk het (hem) uit de ziel was gevloeid’²⁾.

Het eenige, dat men hem kan verwijten, is ‘die meer of min stijve, of eerder stroeve vorm, aan de achttiende eeuw in het leven als in de dichtkunst eigen, die meer of min ouderwetsche, aan den tijd en het hof van Lodewijk den Veertienden herinnerende statigheid, welke onze Dichter nog in later tijd in zijn prosa, maar vooral ook in het maatschappelijk leven onderscheidde³⁾.’

1) Over vertalen zegt hij in de voorrede van Kallimachus Lofzangen (1808), Dichtw., XV, bl. 134: ‘Zoo zeer ik in mijn' eersten tijd daar het nut van gezien en ondervonden heb, somwijlen twintig- en meermalen, een zelfde stuk uit de Oudheid in Hollandsche verzen vertalende (niet om Poëet te worden, want dit maakt ons geen vlijt of arbeidzaamheid; maar om 't werktuig, waarvan ik my als Poëet bedienen moest, meester te worden, en dit niet over my en de stoffen mijner bewerking te laten heerschen) heb ik echter nooit iets daarvan het licht waardig geoordeeld.’
Over zijne studie, zijne ‘aanhoudende zorg’ om eentonigheid in versificatie te vermijden en tegen te gaan, zie men de voorrede van het eerste deel der Mengelpoëzy (1798), Dichtw., XV, bl. 70. Daarom kon hij ook later (1820, bij de Zedelijke Gispingen, Dichtw., XV, bl. 198) hooghartig zeggen: ‘Wien de nachtwakers klep tot model der versificatie behaagt, en haar ware grond vreemd gebleven is, die leze my niet.’
Vgl. hierover ook: ‘Bogaers, Woordenboek op Bilderdijk's Werken ..... benevens opgemerkte eigenaardigheden zijner taal en poëzie.’ (Haarlem, 1878; niet in den handel).

2) Zie de Voorrede voor De Ondergang der Eerste Wareld, Dichtw., XV, bl. 182. Ja, hij beweerde: ‘Geen vers is of wordt ooit goed dat niet in eens met het denkbeeld uitgestort is.’ Briefwisseling enz., I, bl. 368.

3) Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 124. Ook in zijn uiterlijk voorkomen was hij zoo. In 1826 schrijft hij: ‘Mijn rok is en blijft nog de gekleede rok van mijn tijd, en mijn hoed is nog opgetoomd als toen ik in 1795 het land uitgezet werd.’ Brieven, II, bl. 243. Men weet, dat hij ‘noch met een jas of overrok noch met een parapluie kon gaan.’ Aldaar, bl. 306. Bilderdijk zelf zegt in de Voorrede tot zijn Mengelpoëzy (1799), Dichtw., XV, bl. 68: ‘Van jongs af aan, altijd meer bekend zijnde geweest met de oude taal en den dicht- en plechtigen redestijl, dan met die van het dagelijksch gesprek, hetgeen mij meermalen, tot mijn spijt, in mijn vaderland voor een vreemdeling heeft doen houden....’

[p. 69]

Da Costa zegt wel, dat dit met den aanvang der negentiende eeuw ‘uit zijne poëzy ten eenen maal verdwijnt’; maar die ‘zekere conventioneele deftigheid in uitdrukking, in spraakwending, in de overgangen vooral’ (Gorter) heeft hem nooit geheel begeven, althans niet in ernstiger, breeder stukken.

Hoe komt het, dat ondanks dat meesterschap over den vorm, ondanks die diepte van gedachte, dien rijkdom van gemoed, die weelderigheid van fantazie, welke dezen Dichter als zoodanig stempelen, toch zijn werk bij den tijdgenoot niet populair was, en het ook niet spoedig zal worden bij de nakomelingschap?

Vindt dat, wat Da Costa de ‘miskenning van Bilderdijks grootheid’ noemt, bloot zijn grond ‘in de vooroordeelen zijner natie’? Trok hij niet aan, alleen omdat ‘men hier niet gediend is met hetgeen al te hoog uitsteekt’?¹⁾ Geheel onverdiend is het verwijt wellicht niet; maar men schat toch ook het uitstekende vaak te laag, omdat men het niet bevat. Dat is de reden, waarom er waarheid schuilt in de klacht, dat onder ons de Poëzie niet gaarne ‘zoo hoog noch zoo diep’ heeft. Ja, ‘zelfs de meest populaire Dichter kan ophouden populair te zijn, wanneer hij (waarlijk bezield en geboren dichter) ophoudt binnen het bereik van de menigte te blijven’; en Bilderdijk neemt soms eene vlucht, of kiest een vorm, die hem buiten het bereik zelfs van ‘meer beschaafde kringen’ deed vallen²⁾.

Evenwel, daaruit alleen laat zich toch zijne voortdurende impopulariteit niet verklaren, ook bij de meer ontwikkelden. De hoofdoorzaak van het doorgaand gemis van sympathie voor zijne zangen

1) Da Costa, De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 368.

2) In 1813 schreef Bilderdijk allerlei toepasselijke gedichten, die Da Costa, t.a. pl., bl. 285, ‘zangen vol leven en poëzy’ noemt, ‘doch waarvan alleen te betreuren bleef, dat zy, hoe ook in den geest van het volk, vanwege de hoogte van hunne taal onder het bereik zelfs van meer beschaafde kringen niet vielen.’ Men vindt die Zangen, Dichtw., IX, bl. 145 vlgg.

[p. 70]

was zijne persoonlijkheid: zijn karakter en zijne denkwijs. Hoeveel bewondering men ook voor den Dichter mocht koesteren om zijne buitengewone poëtische gave en zijn ongeëvenaard talent, den Mensch liefhebben kon men niet; ja, de heftigheid van zijn strijd tegen al wat den meesten onzer lief en heilig is, wekte onwil en weerzin.

Als een echt Kunstenaar leeft Bilderdijk geheel in zijne verzen. Niemand heeft dat beter aanschouwelijk gemaakt dan S. Gorter in zijne uitmuntende studie, eerst in De Gids geplaatst¹⁾. En naarmate Bilderdijk minder in overeenstemming is met den grondtoon van zijn tijd, komt zijne persoonlijkheid scherper uit. Zeker niet tegen zijne bedoeling; want ‘voor Bilderdijk bestond er in deze wereld maar één middelpunt, en dat middelpunt was een ik, een wil; en dat ik was Bilderdijk ..... en van nature was zijn zelfgevoel heftig, heerschzuchtig, jaloersch, onverdraagzaam’²⁾. Dat hij ijdel en hoogmoedig was, hebben wij reeds gezien; ook als Dichter was zijn zelfgevoel hoog gespannen, en hij aarzelde niet Bilderdijk boven Vondel te plaatsen³⁾. Zijne zelf- en heerschzucht komt het best uit in zijn gedicht Het Echtgeluk (Dichtw.,

1) Letterkundige Studiën, II, bl. 118: ‘Zijne verzen zijn met hem opgegroeid; al had ook aan vele zijne kunstvaardigheid ruimer aandeel dan de hartsaandrang van het oogenblik, - zij zijn met zijne tranen natgemaakt, met zijn bloed gevoed, door het vuur van zijn hartstocht doorgloeid; zij hebben hem getroost, de slapelooze nachten vol pijn doorgeholpen; met breeder golven stroomende naarmate soms het lijden hooger klom, zijn ze een uitweg geweest voor het vuur, dat hem anders zelven moest verteerd hebben. De Dichter Bilderdijk, dat is de mensch Bilderdijk.’

2) S. Gorter, t.a. pl., bl. 171.

3) Op een lofvers, Dichtw., XII, bl. 179. Elders (Afscheid, Dichtw., IX, bl. 112) heet het, dat de poëzie hier te lande dommelde, en dat hij toen opstond:

‘Toen dreef me een nieuwe geest in 't stoute spoor der Grieken.
Mijn boezem vloog in vlam: Met nooit beproefde wieken
Verhief ik me, als het kroost des ethers, uit zijn nest
Door onbekende drift naar hooger lucht geprest.
Vermetel! - Maar het lot bekroont een edel pogen.
Men zag mijn nieuwe baan met eerstverbijsterde oogen,
Doch volgde allengs: En straks was Dichtkunst meer dan maat,
Werd denkbeeld, werd gevoel.’

Men zie ook de toespraak aan zijn ‘Geleigeest’, eene bladzijde vroeger.
Dat hij niet veel op had met ‘de waanzieke en in spijt van 't gezond verstand en menschenkennis zich opwerpende leermeesters der dichtkunst’, dat is, met de kritiek, betuigde hij al in de voorrede tot den Dood van Epidus (1789), Dichtw., XV, bl. 41. Men zie verder de voorrede van de Nieuwe Mengelingen (1806), Dichtw., XV, bl. 121. Ook in zijne brieven heeft hij zich herhaaldelijk over Aesthetica uitgelaten. ‘Die er een wetenschap van hebben willen, hebben alles bedorven.’ Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 72. ‘Ik erken die wetenschap onder de mooglijkheden, onder de desideranda enz. maar ik ben ver af, van een onderwijs, en vooral op zijn Duitsch, in de zoogenaamde Aesthetica goed te keuren.’ Aldaar, bl. 221.

[p. 71]

XII, bl. 28). Dat geluk zal volkomen zijn, roept hij zijner vrouw toe,

‘Zoo wy nooit verscheiden denken;

Altijd leven in elkaâr.’

En dat was gemakkelijk: mits zij maar verdrage, als hij haar toegrauwt, mits zij buige

‘Als de rietscheut voor den wind’;

mits zij zwijge en hem altoos te wille zij; mits zij gehoorzame aan het gebod

‘Leer uw eigen wil vernederen

Voor uws Egaâs grilligheên!....

Stel zijn luimen u tot wetten....

Beter, aan zijn voet, slavinne,

Dan verheven Koninginne

Op des aardrijks hoogsten throon.

Hou uw meening nimmer staande

Tegen dien van uw Gemaal.’

Heb bij dit alles steeds een opgeruimd humeur; en de zaligheid, die daarbij uw deel is,

‘Draag ze sprekend op 't gelaat.’

Onder die voorwaarden had hij ook vrede kunnen hebben met de wereld en de menschen, waar boven hij zich verre verheven rekende¹⁾.

1) Verg. over zijne denkbeelden omtrent de afhankelijkheid, waarin vrouwen en kinderen moesten gehouden worden, boven, noot 2 op blz. 40.

[p. 72]

Dien hoogmoed, die heerschzucht heeft hij, zoowel als zoo menige andere verkeerdheid zijns gemoeds, trachten te bekampen door Christelijken deemoed¹⁾; maar te zelden droeg hij den palm der overwinning weg, en doorgaans triomfeerde de booze lust, de hartstocht, de heftigheid, die de bronaar was van al zijne levenssmart²⁾, en die zoo gaarne met ongekende bitsheid weerklank vond in zijne verzen. Want ondanks zijn vurig geloof ontbrak hem het hoofdkenmerk van het Christendom: de liefde. Zijne geloofsovertuiging was bij hem meer zaak van het verstand, dan van het hart.

Op het punt van dat geloof stond hij pal; en het was juist zijn exclusivisme op dit gebied, zijne hyper-orthodoxie, die hem met de wereld in strijd bracht. Van zijne opvatting van het Christendom waren zijne werken vol: natuurlijk, want het ‘waar en oorspronkelijk doel’ der Dichtkunst was in zijn oog ‘godsdienstige uitboezeming’³⁾; en hij moest zelf erkennen, dat ‘een

1) In zijne Biografie (Gesch. des Vaderl., XIII, bl. 29) heet het:
‘Ik heb altijd gevoeld in deze wareld niet t'huis te zijn, en wenschte waarheid, rechtheid, en inéénvlieting van zielen; maar ik vond logen, slingering en zelfzucht. In mijne jongelingschap zocht ik deze laatste in mij-zelven te temmen, door lijdzaamheid en bedwang van driften; maar na eenige jaren oefenings begon ik daar trots op te worden, en schrikte voor wat van mij wierd: en nog (1816) hou ik hoogmoed bij al mijn gevoel van nietigheid voor mijn hoofdgebrek. Hierom heb ik oneer en smaad altijd als gunsten van God kunnen aannemen, en mij er boven verheffen.
‘De lof die ik van jongs af onmatig ontving, maakte altijd een geweldige en hatelijke tegenspraak, met hetgeen ik mij-zelven oordeelde, en zij bragt veel toe, om mij minachting voor mij-zelven, en vooral verachting voor hen die ze mij toezwaaiden, in te boezemen. Zonder dat, ware ik een duivel in hoogmoed geworden: en nog, om dit niet te worden, moet ik geene vergelijkingen dan met zeer weinigen plaats geven, of ik vergeet mij.’ Zie de daarmee geheel overeenkomstige plaats in een brief van 1808. Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 65.

2) Hij wist dat zelf wel, blijkens zijn Rust (1827), Dichtw., VI, bl. 36:

‘Ik weet, mijn ziel is overtuigd,

Dat in mijn eigen hart

De jammerlijke bronaâr ligt

Van alle levenssmart.’

3) Zie de voorrede van de Nieuwe Mengelingen (1806), Dichtw., XV, bl. 112. Verg. Brieven, IV, bl. 82.

[p. 73]

groot aantal stukken in de tegenwoordige manier van denken omtrent den Godsdienst hors de saison en tegen l'esprit du jour zijn’¹⁾.

Bovendien had hij omtrent allerlei hoofdvragen der negentiende eeuw zeer eigenaardige begrippen: vooral in het staatkundige. Met één woord, hij was en voelde zich volkomen in strijd met ‘den Tijdgeest’, met de denkbeelden, het streven van zijn tijd en zijn volk.

Hij stoorde zich daar niet aan en ging zijn weg; zooals hij dat in 1822 uitdrukte²⁾: ‘De oude sukkel laat honden blaffen, en exters snateren, en stoort er zich thands nog even min aan, als door zijn geheele leven.’

En in de dichterlijke Voorafspraak van den bundel, welks prozavoorrede wij hier aanhaalden, de Krekelzangen, heet het:

‘Die 't gesprokkel niet versmaadde,

Neme ook Grijsheids teelt voor lief,

Vindt die stemtoon slechts genade

Die zich uit het hart verhief.

1) Verg. de voorrede van de Nieuwe Mengelingen (1806), Dichtw., XV, bl. 109. Men vergelijke Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper, Geschiedenis van Nederland na 1830, I. bl. 222: ‘Men doet geheel verkeerd Bilderdijk te beschouwen als een getrouwe type van de oude dorre rechtzinnigheid; hij had daartoe te veel genie en te veel vrijheidsgevoel voor eigene gedachten. Zijne godgeleerde phantasieën plaatste hij naast de kerkelijke formulieren, alsof ze daarmede overeenkwamen. De oude rechtzinnigen vergaven hem die afwijkingen om den fellen strijd, dien hij voerde tegen de mannen van den nieuwen tijd, die godsdienst en wijsbegeerte wenschten te vereenigen....
Bl. 223. ‘In den strijd tegen den vooruitgang des tijds heeft Bilderdijk vele geestverwanten en navolgers gehad en heeft ze nog, en zal ze nog langen tijd hebben, onder verschillende partijnamen, die de dag formeert, met een groote verscheidenheid van talent, van gemoedsleven en individueele karaktervorming, maar die allen daarin met B. geestverwant zijn, dat zij het oude kerkgeloof tot schild hebben en daardoor een machtigen steun vinden bij het volk, dat niet dan zeer langzaam de voorvaderlijke godsdienstvormen verlaat. Welk een onderscheid tusschen Bilderdijk en zijn naaste geestverwanten, Groen van Prinsterer, Da Costa, W. De Clercq!’
Letterkundige aanteekeningen, bl. 68-69: ‘De buitengewone en schitterende talenten van den dichter en den geleerde (B.) mogen niet blind maken voor het gebrekkige in zijne godsdienstige en zedelijke levensbeschouwing.’

2) Krekelzangen, Berigt voor dl. 1. Zie Dichtw., XV, bl. 207.

[p. 74]

 

'k Weet wel, 't zijn thands nieuwe wetten

 

Die de fraaie Tijdgeest schept,

 

Maar de Grijsheid om te zetten,

 

Is een' doove voorgeklept.

 

 

 

Rammel', tier', en vloek' m'er tegen,

 

Smijt men 't onkruid in het vuur!

 

'k Ben om lofspraak niet verlegen:

 

Neen, die waar is gants niet duur.

 

Die zich lijdzaam aan laat spannen

 

In het blinkend ezelsjuk,

 

Telt by de allergrootste mannen,

 

Mits hy voor zijn minder bukk'.

 

 

 

Ieder valt het zoet, te prijzen

 

Die wat minder zijn dan hy!

 

Dat is eigen lof bewijzen,

 

Rechterschap en heerschappy.

 

Maar nooit telde ik by die Helden,

 

Door malkander hoog getild;

 

En mijn lof was nooit vergelden,

 

Nooit de bentkreet van een Gild.

 

 

 

Vindt de Oprechte by mijn Zangen

 

Zielsgenot of hartentroost;

 

De Almacht moog den dank ontfangen

 

Die mijn leed daarmêe verpoost;

 

Maar voor opgeworpen dwazen

 

Op hun trotschen Midasstoel,

 

Slanggebies, of ganzenblazen,

 

Heb ik ooren noch gevoel.’

Men ziet, de toon, waarop de tegenstanders worden toegesproken, is niet malsch. En soms maakt hij 't nog erger. Wie zijne staatsleer niet huldigen, grauwt hij aldus aan¹⁾:

‘Gij gruweldrijvers (met) uw God- en plichtverzaken,
Uw Staatsberoeren, uw vervalschen van Geschicht-
En Rechts- en Redenleer.....

1) By het lezen van sommige lofspraken op den braven Kemper, Dichtw., XI, bl. 382.

[p. 75]

 

Gaat, Vorstbestrijders! gaat, afvallig wangeslacht,

 

Dat Vaderland beroert en plicht en recht verkracht,

 

Draaft met uw duizenden verwaatnen en misleiden

 

In dronken woede voort, met gift en moord te spreiden,

 

Roemt, roemt uw Borgers, roemt uw Kinkers, en dat soort -

 

Dat, uwer waardig, van de Fichtsche Heltoorts gloort;

 

Verwaten misteelt, dat God-zelf in 't aanzicht lastert,

 

Uit apen voortgebroed, tot apen weêr verbasterd....’

Evenzoo leest men in den Feestzang der Vrijheid en Verdraagzaamheid (Dichtw., XIII, bl. 278):

‘Triomf dan, edel kroost der apen,
Tot 's warelds onderricht geschapen,
Dat niemand langer voort laat slapen

In d' ouden soes!’

En waar het theologische tegenstanders geldt, aarzelt hij niet de fiolen van Gods toorn over hun schuldig hoofd uit te storten.

Was het vroeger reeds erg genoeg, in de verbittering, die hem na 1817 beving, in de dagen, toen de grijsaard door zijne vrienden niet zonder rilling kon worden aangezien, als hij de borstelige wenkbrauwen over de sombere oogen neertrok, - toen werd de toon steeds heftiger en vlijmender. Men oordeele:

‘Zie neder, God der Wraak! ô Gy ontzachlijk Wreker,

Zie in erbarming neêr op dezen gruwelpoel!

Geen leven meer, geen goed, geen eer of recht bleef zeker,

De Duivel vestte op aard zijn trotschen Wareldstoel.

't Gevloekte Frankrijk, uit Italië eerst verbasterd,

Steeds smisse en broeinest van de op aard verplante Hel,

Dat, zelfs in d' ademtocht Uw God-, Uw grootheid lastert,

En volk by volk verlokt door dartlend guichelspel -:

Dat Frankrijk, dat Egypte, en aller euvlen voedster,

Van moord, van list, bedrog, en bloed-, en Sodomsschuld,

Herrezen uit zijn val den throon van d' Alverwoester,

Heeft alles uit zijn krocht met ijslijkheid vervuld.

En wy -! wy, dronken van heur giftwijn, zuislen, tuimlen,

By 't eindloos feestlied dat U uitdaagt tot de straf,

Vertrappen 't dierbaar brood, en hongren naar de kruimelen

Van Duitsche zemelbast en Fransche verkensdraf.

[p. 76]

 

De pest grijpt om zich, als een vuurvlam, niet te teugelen,

 

En 't heiligste is onteerd, ontheiligd, en vertreên:

 

De Helgeest overdekt heel 't aardrijk met zijn vleugelen,

 

En liefde en menschlijkheid verkeerde in marmersteen.

 

Behoed, behoed uw kudde, ô Herder! ruk Uw schapen

 

Den wolfsmuil uit! Ja, vlieg ter redding: hy greep ze aan.

 

De wachters van uw kooi verstrooien zich of slapen;

 

Ontwaak in dezen storm, ô Heiland, wy vergaan!

 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Ja, Heer, voltrek uw werk; ons blikt uw toekomst tegen.

 

De wareldrazerny voer d' afval tot den top;

 

Wy, in de stille hoop verwachtend neêrgezegen,

 

Wy zien naar de aanbraak van uw morgenschemer op.’ enz.

Zijne sombere gemoedsstemming vergalde hem ieder genot en deed hem zelfs de ‘groeiende natuur’ met bitterheid beschouwen. Zoo schreef hij aan Tydeman¹⁾ ‘dat de Natuur aan mijn oog niets dan 't akelig besef van een vervallen en van Gods schepping verbasterd werkstuk aanbiedt, en mij altijd met de diepste neêrslachtigheid vervult.’ Zoo zong hij (1827) in 't Akkerleven (Dichtw., VIII, bl. 304):

‘Is het waar, geroemde Poot,

Zeker, van den geest ontbloot;

Is by 't planten, zaaien, ploegen,
Zulk een overgroot genoegen
In het lijfvermoeiend zwoegen

Om den schralen mondvol brood?

'k Gun het u en elk wien 't smaakt;

Waarom schuldloos zoet gewraakt?

Doch voor my is daar geen zegen
Van den Hemel in gelegen;
Maar - wanneer Hy 't door zijn regen,

Zon en daauwdrop vruchtbaar maakt.

1) Briefwisseling, enz. II, bl. 195. ‘Bilderdijk rekende iederen dag, buiten doorgebragt, verspild; de verveling wachtte hem op aan de poorten der stad; het gezelschap zelfs van Valckenaer werd hem kwelling in plaats van verpoozing, waar het buiten moest worden opgezocht.’ Zoo spreekt Mr. J.G. Gleichman, in Het Leven van Mr. A. Bogaers, bl. 23. En hij schrijft het daaraan toe, dat Bilderdijk wel meester van de taal, maar niet van het gemoed was. ‘Zijn niet de regels te tellen van Bilderdijk, die iets zeggen tot het hart?’

[p. 77]

 

Ach, zoo 't zoete zelfgenot

 

Tot vertroosting van ons lot,

 

Aan het land- en akkerleven,

 

Door den Hemel werd gegeven,

 

't Doet my steeds den boezem beven

 

Als Gods pijnlijk strafgebod....

 

 

 

Maar, als 't gras den grond bekleedt,

 

En de voet op bloemen treedt,

 

Boom en struik en heester bloeien,

 

'k Zie er Abels bloed nog vloeien,

 

En 't verstikkend zonnegloeien

 

Wordt my zevendubbel heet.

 

 

 

'k Hoor den diepen zondenval

 

Ook in 't meest aanlokkend dal

 

Schrikbaar ruischen door 't geblader;

 

'k Denk te rug aan d'eersten vader,

 

En mijn bloed verstokt in de ader

 

Als by 't schrikbaarst moordgeschal....

 

 

 

Neen, mijn hart, hoe licht verstrikt,

 

Wordt door 't landheil niet verkwikt;

 

'k Zocht het nooit, noch leerde 't minnen;

 

In geen streeling van de zinnen;

 

Maar in 't geestgenot van binnen,

 

Als het tot zijn Oorsprong blikt....

 

 

 

Stervling, wend het hart niet af,

 

En verkeer des Wrekers straf

 

In geen ijdle vreugdbeseffen:

 

Voel, waar u zijn slagen treffen,

 

Dat Hy ze eenmaal op moog heffen

 

Voed u met geen ledig kaf!’....

Verwondert men zich, dat, terwijl M.C. Van Hall klaagde:

‘Ach! waarom klinkt zoo bits uw hooggestemde lier!’

die bitse toon een even scherpen echo moest wekken bij de Kritiek? Kon men een gewillig oor, kon men sympathie verwachten bij die maatschappij, die zoo hevig werd beschuldigd, terwijl daarenboven de deugd van den zedemeester alles behalve onfeilbaar was gebleken?

[p. 78]

Neen, dat was onmogelijk: de tegenzin was te algemeen¹⁾. Voor de lagere rangen der maatschappij schreef Bilderdijk te hoog, te onverstaanbaar; voor de middenklasse te grievend hartstochtelijk. Alleen de hoogste stand bleef buiten het debat, om de eenvoudige reden, dat hij daar nauwelijks bekend werd. Da Costa heeft er terecht over geklaagd²⁾, dat terwijl in 't buitenland de Aristocratie ‘door ingenomenheid in de eerste en hoogste plaats met eigen nationale taal, wederkeerig op nationale taal- en letterkunde een zoo machtigen invloed oefent’, de onze dit ‘van ouds’ beneden zich heeft gerekend en zich heeft gekenmerkt door ‘hare ingenomenheid van jongs af met het buitenland.’

Men herinnert zich, hoe Jonkvr. De Lannoy verbaasd was, dat een Bylandt hare verzen las en verstond, en hoe scherp-waar zij schreef³⁾:

‘Ik had ons goed Bataafsch die eer niet toegeschreeven....
Een Graaf! een Heer van 't Hof, die duitsche vaerzen leest!
Dat Neêrduitsch, naar mij dunkt, mogt zich gelukkig schatten
Indien gij 't zonder moeite in proza kondt bevatten.’

En is het thans beter geworden? Laat de Nederlandsche Aristocratie van onze dagen zich aan Neerland's Letterkunde gelegen liggen? Da Costa meende zich te mogen verheugen, dat ‘onder de gezegende of weldadige uitwerkselen der herleving van Evangelie en Geloof by een deel onzer hoogere klassen, eene meerdere waardeering ook van Nederlandsche taal en poëzy gerekend mag worden; en hoe, om slechts eenige uitnemendheden te noemen, de verzen èn van Beets èn van Ten Kate èn van Bilderdijk in deze laatste jaren in die kringen by name ingang en eere gevonden hebben.’

Ik wenschte, dat ik de waardeering juist kon noemen! Maar ik mag de onderstelling niet verhelen, dat het meer de personen van Beets en Ten Kate zijn, die in sommige kringen worden gevierd, dan dat men er smaak vindt in de Hollandsche Poëzie;

1) En dat begreep hijzelf wel: zie den brief aan Outhuis van 1817 in zijne Brieven, I, bl. 279; dien aan Wiselius van 1818 aldaar, III, bl. 102; eindelijk de Briefwisseling met de Tydemans, I, bl. 21, 164.

2) De Mensch en de Dichter Bilderdijk, bl. 364.

3) Dichtkundige Werken, bl. 36.

[p. 79]

en dat zij daar meer achting genieten, als rechtzinnige Predikanten dan als Nederlandsche Dichters.

Wat Bilderdijk betreft, de eenmaal gemaakte indruk is niet uit te wisschen, zoolang er eene klove van beginselen zal liggen tusschen den Dichter en zijn Volk. Populair zal Bilderdijk nooit worden; ja, het laat zich aanzien, dat S. Gorter waarheid sprak, toen hij de overtuiging neerschreef¹⁾, ‘dat deze man met zijn grooten geest, maar zijn door blinde hartstochten verscheurd, ja verwoest gemoed, op het voetstuk zijner dichtersgrootheid nooit met wezenlijken eerbied zal worden aangestaard.’

Maar wij willen trachten billijk te zijn; en, gedachtig aan des grijsaards woord tot Hoffmann Ton Fallersleben²⁾: ‘Ben ik wat wonderlijk, denk, hy heeft veel geleden, en is oud en afgeleefd’, onze beschouwing over dezen grooten Dichter besluiten met onverdeelde instemming met Gorter's woorden³⁾: ‘Wij voor ons, als onder het lezen van Bilderdijk's correspondentie, te midden van honderd overdrijvingen, dwaasheden zelfs en duizend dingen, waartegen ons oordeel in opstand komt, de flitsen van dat wonderbaar doordringend verstand, dat scherpe oordeel ons schokken als electieke vonken en de uitgebreidheid dier kennis ons verbaasd doet staan: als hij op de breede, zilveren stroomen zijner poëzie ook onze boot voortdraagt naar een tooverland vol bloemengeur en vogelenlied, tusschen groene eilanden, donkere, overhangende wouden en ontzagwekkende bergen door; als dan in ons gemoed door de openstaande poort der bewondering ook vereering, ook mededoogen, ook zucht om mee te leven en te lijden willen binnengaan, wij zullen met geweld die deuren niet sluiten. Wij willen ons herinneren, welke rampen dien Dichter hebben overstelpt, hoe vreemd zijn lot en hoe dubbel zwaar de strijd om goed te zijn juist voor zijn karakter is geweest.’

1) Letterkundige Studiën, II, bl. 167.

2) Brieven, V, bl. 227.

3) Letterkundige Studiën, II, bl. 159. Men vergelijke ook het oordeel van J. De Vries (Brieven II, Voorrede viii vlg.) en van Vosmaer (Spectator, 1885, bl. 185).