Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 5: De twee laatste eeuwen (1)

[p. 220]

VIII. De roman.

Reeds in de zestiende, maar vooral sedert de zeventiende eeuw werden hier te lande romans gretig gelezen: geen Nederlandsche oorspronkelijke werken, maar voortbrengsels uit den vreemde, eerst uit Spanje, later vooral uit Frankrijk; nu eens in de uitheemsche taal, dan weer, en meestal, vertaald. Wij hebben die ‘romans en grollen,’ zooals Van Effen ze noemde, elders beoordeeld¹⁾, en er op gewezen, dat ze tot diep in de achttiende eeuw de lievelingslectuur van de zoogenaamde fatsoenlijke klassen bleven uitmaken. Omtrent die boeken, vol van de overdrevenste avontuurlijke galanterie, vol sentimentaliteit, geschreven in een onnatuurlijken en gemaakten stijl, en die noch door inhoud, noch door vorm voor het Hollandsche publiek geschikt waren, klaagt Van Effen, in zijn 116^e vertoog, dat daarvan ‘de tegenwoordige eeuw zodanig overvloeid, dat men daaruit klaar bemerken kan hoe zeer de smaak van onze lantsgenoten bedurven is;’ en elders (no. 215) wijst hij op ‘die grote meenigte onstichtelijke romans, en andere beuzelgrollen, welke onze landen als overstroomt hebben, en die ten uiterste nadeelig zyn voor de goede zeden.’ Niet minder werd er de goede smaak door beleedigd; en daar de vertalingen doorgaans bitter slecht waren, gaf men de voorkeur aan de Fransche origineelen en achtte het Hollandsch volmaakt onbruikbaar als letterkundige taal²⁾. In het 14^e vertoog van den Spectator heette het al, in 1731: ‘Het onderscheid tusschen beiden is zo tastelyk, dat onze juffertjes, die 't meest op die gevaarlyke schriften

1) Geschiedenis der Nederl. Letterk. in de XVIIe Eeuw, II D., bl. 302 vlg.

2) Geschiedenis der Nederl. Letterkunde in de XVIIe Eeuw, II D., bl. 407.

[p. 221]

verlekkert zyn, zodra zy dezelven in 't Nederduitsch doorlopen daar van walgen, en met een dwaas vooroordeel tegens de gantsche Vaderlandsche taal worden ingenomen.’ Fransche opera's en Fransche tooneelstukken of romans, hetzij dan vertaald of onvertaald, ziedaar grootendeels de letterkunde van de mode gedurende bijna de geheele achttiende eeuw. Erger kon het wel niet.

Men vormt zich nauwelijks een denkbeeld van die naäping van uitheemsche voorbeelden. Men hoore daaromtrent Simon Styl¹⁾: ‘Een byzonder zwak, dat ons van tijd tot tijd geen minder nadeel heeft toegebragt, is die onmatige zucht voor vreemdelingen, waardoor wij vervallen in eene ongerijmde nabootsing van alles, wat zij ons tot een voorschrift aanprijzen. Moet het niet vreemd schijnen, dat onze landaard, altijd zoo afkeerig van vreemde regeeringen, zoo gereed is om zich aan de gevoelens van vreemdelingen, bijna in alles te onderwerpen? Een volk, dat nog voor korten tijd uit zich zelf tot alles bekwaam was, vernedert zich tot eene blinde verwondering van al zijne naburen, vereenigt al hunne gebreken met de zijne, verdooft het vuur van zijne eigene verbeelding, en verzaakt zijne beste vermogens, ja de zuiverheid van zijne zeden, om het speeltuig te worden van uitheemsche zwetsers, die in hunne vuist zulk eene onnoozelheid belagchen. Het is ook aanmerkelijk, dat wij het minst van allen naar de Franschen gelijkende, de Franschen nogtans bovenal tot onze meesters kiezen..... Een Franschman regeert ons onbepaald. Hij regelt onze kleeding, onze manieren, onzen smaak, onze armen en beenen, tot den minsten opslag van onze oogen toe.... Echter bepalen wij ons, ook in dit stuk, niet enkel tot de Franschen. Men zegt dat er Hollanders zijn, die zich een' tand of twee doen uitbreken om den Engelschen tongval volkomen magtig te worden.’

Twee jaar later (1776) schreef het weekblad De Vaderlander²⁾: ‘Een goed burgerman mag immers niet minder dragen dan een Engelsche hoed, een Engelsch (Manchester) kamizool en broek, en een Engelsche lakensche rok met Engelsche stalen knoopen in den winter, en in den zomer een pakje van goed Engelsch grein;

1) De opkomst en bloei der Vereenigde Nederlanden, in het Klassiek Letterk. Pantheon, bl. 185.

2) Zie J. Hartog, De Spectatoriale Geschriften, enz., bl. 188.

[p. 222]

een paar Engelsche kouzen met Engelsche gespen aan de knieën en op de schoenen; en kan men geen Engelsche schoenen krijgen, ook die moeten in naam en fatsoen te minsten Engelsch wezen - bij luiden van hooger rang is alles Engelsch aan het ligchaam niet alleen, maar ook op de tafel en in huis.’

Ook vertaling en navolging van Engelsche geschriften, vooral van de romans van Richardson, bleef toen niet uit.

Waren Van Effen en zijne navolgers daartegen in hunne Spectators door vertoogen opgekomen, aan twee Nederlandsche vrouwen komt de onsterfelijke eer toe, eene poging gewaagd te hebben om op letterkundig gebied dien kanker uit te snijden: niet door praten maar door handelen, niet door leer maar door voorbeeld. Die vrouwen, Elisabeth Wolff, geboren Bekker, en Aagje Deken, hebben ten aanzien van onze Letterkunde eene dubbele verdienste gehad: zij hebben den Nederlandschen oorspronkelijken roman in het leven geroepen, en, evenals Van Effen, getracht aan de schrijftaal den ongedwongen, natuurlijken zwier van de spreektaal te geven. Zij hebben beproefd de slechte, vertaalde romans door iets beters, iets wezenlijk Hollandsch, te vervangen: en die proef slaagde volkomen.

Gaan wij, alvorens dit aan te toonen, eerst na, hoe zij zich tot die taak hadden gevormd.

Elisabeth Bekker werd den 24^en Juli 1738 te Vlissingen geboren, uit ouders, die ‘tot de zéér gegoede burgers’ behoorden. Haar vader, Jan Bekker, stamde uit eene Vlissingsche familie, in 1673 uit Zaandam overgekomen; hare moeder, Johanna Boudrie was van Vlaamsche afkomst¹⁾. Elisabeth was de jongste van zeven kinderen; drie meisjes, waarvan het oudste in 1727 op tweejarigen leeftijd stierf, en vier jongens. De moeder overleed in het laatst van December 1751, en werd door hare beroemde dochter lang en hartelijk beweend. De vader, in 1695 geboren, bereikte den ouderdom van bijna negentig jaar. Hij werd den 22^en Augustus 1783 begraven.

Als kind was Elisabeth leergierig en bevattelijk: zij maakte zich

1) Zie de artikels van den Heer Joh. Dyserinck, Van en over Betje Wolff, in De Gids 1882, II, (afzond, afdruk, bl. 2) en De Gids 1884, III, bl. 6 vlg.

[p. 223]

o.a. 't Latijn eigen alleen door haar broeders lessen bij te wonen. Toen reeds beminde zij de boeken hartstochtelijk¹⁾, die zelfs bij

1) Ook later bleef die zucht haar bij. Men zie over hare lectuur omstreeks 1766, den Dichtkundige Brief aan Noordkerk, aangehaald door Dr. Van Vloten, Elis. Wolff, Levens- en karakterbeeld, bl. 25: Leibnitz, Wolff, Deshoullier, Nolet, Derham, Nieuwentijt's Gronden van Zekerheid tegen Spinosa; Baker, Maupertuis, d'Argens, Rousseau ‘den dwaalgeest;’ Formey, Clarke, Brand, Tillotson, Van der Aa, ziedaar hare Wijsgeeren; onder de Dichters noemt zij met ingenomenheid Corneille, Racine, Voltaire, Molière, Destouches, Boileau; voorts vermeldt zij nog Fontenelle, Pope, La Bruyère, La Motte, Quinault. Onder de vaderlandsche schrijvers: Hoogvliet, Van Haren, ‘Vader Vondel,’ Brandt, Poot, Moonen. Eindelijk de geschiedschrijvers Hooft, Wagenaar, Hubner, Rollin en Hume. Dezelfde schrijvers vermeldt zij in hare Dankbetuiging aan de Eenzaamheid, bij Dr. Van Vloten, Het Leven en de Uitgelezen Verzen van E. Wolff-Bekker, bl. 133, vlgg. Onder hare lievelingsschrijvers behoorden La Bruyère en haar ‘dear Pope’ (Aan mijnen Geest, bl. 6). Met Voltaire had ze eerst veel op: in een brief van 19 Oct. 1770 (Navorscher, XII, 196) schreef zij: ‘Voltaire is bij mij (en ik heb misschien nog eenig regt om er over te oordeelen) de grootste dichter van Europa. Zijn Hendrik is zoo na aan 't volmaakte als 't mogelijk is. - Mahomet is zijn Chef-d'oeuvre.’ In later jaren was hare meening merkelijk veranderd. In haar brief aan Gallandat van 4 Maart 1774 leest men: ‘Kent gy waarlyk myn Marmontel? die edelmoedige advocaat voor de onwaardeerbare vryheid der Menschelyke natuur! Zijn ‘Belisaire’ heb ik als opgegeeten, en zijne Contes zijn de aangenaamste lectuur voor onbedorvene en gevoelige harten. Kent gy ook door Conversatie Rousseau? de groote, de goede, de uitmuntende Rousseau? zijn beeld hangt op myn boekekamer in eene Vergulde Lijst en tusschen de Groot en Erasmus. Dit is mijn schrijver! ik lees hem altoos! ik lees hem met anotatien, ik lees hem alleen, of in 't gezelschap van fyne vernuften, en mijn eerste vraag aan bereisde jonge Heeren is altoos: Kent gy die ware Philosoof? dat aller grootste vernuft onzer eeuw - de Newton in zijne Phase? Wat styl is de zyne? hij schilderd in den grootschen smaak van een Michel Angelo; ydere penseelstreek is zo als zy zijn moet; welke eene verbaazende kennis heeft hy van 't hart, en hoe wel besteed hy die goddelyke begaaftheden? Hoe beaaem ik het geen de Schryver van het zeldzaam werk L'année 2440 nopens hem zegt; lees die passage - wat hoef ik die te schryven?
‘Helvetius ken ik uit zijn Esprit: en schoon ik voor my vast geloof, dat ik niet geheel machine ben, stem ik echter volkomen in verre de meeste zyner stellingen; en 't is zeker tot schande van Vrankryk, dat men een beul employeert om zyne dwaalingen te weêrleggen.’
En in een brief van 5 Juni 1774: ‘'t Komt my voor dat er niets volmaakter geschreeven is dan de werken van Rousseau. Zyne Julie alleen - o zyne Julie! - Hy is de Confident der Natuur, hy schilderd het hart; zo is het. Ik heb opgemerkt, mijn Vriend, dat zy die zyne Julie mepriseerden door hunne Lofspraak hem geen eer zouden hebben gedaan. 't Zijn Lieden die niet voelen, en gevolglyk (hoord ons niemand?) niet sterk door denken kunnen; of ze zijn van Fontenelles volk. Gy weet wat zekere dame, haar hand op Fontenelles boezem leggende, eens zei, na dat hij haar zeker vaers hadt voorgelezen, ‘ook daar zijn harssen!’ Keurlijke berisping; hij hadt geen hart. Welke schoonheden vervat zynen Emile! Trouwens, wat is, in zyn soort, zijns niet waardig? Zijn ‘quant on sait aimer et plaire,’ zijn ‘Non, non, Colette’ zijn meesterstukken. En zijn Dictionaire de la Musique - wijs my zoo een werk eens! Wolff en ik zijn zyne aanbidders, en zo hy jong was, wy gingen naar Rousseau in Bedevaart; ik zou (ben ik geen vrouw?) allerlei stratagêmes gebruiken tot dat hy ons toeliet, hem de handen te kussen. Zijn Geestige Bespotter (o, veragt ik hem!) zou die eer niet hebben, ik zou op Mes Delices gaan, om iets wonderlyks, en niet om iets waarlijk groots te zien. Ik beken echter dat hy het schoonste Heldendigt en zeer goede Tragediën geschreeven heeft. Maar 't is een Papillon, door universeel te willen zijn heeft hy zich beneden zich zelf gewerkt. Ik zwijg van zijn slegt hart, van zyne grove en vuile spotternijen; de Vrouwen moesten zich, dunkt my, schaamen met veele zyner werken famillair te zijn. Ook hier in is myn sensible Rousseau voortreffelyk. Lees zyn Emile, zyne Julie en is alles niet, schoon 't met vuur geschetst schijnt, decent? Maar waar houde ik u mee op! doch gy weet wel hoe moeylyk het is van een geliefd onderwerp weinig te zeggen.’ Zie Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 63 en 67. In Dec. 1776 schreef zij (Nederland, 1879, no. 6, bl. 137): ‘Rousseau is, in veele opzigten mijn schrijver. Hij twijfelt wel eens, maar nooit spot hij; en men ziet dat zijn eerlijk hart de bron zijner schriften is, ook dan als hij naar mijn besef bitterlijk doolt. Buitendat is hij de eerste schrijver onzer Eeuw en laat een veragtelijke Voltaire zo ver beneden hem als auteur als hij hem overtreft in alle die deugden waardoor Rousseau uitmunt boven de meesten onzer.’

[p. 224]

maaltijd of ontbijt niet ter zijde gelegd werden¹⁾. Haar weetlust ‘was geen smaak alleen, hij was een drift,’ schrijft ze zelf²⁾, en zij is daarvan nooit ‘genezen.’ Op haar dertiende jaar was zij ‘reeds een Theologantje.’ Gelukkig, dat zij te vroolijk en te natuurlijk van aard bleef om tot pedanterie over te slaan. Ook de Kunst trok haar aan, blijkens hare eigen verzekering³⁾:

1) Aan mijnen Geest, bl. 1-2.

2) Zie het vers, medegedeeld door Dr. Van Vloten, Elis. Wolff, Levensen Karakterbeeld, bl. 87.

3) Winter-Buiten-Leven, bl. 38.

[p. 225]

 

‘Ik teekende in myn jongen tyd;

 

'k Heb meenig uur 't Clavier gewyd.’

Maar vooral beminde zij de Poëzie. Reeds vóór haar tiende jaar las zij de verzen van Van Merken¹⁾, met welke dichteres zij steeds veel ophad; en toen zij nauwelijks eene pen kon hanteeren, gaf zij reeds proeven van wat zij later noemde ‘regt erbarmlyk dichten’²⁾. Dat zij daarbij den smaak des tijds huldigde, spreekt vanzelf:

‘'k Zong menig herderslied; ik had mijn tierig vee
Spijt iemand in de buurt; ik zong van liefde en vreê,
Van fluit, van rozenhoed, van duizend mooye zaken.’

Ook in proza schreef zij al spoedig eenige opstellen³⁾.

Zij was dus al vroeg een intellectueel zeer ontwikkeld meisje, en zij had blijkbaar die ontwikkeling meest aan zich zelf te danken. Wat de vorming van haar karakter betreft, ook hier mag men aannemen, dat veel, te veel aan de natuur werd overgelaten. Ik geloof niet onmatig te fantaseeren, als ik veronderstel, dat zij zich zelven op het oog had, toen ze in Willem Leevend (I D., bl. 390) aan juffrouw Renard de klacht in den mond lei over het vroege verlies harer moeder, en haar dan aldus laat vervolgen: ‘maar zoo modieus door vreemden opgevoed, onder de bestiering eens vaders, die gemakshalve goedaartig was; hoe is 't mooglyk, dat ik nog ben, zo als ik ben?’ Het vroege gemis eener moeder deed zich zeker bij haar voelen: gelukkig dat zij een uitmuntenden natuurlijken aanleg had, en dat de eerste zaden tot ontwikkeling daarvan toch in hare ‘eerst ontloken jeugd’ reeds ‘door de uitmuntendste der moedren’ in haar gemoed waren gestrooid. Zij was blijmoedig, ja uitgelaten vroolijk, luchthartig en niet gewoon hare neigingen te onderdrukken. Daarbij ‘van natuur meer openhartig dan bedaard;’ - ‘zoo levendig van geest! zoo vatbaar voor ver-

1) Behalve met de dichteressen uit haar tijd liep zij hoog met Cats, en niet minder met Van Effen, dien zij ergens den ‘La Bruyère der Nederlanden’ noemt: Eenzame Nachtgedachten over den slaap en den dood, bl. 13.

2) Aan mijnen Geest, bl. 2. Alleraardigst spreekt zij over dat werk harer jeugd in de Brieven over verscheiden onderwerpen, III D., bl. 94.

3) Brieven over verscheiden onderwerpen, III D., bl. 96.

[p. 226]

maken! Al spelende vervoerd, onkundig hoe te waken’¹⁾. Zij erkent ook elders, dat hare driften haar ‘menigwerf vervoerden,’ en eerst later leerde zij die beteugelen. Zij was behaagziek, en dit schijnt slechte gevolgen voor haar gehad te hebben. In een brief van 19 Oct. 1770 (De Navorscher, XII D., bl. 198) teekende zij zich zelf aldus: ‘Ik ben nooit geweest hetgeene men eene schoone vrouw noemt²⁾, maar l'irrésistible et charmant art de plaire, heb ik in vergoeding daarvan ontvangen. Mijne zuster is eene beauté! Dog, haal me de Drommel! ik kaapte alles voor haar neus weg, wat het hart had op Altijd Wel te komen en smaak had.’ Zij had daarenboven een ‘aandoenlijk hart.’ Op haar zeventiende jaar werd ze daarvan het slachtoffer. Zij was in kennis gekomen met een jongen man, die van 1747 tot 1753 vaandrig was in het Staatsche leger³⁾. Dat hij reeds op jeugdigen leeftijd, na slechts zes jaren dienst, werd gepensioneerd, schijnt niet voor hem te pleiten. De ‘vaandrig Gargon,’ zooals hij bleef heeten, maakte haar het hof, en zij werd door ‘de sterkste en vurigste hartstocht waarvoor 't aandoenlijke hart vatbaar is,’ onweerstaanbaar tot hem getrokken. Hij schijnt een gewetenlooze lichtmis geweest te zijn, die haar wist te verlokken in stilte het ouderlijke huis met hem te verlaten. Dit blijkt uit het onuitgegeven dagboek van den apotheker Conrad Rutger Busken, die zich den

1) Zie Dr. Van Vloten, Elis. Wolff, Levens- en Karakterbeeld, bl. 18.

2) In hare Ontschuldiging aan mijne vrienden zegt ze:

‘Natuur, die schoonheid schenkt,

Heeft my bedroefd misdeeld......

Zy gaf my niets dat de oogen streelt......

....'k Heb (op zyn best) een daaglyks weezen:
Bruin hair, een Zeeuwsche kleur - zo wat Egyptisch blond;
Een neus van burgerlyke lengte; een kleinen mond;
En een paar oogen, daar men wil dat ge uit zoudt leezen
Certain - je ne sais quoi. Hoe was 't ook? Geest? Verstand? -
't Verschil is buiten my; gy moogt, myn lieve vrinden!
Die zwaare kwestie t'zaam in 't vriendelyke vinden.....
'k Ben teêr en kleen. Op myn gewigt valt niet te boogen.
De proeven wyzen 't uit, zo dikwyls 'k ben gewoogen.....
Iet vifs, iet maklyks dient gy hier nog by te voegen.’

3) Joh. Dyserinck, in zijn opstel Van en Over Betje Wolff, in De Gids van 1882, II, afz. afdruk, bl. 9.

[p. 227]

1^en Januari 1750 te Vlissingen had neergezet, en wiens dochter Coosje later eene hartsvriendin van Betje Wolff werd. Hij schreef: ‘den 25 Juli 1755 is Juffr. Elis. Bekker buiten weten van haar vader met den vaandrig Gargon weggegaan’¹⁾. Wij weten van die schaking geene bijzonderheden; maar als men het gebeurde met Sara Burgerhart in een soortgelijk geval mag aanzien als eene herinnering aan 't geen met haar zelve gebeurd was, dan is het argelooze zeventienjarige kind ongedeerd den klauwen van den havik ontkomen. Het gebeurde had haar hart verscheurd. Vijftien jaar later, in den reeds aangehaalden brief van 19 Oct. 1770, schrijft zij: ‘Met een hart, gescheurd tot aan den wortel toe, en wiens wonde na tien jaren treurens nog niet nalaat somtijds eens te bloeden, heb ik de verrukkingen eener jeugdige liefde betaalt.’ En zij had zich de zaak zóó aangetrokken, dat ze dacht ‘met nommer één het gelag te moeten betalen.’ Dat die ‘kwade uitstap’ haar op de spraak heeft gebracht, is natuurlijk: haar femelende broeder Laurens schrijft nog in 1759 aan Gallandat, ter gelegenheid van haar voorgenomen huwelijk: ‘Alles word nu dat al doot geweest was, weder Levendig gemaekt. Ja Vlissinge is als vervult er van en een yder wijst haer met de vinger aen’²⁾. Dat het gebeurde haar belet heeft ondanks hare vele gaven al spoedig een huwelijk te sluiten, is even verklaarbaar. Eindelijk deed er zich in 't najaar van 1759 een pretendent op, de predikant in de Beemster, Adriaan Wolff: ‘een oud, statig man,’ die dertig jaren ouder was dan zij; maar, die, volgens Betje's broer Laurens, ‘er wel uytsiet na

1) T.a. pl. Wat bedoelde de Heer Dyserinck met de verklaring: ‘De schijn alleen is dus tegen haar?’ En waarin stak ‘de laster’ bij hen, die in het feit iets meer dan schijn zagen? Ook Dr. Van Vloten, die de ‘aanteekening van den ouden Busken’ kende, omnevelt het feit door deze woorden (El. Wolff, geb. Bekker, Levens- en Karakterbeeld, bl. 14): ‘Zij betaalde op haar 17e jaar in eene misplaatste liefde voor den jongen vaandrig Gargon, een zoo duren tol aan de teêrgevoeligheid van hare natuur, dat ze er bijna 't hachjen bij ingeschoten had.’ En ook hij zegt (bl. 11) van haar broêr, die zich over de zaak had uitgelaten in een brief aan Dr. Gallandat: ‘Hij vierde, door wrevelige wangunst gedreven, zijn maar al te kennelijken lasterzieken aanleg op de stuitendste wijs tegen haar bot, en zocht haar - gelukkig zonder doel te treffen - in haar eer te bezwalken.

2) Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 27.

[p. 228]

zijn jaren’¹⁾. Dat huwelijk ging als met stoom. Blijkens den aangehaalden brief was de betrekking het eerst met briefwisselingen over ‘Tael- en Digtkunde’ begonnen. Dit had genegenheid ‘in dien Ouden Borst’ doen ontstaan. Hij zond haar zijn portret waarmee zij, blijkens eene kwaadaardige opmerking van haar fijnen broer, zoo was ingenomen, dat zij hem haar eigen afbeeldsel deed toekomen. En ofschoon dit hem ‘in geenen deelen voldeed’ kwam de Dominé over ‘om dat Levendige Beelt nader en van na bij te beschouwen.’ Daar de vader zijne toestemming gaf, was de zaak spoedig beklonken. Den 9^en October was Wolff te Vlissingen gekomen; den 16^en had hij er gepreekt, den 23^en had de ondertrouw plaats, den 27^en scheepte zij zich, vergezelschapt door haar broeder Matthijs, naar de Beemster in, waar het huwelijk den 18^en November voltrokken werd, tegelijk met dat van 's bruigoms dochter.

Hadden zij elkander nooit te voren gezien? Dit komt mij niet waarschijnlijk voor. Uit den brief van den femelaar Laurens blijkt dat ook niet duidelijk. Hij zegt wel, dat ‘die ouden collega op mejuff. Betje zoo verliefd [was] wegens haere groote verstand welk zij bezit,’ daar hijzelf niet veel mee ophad: ‘wat Poezij, en wat uytterlyke franjen;’ - maar daaruit volgt nog niet, dat er alleen maar ‘briefwisseling’ had plaats gevonden. Hij had haar b.v. bij den Amsterdamschen advocaat Noordkerk kunnen zien. Th. Jorissen zegt, dat zij vóór haar huwelijk een tijd lang bij dezen gewoond had²⁾, en zij zelve wijst op een herhaald verblijf ten zijnent³⁾. Is het te veel gewaagd, te veronderstellen, dat zij, na het avontuur met Gargon op de spraak geraakt en belasterd, Walcheren voor een tijd lang ontweek⁴⁾, en toen eene toevlucht vond bij den

1) Brief van 18 Oct. 1759, bij Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 23.

2) Nederland 1879, II D., bl. 20.

3) In een brief van 15 Augustus 1776 schrijft zij (Aldaar, bl. 124): ‘ô Ik ben bly tot in de toppen mijner vingeren - tot in de puntjes van mijne hairlokken. Ik heb dezelfde tinteling door mijn geheele zenuwgestel, als ik altoos had, wanneer ik de gelukkige huisgenote des grooten Noordkerks ging worden, en hij mij afhaalde.’

4) Joh. Dyserinck ontdekte, dat Betje's grootvader van moeders zijde van Amsterdam geboortig en daar in 1697 gehuwd was. ‘Met deze ontdekking’ - zegt Dyserinck, Gids 1884, III, bl. 6 - ‘is tegelijk verklaard, dat Betje, die dus familie van moeders zijde te Amsterdam had, van hare geboortestad geleidelijk daarheen kon komen.’

[p. 229]

braven, verlichten man, wiens ‘hartsvriendin’ zij later werd, en om wiens dood zij hare ‘oogen dof geschreid’ heeft? Men denke slechts aan de volgende strophe uit haar Lijkzang te zijner gedachtenis (1772):

‘Myn waarde vyanden! Wat zal ik u vergelden
Voor zo veel goedheids? O wat hebt ge aan my verdiend
Daar vuile laster, snoode logen u verzelden,
Vlood ik tot Noordkerk en die Noordkerk werd myn vriend’....

Hij had haar blijkbaar geleerd zich daarover heen te zetten; en ten slotte zagen hare belagers in, dat zij haar verkeerd beoordeeld hadden, en

‘[Hun] schuldbekentnis vond [haar] ter vergeeving vaardig.’

Met welke geestvervoering herinnert zij zich de blijde dagen, in hare jeugd bij hem gesleten:

‘O blyde dagen, met dien dierbren man gesleeten!
Hoe word ik thans, door u, gepynigd en gestreeld!
Daar ik, leergierig, aan zyn zyde was gezeten,
Wat keurge kundigheên heeft hy my meêgedeeld!
In welke weetenschap was Noordkerk niet bedreeven?

Waar in kon hy geen lessen geeven?

Van hoe veel nuts was hy voor myne jonge kunst!
Zyn boekvertrekken had hy gul voor haar ontslooten.’

Men voelt, dat dit alles op hare prille jeugd ziet, en men waardeert met haar den invloed, dien haar ‘vaderlyke vrind’ op hare vorming gehad heeft¹⁾. Ook later, tot zijn dood toe, bleef hij

1) Zie over Noordkerk ook: Dyserinck, Gids 1884, III, bl. 18 vlg. Ik wijs ook nog op de volgende verzen, door Dr. Van Vloten aangehaald uit haar Lierzang aan Aristus (Noordkerk), in zijn Elis. Wolff, Levens- en Karakterbeeld, bl. 20:

‘Indien 't waarachtig medelijden

Voor een onschuldige, gelasterd en gehoond,
Die tegen nijd, bedrog, schijnvrienden heeft te strijden,
Indien genoten dienst, op 't schandelijkst misloond,

Uw hart voert tot meêdogendheid,

Dan weet ik dat het voor mij pleit.

Gij weet wat ramp mijn ziele treft,

En wat mijn geest vermoeit, en wat mijn hart doet klagen!
Ja, roem des menschdoms, 'k weet dat gij mijn leed beseft,
Gij weet het ongelijk, en wat ik moest verdragen;

Hoe dikwijls is dit zuchtend hart

Door u verlicht in zijne smart!

O wat onoverklimbre bergen

Heb ik, door u gesterkt, niet rustig opgetreên!
Aristus, is de mensch Avel heviger te tergen?
En worstelde ooit de Jeugd met sterker tegenheên?

En, heeft mijn oog wel eens geweend,

't Is omdat Deugd geen hart versteent.’

[p. 230]

haar vriend, schonk hij haar boeken en schreef haar brieven, die wij betreuren, dat niet tot ons zijn gekomen¹⁾. Ik gis, dat Ds. Wolff, bij een dier bezoeken aan Noordkerk, Betje heeft leeren kennen. Er moet toch eene aanleiding voor de briefwisseling hebben bestaan. Toen hij naar Vlissingen kwam, maakte men hem opmerkzaam op den ‘kwaden uitstap die de juff. begaen heeft;’ maar hij zou geantwoord hebben: ‘Lieven heeden, een Juff. van 17 Jaer, dat kan wel gebeuren, en daer by zoo ik hoor verleyd’²⁾. Hoe 't ook zij, zij trouwde den ‘ouwen boeren dominé,’ den ‘ouden statigen man,’ en ging met hem in het ‘stijve Noord-Holland’ ‘hokken.’

Hare verhouding tot dien echtgenoot was, wat ze zijn kon. Ondanks het verschil in jaren was zij hem dankbaar, omdat hij haar uit haar dubbelzinnigen toestand verlost had. Zij vond, dat zij alles behalve ‘een zot stukje begon,’ toen zij hem hare hand schonk; en had zij ooit hare ‘mémoires’ uitgegeven, zooals zij

1)

‘'k Grijp naauwlyks ooit een boek, dat hy my niet vereerde.
O brieven, daar hy als een hartvriend met my spreekt!
Die 'k altoos hoog, maar nooit zo hoog als nu, waardeerde.
Haalt iets by uw waardy, myn dierbre letterschat?

Wat wijsheid toont my ieder blad!

Hoe dikwijls heb ik u aandagtig doorgeleezen!
Wat oordeel, kennis, smaak, geleerdheid en verstand
Ontdekte ik telken keer! Gy zult my dierbaar weezen,
Zo lang ik eerbied heb voor Noordkerks waarde hand.’

2) Dit schrijft Betje's waardige broeder aan Gallandat: zie den meermalen aangehaalden brief bij Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 25.

[p. 231]

lachend half en half beloofde¹⁾, dan zou zeker menig hoe en waarom zijn opgelost, waarachter nu nog een vraagteeken blijft staan²⁾ In allen gevalle, nog in Augustus 1774 schreef zij aan haar vriend Dr. Gallandat: ‘Myn vaderlyke Vriend, myn braave Wolff...... de Hemel bewaar hem lange, is het dan niet tot nut van Zion, 't is om 't nut van zyn Betje, die in der eeuwigheid geen man weet in de knip te krygen, die zoo veel geduld met haer heeft, die zoo in zyn aise is met haar. Ik heb hem ook zoo lief, als een vive vrouw een man kan hebben, aan wien zy erkend, het geluk en de glorie van haar leven schuldig te zijn, en die my volstrekt in alles toont, dat myn genoegen zyn vermaak is’³⁾.

Zij had achting en eene kalme sympathie voor den ‘verstandigen, geleerden’ predikant, dien zij had leeren kennen als ‘een man van smaak, genie, en gecultiveerd verstand, (haar) lector in alles wat fraai, geestig, vrolyk, en verstandig is.’ Hij was dan ook geen kleingeestige, steil orthodoxe pilaarbijter, en voelde zich ‘gelukkig dat hij ongestoord Christelijke Philosofie [mocht] preeken’⁴⁾; en wij zagen reeds, dat hij een groot bewonderaar van Rousseau was⁵⁾. Hoe liberaal hij dacht, blijkt daaruit, dat hij haar veroorloofde naar ‘de Fransche Marionettes’ te gaan, waarbij het dol genoeg toeging. Wel had zij gelijk, het verhaal der vertooning te besluiten met de opmerking: ‘Gelukkig dat zo een Philosoof in myn bigot Vaderland [Zeeland] niet onder de lijf-Compagnie van de Heilige kerk geinquarteerd is’⁶⁾! Maar toch, hun aard, hunne jaren en karakters liepen te veel uiteen, om een volmaakt gelukkig huwelijk mogelijk te maken. Voldoening voor haar hart vond ze zeker niet, en meer en meer zag zij in, dat hij haar alleen een vader was, die haar ‘maar voor de pronk’ hield.

1) Zie Dr. Van Vloten, Het Leven en de Uitgelezen Verzen van Elis. Wolff, bl. 3.

2) Hoe kon Dr. Jan ten Brink in Nederland 1879, II D., bl. 424, zeggen, dat ‘sints lang bekend is, wat de oorzaak van dit huwelijk was?’

3) Gallandat Huet, t.a. pl., bl. 73.

4) Brief van Betje van 5 Juni 1774, bij Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 69.

5) Boven, bl. 224, noot.

6) Brief van 19 Augustus 1774, bij Gallandat Huet, t.a. pl., bl. 73.

[p. 232]

Van den beginne af aan had zij haar leven naar haar smaak ingericht, en dominé Wolff liet haar daarin begaan. Haar levendig gestel deed haar, vooral in den zomer, afleiding zoeken buiten 's huis. Met de dorpelingen, die zij bezocht, hetzij ‘om een praatje,’ of op een ‘warschip;’ voor wie zij naaide en breide, met hen stond zij weldra op den besten voet; zij was, zooals zij zelve zegt¹⁾, bij hen ‘vry wat in de kas.’ En geen wonder, want zij bezat, naar eigen getuigenis, ‘het gelukkige kunstje van met allerlei menschen te kunnen omgaan’²⁾. Maar zij bewoog zich niet minder in wat zij bij herhaling den ‘beau monde’ noemt. Er waren in den omtrek ‘bij de twintig plaatsen’ waar zij verkeerde; maar ‘op eene van al wil[de zij] maar familiair komen. De dame (zegt ze) is mijne lieve vriendin, en zo zij niet bij mij is, ben ik daar: mijn Ds. gaat nooit uit maar als Betje er gaan wil is dat exellent’³⁾. Zij deed ook drok mee aan de buitenpartijtjes, die nog al eens op touw werden gezet. ‘Er is geen partijtje of Wolfje moet er bij zijn; onze tour is meest naar Saardam met een jagtje’ (t.a. pl.). Men ziet hieruit, dat zij haar ‘irrésistible et charmant art der plaire’ niet verloren had; en tevens, dat haar man haar werkelijk behandelde met die toegevende ‘goedaardigheid,’ die zij ergens in hem prijst, en haar ‘alle die plaisieren gunde,’ waarop hare ‘vive’ jeugd gesteld was. Bovendien ging zij nog al eens naar elders om hare ‘vrienden te bezoeken,’ en daarbij onderhield ze met onderscheiden mannen betrekkingen, of knoopte die met groote vrijheid aan. Zij zag daar geen kwaad in, want sedert hare verbrijzelde jeugdige liefde meende zij het geheele sterke geslacht aan te zien ‘met de onverschilligheid van eene statige matrone’⁴⁾.

1) Winter-Buitenleven (1775).

2) Brief van 17 Jan. 1774, bij Gallandat Huet, t.a. pl., bl. 49.

3) Brief van 31 Aug. 1776, in Nederland, II D., bl. 130. Zij bedoelde waarschijnlijk Mevrouw De Gorter, die zij elders in dien brief (bl. 127) hare ‘eenige boesemvriendin’ noemt.

4) Zie beneden, bl. 238, den brief van 19 Oct. 1770. Zes jaar later (Aug. 1776) noemt zij zich in een brief aan Grave ‘een vrouwtje dat geen attachement heeft dan 't geen de sneeuwwitte vriendschap voortbrengt’ (Nederland, 1879, II D., bl. 127); of ook: ‘Vriendschap is voor mij, hetgeen drift is bij meer dierlijke gestellen.’ Zij heeft ‘geen ander besoin dan 't geen vriendschap vervult.’ Aldaar, bl. 124.

[p. 233]

Het is intusschen de vraag, of zij zich niet bedroog, en of die vriendschap, ‘zo teder, dat zij niet behoef[de] te wijken voor de liefde van een Duitscher,’ soms niet wat al te teeder was voor eene gehuwde vrouw. Zoo althans komt mij hare betrekking voor tot den Haarlemschen Predikant Cornelis Loosjes¹⁾. Zij heeft haar gevoel voor hem volkomen uitgestort in haar Brief aan Vredemond, in 1772 voor 't eerst gedrukt, maar stellig in of even vóór 1769 geschreven, toen zij zich te Vlissingen bevond en er haar gedicht aan Walcheren schreef²⁾. Die brief moest een juichtoon der vriendschap zijn; waarschuwend kondigt zij dit aan in haar motto:

‘Moins vive que l'amour, aussi tendre et plus sure,
Le bonheur qu'il promet, l'amitié le procure;
A tout âge, en tout rang, l'homme est fait pour ses loix:
Moi, je n'en exclus point les femmes, ni les Rois.’

Zij wenscht haar ‘allerwaardste vrind’ aan hare zijde; maar de plichten van zijn ambt verbieden hem dit. Ofschoon op Altijd Wel alles haar welkom heette, toch ‘vliegt [haar] hart duizendmaal’ naar Holland; en, zegt ze,

‘Myn Vredemond! dit eischt gewis
Bekoorelyke Erkentenis,
Nooit zal myn zucht voor haar verkoelen;

Dit eischt de Vriendschap van dit hart,

Dat deelt in 's vrienden heil en smart,

Door 't allerlevendigst gevoelen.....

Schoon ik hier blyde dagen slijt,

Gy, die voor my noodzaaklyk zijt,

Gy moest dat blyde met my deelen.’

Het gevoel, dat haar bezielt, doet haar in zoete mijmering vervallen. Aan de kweelende vogels roept zij toe, dat zij zingen:

‘Als niets uw hartjes zugten doet

Dan liefdes aangenaame gloed:

Nooit moet gy, dan van liefde, klagen.

1) Zie hierachter bl. 236, aant. 1.

2) Het werd in 1769, ‘te Hoorn bij T. Tjallingius’, uitgegeven.

[p. 234]

 

Het windje, dat de roosjes streelt,

 

En balzemryke kusjes steelt,

 

De lekkre dauw zuigt van haar blaadjes....

 

Sus! lieve Zefier! vreest gy niet,

 

Dat Flora eens dit dartlen ziet?

 

Verschuil u in dees duistre paadjes.

 

 

 

Die digte dreefjes, voor de Min

 

Als 't waar geplant: de Bloem-Godin

 

Zal daar uw wuftheid niet verspieden.

 

O roosjes, Liefde toegewijd!

 

Gun hem dat zoet. De norsche Tijd

 

Zal dat genot wel ras verbieden.’

Dat zij in die sentimenteele stemming en in die omgeving aan vroeger hier doorleefde dagen dacht, is natuurlijk. Zij meende in hare teedere vriendschap beveiligd te zijn voor de stormen, haar eertijds over 't hoofd gevaren:

‘Volmaakte Vriendschap! Godheid, die
Ik 't offer van myn hart aanbiê,
O vreugd der keurigste verstanden!

Geen naberouw volgt op het zoet,

Dat g'uitdeelt aan het braaf gemoed;

Ik kus verrukt uw lieve banden.

Dat Tijd het vuur der Liefde doov',
Het tintlende uit de lusjes roov',
Gy hebt zijn koude niet te dugten,

't Eenpaarig-lieve dat gy schenkt,

Wordt door 't genieten niet gekrenkt:

Hoe dierbaar zijn uw stille zugten!’

De wilde jeugd mocht naar 't genot der liefde haken, zij waren 't leven al te ver ingegaan om hetzelfde te doen! Hooren wij, hoe zij die gedachte uitwerkt:

‘Dat Jeugd voor Liefdes altaar kniel',
D'onruste wensch van haare ziel'
Zich uitstrekke om de gunst t'erlangen

Van Venus, als het woelend hart

In 't net der driften zich verwart,

Door 't oogverlokkend schoon gevangen.

Jeugd, koorts des levens, die het bloed
Door zwellende adren bruischen doet,

[p. 235]

 

En Reden voor den lust doet zwichten;

 

De Dwaasheid gaf u steeds haar wet,

 

Daar Zorgeloosheid u belet

 

Te luistren naar den raad der Pligten.

 

 

 

Gevaarelyke leevenstyd,

 

Daar 't al ons dryvend oog verblijd,

 

Wat slegts een zweem heeft van genoegen,

 

De kragt van 't nieuwe ons hevig raakt,

 

't Hart eischt dat men 't gelukkig maakt,

 

Ons zwakheên doet aan dwaasheên voegen!

 

 

 

Wy, 't leven verder ingegaan,

 

Zien, daar wy op den oever staan,

 

Hoe duizend onzer reisgenooten

 

Nog dobbren op d'onstuime zee,

 

En roepen: ‘Kiest toch deze reê,

 

‘Voor 't schip te bersten wordt gestooten;

 

‘Eer sombere Ouderdom genaakt,

 

Die 's levens zoetheên smaakloos maakt.’’

Dit alles maakt op mij den indruk, dat die een-en-dertigjarige vrouw, die zich zoo oud maakt, alles doet om zich zelven en wellicht anderen te beduiden, dat het niet de ‘koorts des levens’ is, die door haar bloed jaagt, maar de kalme vriendschap eener bejaarde matrone. En toch, hoe bruischend wellen oude herinneringen bij haar op, zoowel van liefdes leed als lief! Daarom maakt zij zich diets:

‘Nooit pynigt hier verborgen smart
Het welgeplaatst, aandoenlyk hart;
Het vormt geen wenschen, die w'ons schaamen,

Daar 't oordeel onze rust bewaakt;

De teêrste zugten die men slaakt,

Zijn zugten die der Deugd betaamen.’

Komen u die zuchten, die der deugd betamen, niet wat verdacht voor? Zij vreest zelf, dat er wel eens andere gewaarwordingen onder liepen; immers zij vervolgt aldus:

‘Neen! niemand heeft een hart zo teêr
Als 't myne; en zo ik iets begeer
Dat Vriendschap my niet heeft gegeven,

Dan ('k beef daar ik het schrijf!) myn vrind!

Hoop ik, dat zy dien band ontbindt,

Thans al 't genoegen van myn leven.’

[p. 236]

Cornelis Loosjes, is geboren te Zaandam 7 Nov. 1723 was van 1744 tot 1751 doopsgezind leeraar te Gouda, daarna aan de Oostzijde van Zaandam, en werd in 1763 naar Haarlem beroepen, waar hij in 1792 overleed¹⁾. Hij was een man van geleerdheid en van smaak, de oprichter van de Vaderlandsche Letteroefeningen. Hij was veertig jaar, toen hij naar Haarlem kwam. Wanneer Betje Wolff met hem in kennis raakte, is niet bekend; maar dat de betrekking in 1769 zeer innig was, hebben wij gezien. Zij bezocht hem nu en dan. In een brief van Augustus 1774 gewaagt zij van zoodanig bezoek²⁾; en in Februari van datzelfde jaar verklaarde zij³⁾: ‘De verstandigste man die wy thans hebben, is zeker de Sociniaansche Menist Do. Cornelis Loosjes.... de Vredemond myner Poesi, aan wiens Onderwijs ik mijn Geleerdweezen

1) Hij was een zoon van Adriaan Loosjes, den grootvader van Adriaan Loosjes Pz. den bekenden schrijver, uit diens eerste huwelijk met Guurtje Klaas Visser, die vier dagen na de geboorte van Cornelis - 11 Nov. 1723 - overleed.
Ik dank deze mededeelingen aan de welwillendheid van den heer A. Loosjes te Amsterdam, den bezitter van het geslachtboek der familie Loosjes. Over de betrekking van zijn overgrootvaders halfbroer tot Betje schrijft de heer Loosjes mij o.a.: ‘Vooral heb ik bezwaar tegen de uitdrukkingen, (voorkomende in de derde uitgave, bl. 238 en 242): ‘zoo althans komt mij hare betrekking, enz.’, en: ‘ofschoon er reden is om te gelooven, dat hij niet onverschillig voor haar bleef.’ Ik ben van meening, dat deze onderstellingen al even ongegrond zijn als de gissing omtrent het geboortejaar (Jonckbloet had namelijk, daar de biografische woordenboeken 't geboortejaar van Cornelis Loosjes niet vermelden, gegist, dat dit omstreeks 1730 zou zijn). Bij hetgeen Betje zelve schrijft of dicht, moet men haar karakter en den sentimenteelen tijd, waarin zij leefde, in aanmerking nemen, maar indien er iets bekend geweest was van eene minder geoorloofde betrekking tusschen haar en C. Loosjes, dan was mij dit wel ter kennis gebracht òf door mijne grootmoeder, de weduwe van den schrijver van Maurits Lijnslager, die veel met mij over de voorvaderen sprak en steeds met achting over de ondeugende Betje; òf door Dr. A. de Vries, 1862 in 90jarigen ouderdom ontslapen, die gaarne over den ouden tijd sprak; òf door prof. Samuel Muller, die mij deze bijzonderheid omtrent mijn voorzaat niet zou gespaard hebben. Maar er is onder ons niets van bekend, ofschoon Cornelis Loosjes in de familie geene liefelijke gedachtenis naliet. Hij moet een lange, droge, dorre, lastige man geweest zijn.’

2) Zie Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 71.

3) Aldaar, bl. 54.

[p. 237]

('t zij dan klein of groot) schuldig ben. Hij was haar vraagbaak en haar geweten. Zij noemt immers in denzelfden brief haar geweten: ‘Betje Wolffs Loosjes.’

Toen Betje een-en-dertig jaar oud was, telde hij er zes en veertig; en het zal ons niet verwonderen, dat zij dieper in zijne ‘denkende oogen’ gekeken had dan goed was voor de rust van haar hart. In welke mate hij hare teedere ‘vriendschap’ of platonische liefde beantwoordde, kan ik niet met zekerheid zeggen. Maar anderen waren door hare aantrekkelijkheid zoo bekoord, dat zij iets meer verlangden dan vriendschap. Er was er zelfs een, die niet schroomde haar te doen weten, dat hij maar op den dood van den ouden heer Wolff wachtte om haar te kunnen huwen. Immers in September 1770 meldde zij aan Noordkerk¹⁾, dat Mevrouw De Moor haar had geschreven: ‘Onze lieve Adriaan is zoo over de huizen heen op zijn Betje gecharmeert, dat hij alleen de dood van zijn collega afwacht, om een partijtje tête-à-tête te proponeeren; ja, kindlief, hij heeft my zijne confidente gemaakt, en ik zeg dat ik er zeer content mede ben. Heer, liefje, hadden wij u eens uit dien ‘slijk onreine’, zooals gij uwen laatsten dateert. O, 't is zulk een lieven man: Moortje zeî, dat gy net een vrouw voor zijn groote vriend zijt, en ik zeg het ook, niet uit de zucht van Echo te speelen, maar waarlijk en ter goeder trouw.’

Het is zeker nog al vreemd, eerzame lui zoo over de hand eener vrouw te zien beschikken, die nog geen weduwe was! Maar hooren wij hare vriendin verder. De Dominésche had hem een ‘orlogebandje’ geschonken, en zij schreef: ‘Betje, zoo waar als wy beiden vijandinnen van hypocrisie zijn - hij heeft het gekust, en zeide nog: dat lieve hartje! Wat denkt ge van zoo een dame? O, ik heb ze zoo lief als d'appel van mijn oog!’

Hoe kwam Betje er toe, dat zoo klakkeloos en ongevraagd aan haren braven vriend Noordkerk over te brieven? Ik weet er geen verklaring voor dan door aan te nemen, dat zij, op de spraak geraakt zijnde, de zaak als niet ernstig, maar als eene grap, wilde voorstellen. Dat er toen en nog lang daarna over haar gepraat

1) Medegedeeld door Dr. Van Vloten in Nederland, 1880, no. 5, bl. 7; zie ook zijn Elis. Wolff, Levens- en Karakterbeeld, bl. 56 vlgg.

[p. 238]

werd, blijkt onder anderen uit haar eigen brief aan Vollenhoven¹⁾ van 17 April 1774, waarin zij eene oude baker deze woorden in den mond legt: ‘Het mensch word danig gelasterd, en ze zeggen dat zij 't met de lange Loosjes houwt, maar ik geloof er niet aan, want ze gaat altijdt Zundags eens te kerk en ze houd magtig van alle braave menschen.’ Zij voelde zeker wel, dat zij aanleiding tot dergelijken laster had gegeven, en zij wist er niet beter op dan zoodanige betrekkingen, die zij niet geheel kon of wilde loochenen, zoo luchtig te bespreken, - ‘lacht gy niet om zulk een aardige periode?’ - vertrouwende, dat ze door die openhartigheid elk vermoeden aangaande een ernstigen hartstocht van zich zou afwerpen.

Te huis schijnt de zaak ook al onweerswolken aan haren huwelijkshemel te hebben vergaderd. De bejaarde echtgenoot had zulke dingen niet aardig gevonden en was gemelijk en norsch geworden. Men hoore, wat Betje aan Noordkerk schrijft, terstond achter die ‘aardige periode’, en als het ware om zich te verontschuldigen: ‘Mijn man gaat weêr’ - 't was dus al meer gebeurd! - ‘zonder mij te waarschuwen veel minder te vragen, of ik mede wil, voor een week of drie naar zijne familie! Wat zal ik doen, dan door geduld en inschikkelijkheid de gedistingueerde achting mijner vrienden waardig te blijven? Maar wat heb ik een chagrin door zulk een onvriendelijk gedrag!’

Hoe jammer, dat wij den brief niet kennen, dien Noordkerk haar hierop schreef, en die waarschijnlijk veel licht over dit tijdperk van haar leven zou hebben verspreid. Wij kennen alleen haar antwoord van 19 October 1770. Zij schrijft²⁾:

‘Gy oordeelt zeer wel, dat ik een groot deel ondervinding hebben moet voor het frequenteeren der beau monde. Ik ken de waereld door den eenigen weg waardoor zij te kennen is, - ondervinding! Met een hart, gescheurd tot aan den wortel toe, en wiens wonde na tien jaren treurens nog niet nalaat eens te bloeden, heb ik de verrukkingen eener jeugdige liefde betaalt! Als men de waereld in eene boerepastorij en de menschen op zijn boekenkamer achtte te leeren kennen, is men zeer bedrogen....

1) Bij Frijlink, E. Wolff en A. Deken, Bijvoegsels, bl. 6.

2) De Navorscher, XII D., bl. 198.

[p. 239]

Ik ben nooit geweest hetgeene men eene schoone vrouw noemt, maar l'irrésistible en charmant art de plaire, heb ik in vergoeding daarvan ontfangen. Mijne zuster is eene beauté! Dog, haal me de Drommel; ik kaapte alles voor haar neus weg wat het hart had op Altijd Wel te komen en smaak had. Mijn fortuin is echter sobre uitgevallen, zult gij zeggen: een ouwe boeren dorniné! Gy hebt gelijk, dog wagt, dat ik Mes Mémoires eens in 't licht geef, om te oordeelen of ik wel een zot stukje begon, toen ik 20 jaar oud, mijne familie tot één toe, en ma très chère patrie adieu zeide om in het stijve Noordholland met een oud statig man te hokken. Ik heb mogelijk meer recht op den schoonen titel van Philosophe dan gy denkt. Indien de Philosophie ook bestaat in te triumpheeren over de sterkste en vurigste hartstocht waarvoor 't aandoenlijke hart vatbaar is, uit een loffelijk principe, dan usurpeer ik dien titel niet, indien wy uit het denkbeeld van pligt alles doen, wat men buiten het hart doen kan.... Ik heb mijne hartstocht overleefd. Uwe geheele Sex zie ik met de onverschilligheid van eene stadige matrone. De reden? Ik doe ze Michal zeggen in eenen brief aan David:

‘'k Heb David teêr bemind - wie zou mij tog bekoren?’

Vriendschap is sedert mijne idole, maar mijn vriendschap is zo teder, dat zij niet behoeft te wijken voor de liefde van een Duitscher (ik durf geen ander tolk noemen). De wereld kennende is 't onmogelijk dat ik haar zoude nodig denken tot mijn waarachtig geluk! Een ding is jammer, dat ik mijn wensch niet heb, de geleerde waereld zoude nooit met mijne Poëtische fratsen zijn opgescheept geworden. Ik zou niets Gods ter waereld gedaan hebben, dan mijn lieven jongen beminnen en nagt en dag mijn harsens hebben gebroken, om tog zijn heele hart te houden, want ik zou er geen klein stipje van hebben kunnen missen als een kleine speldeknop groot. - 't Is een charmant pleizier voor eene jonge vrouw, in de wereld komende, de hommages te ontfangen van elk poliet man, en zoo vrij te blijven als een boerenmeid, die niet weet, dat er Cupido, except in haar liedeboek, op de wereld is. Die verbruide plat heeft mij genoeg in de knijp gehad; doch wat zegt mijn vrome vader Cats?

[p. 240]

 

‘De jeucht, de rauwe jeucht moet kooten vroeg of spa.’

Nu, ik heb vroeg gekoot, maar zoo weêrga's gekoot, dat ik dacht met nommer een te hebben het gelag moeten betalen.’

Uit dit antwoord kan men licht opmaken, wat Noordkerk haar geschreven, en waarvoor hij haar gewaarschuwd had; maar als wij haar brief in het verband der datums beschouwen, valt het ook niet moeilijk hare bedoeling te raden. Of is men verre van den weg, als men daarin den toeleg leest om elk vermoeden van een nieuwen hartstocht van zich af te weren? Daarom, dunkt mij, doet zij het voorkomen, alsof zij maar ten halve van hare eerste liefde genezen was; en daarom betoogt zij, dat die verbroken eerste minnarij haar vermogen om te beminnen had gedood, en dat zij nu alleen voor vriendschap vatbaar was. Misschien wilde zij zich zelve van de waarheid daarvan overreden; want wij hebben hier ‘Wahrheit und Dichtung.’ Wat zij voor vriendschap wilde doen doorgaan, was toch niet anders dan liefde, zij het ook van de platonische soort, behoudens die ‘teêrste zugten,’ die..... ‘der Deugd betaamen.’ En zij wist misschien, dat die liefde met innigheid beantwoord werd. Wij hebben daarvoor eene vrij sterke getuigenis, waaruit tevens blijkt, dat onder de vrienden, die minnarij le secret de la comédie was. In datzelfde jaar werd Betje door eene hevige galkoorts aangetast, die haar dreigde ten grave te slepen, en waarvan zij door de goede zorgen van haar Hoornschen geneesheer en vriend herstelde. Zij zelve heeft van het beloop dier ziekte en der behandeling verslag gegeven in een brief aan Loosjes¹⁾, op schertsenden toon in bijbel-taal geschreven, maar vol van de aandoenlijkste schilderingen, echten humor. Zij vertelt daarin, dat de geneesheer tot haar sprak: ‘Zo gy wilt dat uw Vriend, die zich neder sloeg aan de overzyde der Riviere, hy die Doopt ende Predikt ende zyne talenten in geenen zweetdoek weg legt, leeft, zo leeft gy; want ik weet ganschelyk zeer, dat hy sterven zal ende niet leven, indien gy sterft ende niet leeft.’ En toen zij meende te sterven, verzocht zij den arts ‘den man [harer] jonkheid’ te troosten in zijne smart; want hij beminde

1) Overgedrukt in Dr. Van Vloten's Elis. Wolff, Levens- en Karakterbeeld, bl. 61 vlgg.

[p. 241]

haar ‘als een Vader de Dogter die hy lief heeft.’ Maar onmiddellijk liet zij er op volgen: ‘Groet hem die aan de Riviere is, en zeg hem: O, gy Zoone der Wysheid, zy, die U lief had, is gestorven, en zal niet meer uw aangezichte zien.’ Maar de crisis was spoedig voorbij, en zij noodigde den arts op zijn gemak uit te rusten. Toen zij hem had doen kleeden in ‘den Japon, bygenaamt de Cartesiaansche’, (eene toespeling, die haar correspondent moest verstaan), toen werd daardoor het beeld van den geliefde haar voor oogen getooverd: ‘Toen hief ik myne oogen op, ende ziet, was niet zyne gedaante als de gedaante van hem, dien myne ziele lief heeft?’ Het tooneeltje is eer belachelijk dan bekoorlijk of poëtisch; maar het toont, hoe diep zijn beeld in hare ziel gegrift was. Heeft zij zich niet met juistheid geteekend, toen zij zich¹⁾ noemde ‘eene vrouw, die mogelijk alle de dwaasheden, alle de zwakheden harer eigene sexe meer of min tol betaalde; eene vrouw, die in haar aart zacht en blymoedig, goedhartig en licht-beweeglijk is?’ Gelukkig dat haar temperament niets meer verlangde dan de ‘teêrste zugten:’ ‘vriendschap’ was voor haar, ‘hetgeen drift is bij meer dierlijke gestellen.’

De oude Dominé wist dan ook te wel, dat er geen kwaad bij was, om zijne buien van jaloersche gemelijkheid niet te overwinnen. Dat bleek o.a. toen Betje in de zooeven vermelde ziekte verviel. ‘Hy was als een die radeloos is’ van angst haar te verliezen; en toen zij buiten gevaar was, ‘was hy als eenen aan wien men zegt: Ziet, U is een Zoon gebooren!’ Toch werd hij bij die gelegenheid nog op eene harde proef gesteld. Een schoone ‘jonge Zanger’ - misschien G. Van der Jagt -, die blijkbaar niet minder op de aantrekkelijke dominés vrouw verliefd schijnt geweest, te zijn, was op het vernemen van het gevaar, waarin zij verkeerde, aangesneld, en wierp zich met hartstochtelijkheid ‘aan de zyde [haars] Legers.’ Hij werd gerustgesteld en trok weer af om een lied te maken, waarin hij jubelde over haar herstel. Maar zoolang hij dáár was, week de echtgenoot niet van zijne zijde. ‘De jaloezie, die 't harte verteert, ende het huis afbreekt met hare handen, stond op, ende vertrok niet, voordat de jonge Zanger was heen gegaan.’

1) In de voorrede van den tweeden druk van haar Walcheren. Ook bij Dr. Van Vloten, Het Leven en de Uitgelezen Verzen, bl. 334.

[p. 242]

Intusschen herstelde de goede verstandhouding zich en de goedaardige oude man, liet zijn ‘popje’ voortdurend vrijheid van beweging. Zij maakte er ruimschoots gebruik van: zelfs in oogenblikken dat men haar liever t'huis zou gezien hebben. Den 3^en April 1774 schrijft zij aan Gallandat: ‘Mijn waarde man word zeer caduc, en zyne beenen worden monstreus dik, en zeer pijnelyk; zyne regterhand is dik, en hy kan hem niet gebruiken.... De goeye man is 67 jaar gezond geweest, zo dat hy is wat lastig, want hy weet van geen ellende. Maar ik heb ook niets te doen dan hem optepassen zodat als hy maar weer beter word ben ik wel te vreden. O, die goeye man! lach waaragtig niet, ik zou veel aan hem verliezen: hy is al zo veel myn Vader als myn man’¹⁾. Dit belette niet, dat zij den 19^en Augustus kon schrijven: ‘Zederd April ben ik weer in den draaykring der Beau monde geweest, en heb zoo almagtig sterk mee gedraayt, dat het wonder is dat ik nog genoeg bon sens heb overgehouwen, om te kunnen begrypen’ enz.²⁾. En zoo bleef het. Dit blijkt b.v. uit haar brief aan haar vriend Grave te Amsterdam³⁾, van 15 Augustus 1776, waarin het heet: ‘Ik heb van mijn goedaardigen man vrijheid, om (voor dat ik tot Mei in een fauteuil vis à vis hem zal geplakt blijven, zonder een redelijk schepsel als mijn ouwe meid en fraaye patryshond te zien) mijne vrienden te gaan bezoeken. Endewijl de lieve ouwe Paey geen personeel plaisir meer heeft, smaakt hij dat in het genoegen van zijn Popje, die hij, geloof ik, als de beste der Vaders zijne dogter beschouwd. Endewijl hij mij maar voor de Pronk houd kan hij niet om mij verlegen zijn’⁴⁾.

Maar 's winters viel er aan geen uitstapjes te denken, zelfs viel het moeilijk de betrekkingen met het dorp aan te houden

‘Door 's Beemsters taaye klei en blaauwe slik.’

1) Bij Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 65.

2) T.a. pl., bl. 71.

3) Nederland, 1879, no. 6, bl. 123.

4) Karakteristiek voor de verhouding van man en vrouw is ook een brief aan denzelfden Grave van 31 Aug. 1776 (t.a. pl., bl. 127): ‘Zo zeidde ik ook tot den man mijner jeugd, hij die mij is als een vader’....... ‘Want doen de dag was opgestanden, kwam mijn goeye Dominé in mijn slaapkamer: Betjelief..... schatjelief slaap je nog?’.....

[p. 243]

Gelukkig dat zij t'huis in die lange winterdagen bezigheid en afleiding vond. De ontwikkeling, die haar ten deel geworden was uit de lessen van Noordkerk, werd vermeerderd door den omgang met haar man en het gebruik zijner boekerij. Ook onder den invloed van Loosjes is zij zich vooral met de studie van de wijsbegeerte gaan bezig houden¹⁾. En al spoedig na hare komst in de Beemster begon zij meer dan ooit van letterkundigen arbeid werk te maken. Hare vrienden bevorderden hare studie door hunne boekerijen te harer beschikking te stellen²⁾. Zij begon toen ‘eerst regt op [haar] dreef te raken, en schreef als of 's Lands welvaren er aan hing’³⁾. - ‘Mijne dagen,’ zoo vertelde zij den 18^en September 1770⁴⁾, ‘mijne dagen vloeyen, voor my zelf, zoo stil en eenparig voort; ik heb door eene goede directie en exelent slag van een meid, bijna niets te doen dan my te oeffenen, en door eenig handwerk mijn vermoeid hoofd wat rust te geven. Ik kan dus met orde leezende veel afdoen, en eene vaste memorie doet er my 't nut van smaken.’

Men denke evenwel niet, dat zij eene pedante bas-bleu was. Verre van dien. Zij heeft ons van hare manier van leven en werken een aardig tafereel opgehangen, waarvan wij eenige trekken aanstippen⁵⁾. Des zomers zat zij bij voorkeur in haar ‘groen prieeltje’, in de open lucht te schrijven. In den winter was de avond voor letterwerk bestemd. Al mocht ze over dag gaarne op hare kamer, bij hare ‘kaarten, printen, boeken’ zijn, toch verzuimde zij niet ‘als vrouw haar plicht’ te doen, en rekende het niet beneden zich ‘de wasch aan kant te maken:’ zij meende, dat zij daarop was ‘aangenomen toen zij in 't huwelijks fuikje trad.’

1) Proeve van Mengeldichten, achter haar Walcheren, bl. 236.

2) Den 18en September 1770 schreef zij aan Noordkerk (Nederland, 1880, no. 5, bl. 7): ‘Mijnheer Bogaert, Heer van Alblasserdam, de zwager van den heer Radermaker, mijnheer De Moor, Ds. Couperus, en de heer Houttuyn (te Hoorn) bieden my, nevens mijnheer Des Amorie, hunne rijke en schoone bibliothèques aan. Die beleefdheid is groot, te meer daar zy my lijsten van 't voornaamste sturen, om uit te kiezen wat ik hebben wil.’

3) Brieven van versch. inhoud, III D., bl. 98.

4) Nederland, 1880, no. 5, bl. 7.

5) Winter-Buitenleven, geschreven in 1774, bl. 19 vlgg.

[p. 244]

Als de thee was opgeruimd, het licht ontstoken, ‘het vuur wat aangeboet,’ ging ieder aan zijn werk:

‘Het groene schermpjen en de kaars
Staan tusschen onze lessenaars.
Op tafel ligt een boek of twee.
Dan is 't: ‘ik groetje, Dominé.’
- ‘Jou ook myn kind, tot hallef tien.’

De meid, die ‘'s avonds niets te doen’ had, moest zich stilhouden, want ‘Jufvrouw’ hinderde ‘ook het minst gedruis.’ Men gaf haar daarom vaak Vader Cats in handen, want

Wat lezen kan kan hem verstaan.’

De ‘kleine’ Dominésche las, schreef of vertaalde. Eerst hield zij zich vooral met poëzie bezig. In 1762 gaf zij haar eersten bundel gedichten uit, hare Bespiegelingen over het Genoegen weldra door vele anderen gevolgd. Maar al spoedig begon het Proza hare pen in beweging te brengen, en raakte de dichtkunst wat meer op den achtergrond. Zij beoefende die nog wel, maar niet meer zoo bij uitsluiting als vroeger:

‘'k Bemin haar met die drift niet meer
Als in het vurigst myner jeugd,’

riep zij uit; en dit kwam daar van daan, dat zij zich meer en meer, ja bijna onverdeeld, begon te bewegen op theologisch gebied, en met hare gansche ziel deelnam aan den strijd tusschen orthodoxen en ‘toleranten’ gevoerd. Op het punt van Godsdienst was zij even vrijzinnig als in het staatkundige. Reeds in 1770 had zij van hare liberale opvatting van het Christendom blijk gegeven in de voorrede harer vertaling van Craig's Leven van Jezus Christus, die zij aangemerkt wilde hebben¹⁾ ‘als [hare] geloofsbelijdenis,’ en waarvan zij wat later schertsend getuigde²⁾: ‘die voorrede wierd als een chef d'oeuvre genaamt bij hen, die door geen godgeleerde brillen zien, 't zij door Luter, Calvijn of wie

1) Zie haar brief aan Houttuyn van 19 Oct. 1770, in De Navorscher, XII D., bl. 196, 197.

2) Brief van 28 December 1776 aan Grave, Nederland, 1879, no. 6. bl. 137.

[p. 245]

al meer geslepen’¹⁾. En toen zij dat schreef, rekende zij zich ‘in den êelsten bloei van [haar] werkzaam leven; - nu volmaakt gezond, en in de kragt van [haar] geoefend verstand.’ Hoe zij echter door de Classis van Amsterdam daarover haast in den ban werd gedaan, heeft zij aardig verteld in een brief aan Gallandat van 4 Maart 1774²⁾.

Het liberalisme in Kerk en Staat vond toen zijne sterkste echo in de woorden, die uitgingen van den Amsterdamschen hoogleeraar P. Burman en de vrienden, die hij op zijn buitengoed Santhorst placht te ontvangen³⁾. Tot zijn ‘kuddeken,’ de gemeente der ‘Toleranten,’ bekende zich ook Betje Wolff⁴⁾; ja, zij werd er de voorvechtster van door de uitgave van een gedicht (1772), getiteld: De onveranderlijke Santhorstsche Geloofbelijdenis in rijm gebragt door eene zuster der Santhorstsche Gemeente. Ter drukkerij van

1) De vertaling werd beoordeeld in het IV D. der Nieuwe Vaderlandsche Letter-Oefeningen, (1770), bl. 506 vlg. Aangaande haar werk heet het daar, bl. 508: ‘Deze Verhandeling ziet in 't Nederduitsch het licht, door de welbesneden pen van juffrouwe Wolff; die, door eene ongedwongen vertaling, in een levendigen en bevalligen styl, met deze uitgave een algemenen lof behaalt. Het heeft haer goedgedacht, in ene Voorreden voor dit Werkje, zich ten sterkste aen te kanten tegen het slaefsche misbruik der Systemata, en manlyk te staen voor de vryheid van ieder Protestant, om voor zich zelven Gods Woord te onderzoeken, en over zaken van den Godsdienst te oordeelen, zonder zich te binden aen enig zogenaemd Schibbolet; rakende welker gebruik, ter aenkwekinge van scheuring, ze onder anderen nadruklyk zegt: ‘Het volk ziet dit alles met een domme verwondering; het Ongeloof doet 'er kwaadaartig voordeel mede; het Scepticismus wint 'er velt door; maar de waare Christen herinnert zich het Euangelie, en zucht over dit alles.’ Op dien trant denkende maekt zy ook, by gelegenheid dat de Eerwaerde Craig Jesus voorstelt als Martha zagtelyk berispende, geen zwarigheid om den gemenen weg te verlaten, en zich als ter voorsprake voor Martha te schikken. Een onderwerp der schoone Kunne eigen. En op de lezing harer verdeediging moet men erkennen, ‘dat Martha's zaek in ene daer toe welgeschikte hand gevallen is.’ Zou die beschouwing niet van C. Loosjes zijn?

2) Zie Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 62.

3) Zie over Santhorst het opstel van dr. J. Hartog in de Gids, 1882, II, bl. 238 vlg.

4) Zoo noemt zij zich in een brief van 14 Februari 1774 (In Gallandat Huet's hierboven aangehaald werk, bl. 52) ‘vrye Zélandaise, en Suster van De Santhorstsche Kerk.’ Elders, in een brief van 24 Jan. 1777, noemt zij zich: ‘van het Hulshofze geloof.’ Zie Nederland, 1879, no. 6, bl. 150.

[p. 246]

hare Koninglijke Majesteit Reden. Daarin werd zoowel vrijheid van geloofsovertuiging afs verdraagzaamheid op elk gebied gepredikt. Maar dit was het juist, wat ergernis wekte, en men had reeds geroepen:

‘De Kerk, de waare Kerk, de Kerk is in gevaar!’

De ‘Advocaat der Nederlandsche Kerk,’ de Dortsche Predikant J. Baruet had immers hevig uitgevaren tegen hen, welke die kerk ‘in deze losbandige dagen, vermetel geïnsulteerd, dartel aengefluit, en kwaedaerdig bezwadderd’ hadden.

Elisabeth Wolff had zich reeds onder die toleranten zoo berucht gemaakt, dat zelfs Burman niet gediend was van het praatje, dat hij ‘met de fameuse Juff. Wolff als t'saamenspande;’ alle medeweten aan de Geloofsbelijdenis ontkende en zelfs uitdrukkelijk verklaarde, dat hij ‘met gemelde Juffr. Wolff nooit eenige familiaire ommegang gehad’ had of verlangde te hebben, met nog eenige hatelijke uitdrukkingen¹⁾.

Het pleitte zeker voor de ‘goedaardigheid’ van haar echtgenoot, dat zij zich zoo vrijelijk in dit en andere geschriften tegen de toen vrij algemeen bekrompen orthodoxie durfde verzetten, en het is niet onverklaarbaar, dat er waren, die dit ongepast vonden. Ja, er ging een storm tegen haar op, die tot het vinnigste twistgeschrijf aanleiding gaf²⁾. Men noemde o.a. het aangehaalde gedicht een ‘kwaadaardig paskwil’³⁾, en zij zelve werd bij ‘de Furien en Razernijen’ vergeleken⁴⁾. Dat zij, in verzen en proza, het antwoord niet schuldig bleef, zal men licht beseffen; maar het is niet noodig, ons bij de bijzonderheden van dat weinig stichtelijk gekrakeel op te houden, dat ons hier geene verdere belangstelling kan inboezemen, zij het al, dat men moet erkennen, dat Betje ook daarin niet minder geestig dan heftig was⁵⁾.

1) Zie den brief aan Te Water van 10 Jan. 1778, bij Dr. Van Vloten, Elis. Wolff, Levens- en Karakterbeeld, bl. 38 vlgg.

2) Zie b.v. het artikel van Ds. Habbema in de Nederlandsche Bibliotheek, bij H. Frijlink, E. Wolff en A. Deken, bl. 33 vlg.

3) T.a. pl., bl. 58.

4) T.a. pl., bl. 53.

5) In een brief aan Van Merken, van 4 Jan. 1776 (Nederland, 1878, II D., bl. 423), schreef zij: ‘Dat mijn Poëtisch leven een strijd op aarde is, weet gij: dat ik met de Hofstediaansche kudde, zo nu en dan, in zoetigheid een klein verschilletje had, weet gij,’

[p. 247]

Men ziet het haren geschriften aan, dat zij niet te veel zeide, oen zij getuigde, dat ‘'t componeren [haar] gansch niet zwaar’ viel. Blijkbaar vloog hare pen over het papier.

Daardoor ging de tijd ongemerkt voorbij: zij vergiste zich menigmaal in de klok, zoodat Dominé ‘met vry wat spyt’ riep:

‘Kom, 't is halftien, maak toch gedaan!’

Toch knoopte zij er soms ‘'t nachtje wel eens aan.’

Na lang sukkelen overleed haar echtgenoot nog onverwachts in len nacht van 29 April 1777, en daardoor kwam er een keerpunt in haar leven; maar ook in hare letterkundige bedrijvigheid.

In 't najaar van 1776 had zij kennis gemaakt en weldra vriendschap aangeknoopt met een begaafd meisje, Aagje Deken genaamd. Deze was van boerenafkomst, en in 1741 bij Amstelveen geboren. Hare ouders, door allerlei ongelukken verarmd, had zij vroeg verloren: zij kwam toen in het weeshuis der Collegianten, de Oranje-appel, te Amsterdam. Zij gaf al spoedig bewijzen van dichterlijken aanleg, die door het kunstgenootschap Diligentiae omnia - ook al een karakteristieke naam - werd aangemoedigd. In 1767 of 1768 verliet zij het gesticht. Zij beproefde toen tot drie herhaalde reizen in dienstbaren staat haar brood te verdienen, maar slaagde niet. Daarop leverde zij aan goede vrienden koffie, thee en andere benoodigdheden¹⁾. Eindelijk kwam zij als eenvoudige dienstmaagd en verpleegster bij de weduwe Bosch, wier dochter Maria, even oud als zij, maar zwak en ziekelijk was. Door gelijkheid van neiging en aanleg werden beide meisjes spoedig boezemvriendinnen. Zij beoefenden te zamen de dichtkunst, en in 1775 zag een bundel van beide vriendinnen het licht, onder den titel van Stichtelijke Gedichten. Maria Bosch was toen al sedert November 1773 overleden, en Aagje moest weder in ondergeschikte betrekking voor haar onderhoud zorgen: in 1776 was zij in dienst bij een koekebakker²⁾. Bovendien schijnt zij door de

1) De la Lande schreef: ‘Uit het huis gaande beproefde Aagje de dienstbaaren staat tot drie herhaalde reizen, maar slaagde niet; vervolgens hield zij zich onledig met het verzorgen van coffy, thee en andere noodwendigheden aan goede vrienden.’ Nederland, 1879, II D., bl. 7.

2) Zie Betje's brief aan Grave, in Nederland, 1879, II D,, bl, 139, waar de man Aagjes baas genoemd wordt.

[p. 248]

milde vriendschapshand van den Hoornschen predikant Houttuyn ondersteund te zijn.

Ziehier, hoe deze waarlijk buitengewone dienstmaagd met de Predikantsvrouw in de Beemster in aanraking kwam.

Zij was, waarschijnlijk door hare verzen, in kennis geraakt met den Amsterdamschen suikerraffinadeur en poëet Jan Everhard Grave. In de lente van 1776 kwam ook Betje Wolff, bij een bezoek, dat zij aan Amsterdam bracht, met hem in betrekking; maar zij leerde toen hare latere halsvriendin nog niet persoonlijk kennen. Zij verlangde echter naar die kennismaking, ‘omdat zij - zoo leest men in een brief aan Grave¹⁾ - zo wel eens een woordje kwaad van mij gekaveld heeft, en wel alleen om te zien, of ik haar kon beduyen, dat ik het haar vergeef.’ Grave schijnt Aagje over haar ‘kavelen’ onderhouden te hebben. Deze gevoelde zich onschuldig en achtte zich verplicht niet alleen om haar goeden naam te verdedigen; maar tevens om van die gelegenheid gebruik te maken, ten einde juffrouw Wolff het een ander te zeggen, wat haar, bij hare ernstiger levensopvatting, op 't hart lag. ‘Vol van den ernst, die haar bezielde, en van de roeping die zij gevoelde, om zoo mogelijk, in de hand des Heeren een nederig werktuig tot bekeering der lichtzinnige predikantsvrouw te zijn’²⁾, schreef zij haar den 29^en Juli 1776 een brief vol gemoedelijkheid, waarin zij zich verdedigde tegen het verwijt, dat zij haar zou gelasterd hebben. Maar zij had ‘veel kwaad’ van haar gehoord: zij had zich ‘zo lang berugt gemaakt door een zonderling gedrag!’ Dat de dominésche ‘met een goed hart zo veel zotheeden begaat,’ betreurde zij, ofschoon ze ‘het weezenlijk slechte nooit geloofd,’ en ‘het onvoorzigtige, dat geen 't welk den schein van kwaad heeft, op reekening van [haar] temperament, geenzins van [haar] hart gesteld’ had. Ja, zij was menigmaal voor haar in de bres gesprongen, waardoor zij zich zelfs het verwijt op den hals haalde, ‘dat ik geen kwaad van u wilde zien, dat ik u niet kon, en dat mijn gunstige vooroordeel omtrent u mij geschikt maakte om door u bedorven te worden..... Waarlijk Bethje, alles wat mij dierbaar is soude ik over hebbe, konde ik uwen goeden naam voor u weeder, konde

1) Nederland, 1879, II D., bl. 26.

2) Th. Jorissen in Nederland, 1879, II D., bl. 26.

[p. 249]

ik uw gedrag naar u hart vorme, koude ik u behouden, behouden voor eeuwig’¹⁾.

Die brief had Betje ‘tot in [hare] ziel getroffen.’ Nooit had zij zulk ‘een hoonenden brief’ ontvangen, die zoo ‘waarlijk brutaal’ was, schreef ze aan Grave; ja, voegde zij er bij, ‘nooit heeft een vrouw van fatsoen en opvoeding zulk een brief ontvangen van iemand, die zij nooit beledigde’²⁾. Maar toch had het haar getroffen, dat de grondtoon liefde was. - ‘Nu eens hebt gij mij veragt, dan weer beklaagt, dan vervoeit: maar, eindelijk ziedaar, Juffr. Wolff was en bleef u lief: en gij zoudt, wie weet wat hebben gegeven om haar schuldeloos te vinden.... Is genegenheid de reine bron niet van alles, ook van uwe verre gaande en honende bewoordingen?’ - Zoo antwoordde zij, en voegde er ten slotte, ‘met al den ernst die de stoffe eischt,’ deze verklaring aan toe: ‘Die God die wij aanbidden als de eenige oorsprong van ons wezen en geluk; die God, die mij hoort, wiens oogen mijne gedagten zien, weet, dat ik, door zijne genade en door eene allergelukkigste gesteldheid geholpen, nimmer de wetten der deugd hebbe overtreden. Hierop wagt ik zeer bedaart mijn laatste oogenblikken af! en zo ik u mislei op dit allergewigtigste point, zij er geen zegen voor mij’³⁾.

Dat zij zoo op de spraak was, zal ons niet verwonderen. Het gebeurde vóór haar huwelijk had daar al aanleiding toe gegeven; en sedert had de alles behalve stemmige, de onbedachte en zelfs wat lichtzinnige houding onder allerlei omstandigheden en tegenover allerlei personen, waartoe ‘dat levendige, geestige, speelsche natuurkind, niet gewoon hare woorden op een goudschaaltje te wegen’ (Jorissen), zich vaak liet verleiden, het oordeel der menschen niet verzacht. (Verg. boven bl. 238). Zij wist dat zelf wel, en heeft er zich op zeer karakteristieke wijze over verontschuldigd⁴⁾.

1) Nederland, 1879, II D., bl. 26-29.

2) Brief van 31 Augustus 1776, t.a. pl., bl. 128.

3) Brief van 4 Augustus 1776 aan Aagje; Aldaar, bl. 33-34.

4) In denzelfden brief aan Aagje leest men, bl. 34-35:
‘Ik hebbe by mijne vrienden den naam van goed, al te goetaartig te zijn, is dat zwak niet wel eens de bron dat men dingen, die nog goed noch kwaad zijn, doch zo worden naar dat men ze beschouwt, mee doet? Voor al als men een gezette afkeer heeft van alles wat naar gemaaktheid sweemt, en als men in dat gedeelte der groote waereld verkeert, dat meer schitterende dan solide is? Hoor eens, lieve schat, stel u eens in mijn plaats, in mijne omstandigheden; geef u mijn altoos het beste denkende caracter; kom met u 20ste jaar in het hartje van de waereld; heb een man die grootsch is op zijn jonge vive vrouw, en die, overtuigd zijnde van haar onbedorven hart, haar alle die plaisieren gunt, die fatzoenlijke lieden nemen zonder dat de zeden iets lijden, heb de gevaarlijke gaaf van overal bemint te zijn (bij groot en klein 't is het zelfde), wees geestig, vrolijk, innemend en zijt wel opgevoed; wat denkt gij, zoudt gij er zonder kleerscheuren doorgeraakt zijn? Overweeg dit alles, en heb 't hart om mij te veroordeelen!’

[p. 250]

Maar hoe dit zij, het misverstand tusschen beide vrouwen werd spoedig uit den weg geruimd. Op dezen brief van juffrouw Wolff antwoordde Aagje en verontschuldigde zich in twee epistels, die Betje ‘al te ootmoedig’ vond. Zij schreef, ‘dat zij capot geraakt was.’ En juist daardoor werd Aagje haar te liever, wijl ze zag, ‘dat zij haare, zo noemt zij het, onvergefelijke behandeling zo betreurd’¹⁾.

Gedurende een nieuw bezoek van Betje aan Grave, bij wien zij van het laatst van September tot het midden van October logeerde, had zij gelegenheid Aagje dagelijks te zien en te leeren kennen. Daardoor werden beide vrouwen niet alleen verzoend, maar zij vatten de hartelijkste genegenheid voor elkander op. Betje is onuitputtelijk in Aagje's lof²⁾. T'huis miste zij haar gezelschap zeer,

1) Brief aan Grave, Aldaar, bl. 132. Verg. bl. 128.

2) Brief van 10 November 1776, Aldaar, bl. 136: ‘Denk je nog wel aan Aagje's grappen?..... O dat 's een geestige meid!..... Ja, 't spijt mij ijselijk dat zij niet digt bij mij woond! Maar ik slagt de vrouw, ‘ik krop het allemaal op.’ Zo lang ik leef zal ik u bedanken voor al het genoegen bij u genooten, en des ook, dat gij mij de occasie gegeven hebt om onze lieve Deken zo dagelijk te zien en des te leeren kennen. Hoor man! ik zou haar niet geven voor de heele poppekraam dezer waereld, al kwam satanrex er mee bij mij in een toverlantaren. Neen, ik zou zeggen: ‘Scheer je men deur uit met die duivelsche nesten,’ en sluiten mijn dierbaarste schat zo wat heel knaphandigjes in mijn hart.’ - In December schrijft ze (bl. 138): ‘Deken heb ik leeren kennen voor een zeer braaf, verstandig mensch: zij heeft, buitendat, iets dat mij behaagd; zij bemint mij; en ik betuig dat zij de eerste plaats in mijn hart heeft.’ - In Januari 1777 heet het (bl. 143): ‘Ik koom er voor uit, dat ik Deken in mijn hart lief heb gekregen; dat ik haar hoog agt om meer goede qualiteiten als ik ooit in één mensch ontmoette..... Zij is mij waarlijk dierbaarder dan zij zelf nog weet. Ik ken de waereld genoeg om overtuigd te zijn dat er maar weinige zulke menschen zijn; mijne vriendschap is niet zo romanesq..... Deken zal mijn hart en armen altoos openvinden om haar te ontvangen, want ik heb haar lief.’
Den 16en October te voren had zij in een brief aan Grave de volgende verzen gevlochten (bl. 133):

‘Denk nooit aan Betje Wolff, of denk aan Aagje Deken.
Onnodig dat gij mij nu naar de reden vraagt,
Gij weet dat Aagje aan mij, zoo als aan u behaagt.

Welja, wat zegje van dat meisje,

Behaagt zij u niet meer en meer?

Wat mij betreft, 'k zeg reis op reisje,

Nu smaakt mij Deken nog veel meer.

Haar deugd is niet bizar, niet grillig,

Haar oordeel is volmaakt, gezond.

Ze is tot een grapje niet onwillig,

O wanneer zie ik toch dien stond,

Waarin ik u en haar.....

maar het denkbeeld is te sterk! ik mis haar droevig en geduld is de eenige remedie.’

[p. 251]

en zij verklaarde, dat haar hart en hare armen altijd voor de vriendin zouden geopend zijn. Van den kant van juffrouw Wolff kwam daar zeker de goedhartige zucht bij, om zich der arme verlatene aan te trekken, boven welke zij zich in stand verheven wist¹⁾, maar die haar de levendigste sympathie had ingeboezemd door karakter en talenten. Met de laatste had zij bijzonder veel op, en schreef²⁾: ‘Ik durf zeggen, dat zo onze vriendin opgeleid waar tot studie, ik meen die studiën die de vrouw passen, en geen afgetrokkene oeffeningen of methafisische bespiegelingen, zij zou v. Merken en mij agter zich laaten. Haar geest is veel grootscher als die der

1) In haar brief van 31 Augustus 1776 (Nederland, t.a. pl., bl. 131) zegt ze: ‘Dat mensch heeft zeker soort van bekwaamheden; en ik agt haar te hooger om dat zij het in zulk een lagen staat zo verre heeft gebragt; doch is het redelijk dat ik van een mensch die gewoon is zich sterk uit te drukken, en iets ruws in haare manier van zeggen heeft, verge dat zij schrijft als gij en ik, mijn Heer?’ - Veertien dagen vroeger zei ze van haar (bl. 125): ‘Dewijl zij door de Voorzienigheid niet in dien rang geplaatst is, waarin ik mij bevinde..... dunkt mij, dat het zo zagt, zo vriendelijk zoude zijn, zulk een mensch te gemoet te gaan, want haar caracter heb ik, uit zeer veele en allen keurlijk geschreven brieven leeren kennen voor - boven haar sober lot verheven.’

2) Brief van 2 Februari 1777, Aldaar, bl. 152.

[p. 252]

eerste; en hij is veel bedaarder dan die van de krabbelaarster deezes. Doch zij heeft niets dan zedelijke theologie gelezen; en Wolfje heeft sedert haar tiende jaar tot op heden bijkans niets anders gedaan dan gelezen, hetgeen er keurlijks in drie taalen over allerleye onderwerpen en in allerlei trant geschreven is.’

In het algemeen liepen zij nog al uit elkander. Men hoore daarover Betje zelve¹⁾: ‘Wij zullen een singulier contrast in het oog van een Philosofische digter maaken.... Juffr. Deken statig, stijf, stil, heel (hetgeen men zo noemt!) zedig gekleed, stemmig, eenigzinds verlegen, met een ernstig gelaat sententien sprekende.... Betje, gekapt en gekleed als een fatsoendelijk manskind en sacque, of in een gratieus wit negligétje, vrolijk, vif, vriendelijk.... Deken wordt meer geadmireerd, maar Wolfje wordt meer bemint, en daarmede zijn wij beiden 't meest tevreden.’

Het denkbeeld begon bij Betje te rijpen, hare vriendin bij zich te nemen. Reeds in Augustus 1776 schreef zij (t.a. pl., bl. 36): ‘Hoe gelukkig zoude ik mij agten, indien ik eene Juff. Deken tot mijn gezelschap had, hoe gaarne zoude ik alles met haar delen wat de milde God mij gegeven heeft! hoe aangenaam zou het voor mij zijn mijne stille uren, hier op deeze allerbest geschikste Boekekamer met haar door te brengen! Dan, dan zou zij de onzijdige getuige mijner onschuldige en naarstig aangelegde levenswijze zijn.’ Het duurde niet lang, of dat denkbeeld zou worden verwezenlijkt. Den 16^en April 1777 schreef zij haar om haar te troosten over het verlies van beider vriend Houttuyn, en zij besloot dien brief met deze woorden:

‘Vaarwel; koom spoedig, 'k wagt u reeds met ongeduld.’

Den 29^en was Aagje echter nog niet overgekomen: toen meldde Betje hare vriendin in weinige dichtregels den dood haars echtgenoots. ‘Geen maagschap, geen vrienden’ om haar toe te spreken! Zij riep Deken's hulp in, die denzelfden dag nog antwoordde: ‘'k Zal morgen bij u weezen.’ Aagje kwam; maar haar verblijf was toen maar van korten duur. Betje evenwel kon ‘aan dat solo

1) Brief van 31 Augustus 1776, Aldaar, bl. 131.

[p. 253]

solo niet gewennen,’ en toen besloot zij voor goed met hare vriendin hare woning te deelen¹⁾. Dit was wellicht wat romanesk, en het gaf aanleiding tot opspraak²⁾; maar men vergete niet, dat zoo Betje daardoor voorzag in hare eigen leegte, zij tevens der arme hulpelooze een dienst dacht te doen. Later werd de verhouding omgekeerd door eene erfenis van omstreeks twintigduizend gulden of meer, die Aagje in 1783 nagelaten werd door haar neef Busserus³⁾. In Juli 1777 had Aagje haar intrek reeds bij hare vriendin genomen, en van dat oogenblik af hebben ze ‘vereent van hart, van geest, van staat en lot,’ samen gewoond, gewerkt, genoten en geleden, om bijna te gelijkertijd te sterven.

Wel zijn er nog verscheiden stukken van elk harer, vooral van Betje Wolff, afzonderlijk uitgekomen; maar haar roem hebben zij aan haar letterkundig samenwerken te danken. Samenwerken in den eigenlijken zin des woords; want de gissing, in onze dagen weer door Busken Huet gewaagd⁴⁾ als zou Aagje niets anders gedaan hebben dan onder dictée van hare vriendin de gedachten van deze op te schrijven, wordt door zoo menig gezegde van Betje weersproken; en de bewijzen, die hij voor zijne stelling aanvoert,

1) Zij deed dat liever dan haar intrek te nemen bij de familie Van Hoevell, die haar dit had aangeboden; en haar broeder en diens vrouw keurden haar plan ‘exelent goed.’ Ook haar vader had er niet tegen. ‘Ik moet,’ schreef ze den 23en Mei aan Grave (Aldaar, bl. 154), ‘iemand hebben die mij wat opmontert en daar ik hoog mee loop; ik word mager van verdriet.’

2) De la Lande zei: ‘Een vriend van mij meend dat het niet nuttig zoude weezen.... bizonderheden op te speuren van de eerste jaren der zamenleving van de vriendinnen. Zonderling en opsprakelijk, schoon misschien onschuldig, moet zomtijds haar lieder gedrag geweest zijn.’ (Aldaar, bl. 8).
Men ziet, in welken slechten reuk Juffr. Wolff stond.

3) ‘Door tusschenkomst van Ploos van Amstel en bizonder door Mejuffrouw Van Merken, toen huisvrouw van N.S. Van Winter, geraakte zij bekend en in vriendschap met haar neef Hendrik Buserus, die..... bij zijn overlijden haar tot zijne erfgenaame aangesteld [heeft]; daarvan verkreeg zij een capitaal van ƒ 18 à ƒ 20000, en sommige begrooten het hooger; dit viel voor in 1783.’ (Aldaar, bl. 7). - Aagje had hem op zijn 73en verjaardag in een vers nog al honig om den mond gesmeerd, en zij droeg hem in 1775 de gedichten op, die zij met Maria Bosch had geschreven (Aldaar, bl. 15).

4) Oude Romans, I D., bl. 212 vlg.

[p. 254]

zijn zeer betwistbaar¹⁾. Trouwens, reeds gedurende Aagje's leven werden hare talenten miskend²⁾. Hoe Betje over den aanleg harer vriendin dacht, hebben wij reeds vernomen (boven, bl. 251) en in een brief aan Lucretia Van Merken, van 4 Januari 1776, roemt zij vooral haar ‘overheerlijk Proza.’

Toen zij de Beemster pastorie aan Wolff's opvolger moesten inruimen, verhuisden de vriendinnen eerst naar De Rijp, en vestigden zich in 1782 op het buitengoed Lommerlust te Beverwijk. Daar brachten zij zes van hare gelukkigste jaren door, geacht en geëerd door groot en klein³⁾; daar legden zij de laatste hand aan Sara Burgerhart en schreven er Willem Leevend, de beide romans, die haar zouden beroemd maken⁴⁾. In Maart 1788 weken zij om

1) ‘De inhoud wijst nergens op eene zamenstelling door twee personen. Beide scheppingen (Sara Burgerhart en Willem Levend) zijn blijkbaar aan één brein ontsproten en tot in de bijzonderheden door één wil uitgewerkt. En dat brein - durf ik beweren - is het brein van jufvrouw Wolff geweest.’ - Aan het tafeltje in ‘de beperkte ruimte van den koepel op Lommerlust’ was ‘voor twee schrijvende personen geene plaats.’ In de voor- en naredenen wordt het meervoud wij dikwerf met het enkelvoud ik afgewisseld. - Vraagt men, waarom dan toch beider naam op het titelblad voorkomt, hij antwoordt (bl. 215): ‘De teedere vriendschap tusschen beide vrouwen gedoogde geen anderen vorm van optreden voor het publiek.... Betje ware.... giftig boos geworden, zoo men haar had voorgesteld, Aagjes naam op de titelbladen uit te wisschen.’

2) De wed. Van Crimpen, Betje's nicht, schreef aan M.C. Van Hall omtrent Aagje kort na haar dood: ‘Aan haare kunde is zeker van de wereld nooit regt gedaan; ten minsten men heeft haar altoos beschouwd zoo bekwaam in haar vak niet te zijn als mijne lieve tante.’ En, voegt ze er bij, ‘zij werkten altoos te zamen.’ Nederland 1880, II D., bl. 18-19.
Omtrent die samenwerking hoore men de verklaring van Aagje in het Voorbericht voor den Wiegzang van C. Van Vollenhoven (bij Dr. Van Vloten, Het Leven en de Uitgelezen verzen van Elis. Wolff, bl. 298): ‘Wij doen alles in compagnie, tot vaerzen maaken in 't kluis, en wij zijn het zoo volmaakt eens, dat wij dikwijls maar ééne laten spreken, vermids die toch juist de gedachten van de andre uitdrukt.’ Vergel. ook de voorrede van Aagjes ‘Liederen voor den boerenstand,’ o.a. aangehaald bij Dyserinck, Gids, 1884, III, bl. 40.

3) Zie de Brieven over verscheiden onderwerpen, I D., bl. 281.

4) ‘In Juni 1782 teekent Betje de voorrede van ‘Sara Burgerhart’ uit hare villa Lommerlust te Beverwijk. Maar op 13 Januari 1782 woonde zij nog in de Rijp, daar zij toen haar schotgeld groot ƒ 3 nog betaalde. Hieruit moet afgeleid worden, dat de vriendinnen tot Mei 1782 in de Rijp bleven wonen en op dien datum naar Beverwijk vertrokken. Dit feit is belangrijk in zoover, dat men nu met zekerheid weet, dat de roman ‘Sara Burgerhart’ in de Rijp is geschreven en niet als de gewone voorstelling luidt, in Beverwijk.’ J. Ten Brink, De Roman in brieven, bl. 100.

[p. 255]

staatkundige redenen naar Frankrijk uit. Niet slechts in het kerkelijke dachten beide deze vrouwen echt liberaal, maar ook in het staatkundige waren zij hoogst vrijzinnig, ja, kleefden op hartstochtelijke wijze de patriotische denkbeelden aan¹⁾, en gaven daarvan in vurige en opgewonden gedichten en prozastukken blijk. Toen in 1787 door de Pruisische bajonetten de patriotsche beweging werd gefnuikt, en dien ten gevolge de reactie zich deed gevoelen, en hier en daar, gelijk Betje het in 1798 uitdrukte,

‘De muitzucht, opgetooid met slaafsche Oranjestrikken,
Woedde op de burgery, haar huizen heeft geslecht,
Haar eigendom ontstal, haar joeg uit hare muren,
Al razende: ‘Lang leev' de Prins!’

toen verlieten zij het land en vestigden zich in de kleine stad Trevoux in Frankrijk. Maar ook in den vreemde bleven zij der Nederlandsche Letterkunde getrouw: een dichtbundel (Wandelingen in Bourgogne) en enkele proza-werken, waaronder de roman Cornelia Wildschut, werden daar door haar opgesteld.

Als eindelijk, volgens haar zeggen, ‘de Vrijheid den Bataven haar heilzame wetten’ gaf, keerden zij, in 1798, naar het vaderland terug. De vriendinnen hadden intusschen haar fortuin verloren, ja, ‘door het banquerout van Nissen en andere omstandigheden zijn zij zeer behoeftig geworden’²⁾; en de milddadigheid van een vriend, den Secretaris van Wolvega, J.P. André Van Canter, moest haar in staat stellen naar het vaderland terug te keeren³⁾.

1) Gaandeweg zijn zij van hare opgewondenheid bekomen om eene treurige, maar merkwaardige reden. Den 18en November 1801 schrijft Aagje (Bij Frijlink, Bijvoegsels enz., bl. 36): ‘Hadden wij voor twintig, dertig jaar geweeten wat nu ons de ondervinding leert, wij hadden nimmer eene letter voor de vrijheid in het licht gegeven..... Nimmer hadden wij gedacht dat er zo weinig geestdrift in onze natie voor ware, reedelijke vrijheid heerschte.’

2) Zoo schreef Betje's nicht, de Wed. Van Crimpen, kort na haar tantes dood aan M.C. Van Hall; zie Nederland, 1880, no. 5, bl. 19.

3) Zie het vers aangehaald in De Navorscher, XI, bl. 321.

[p. 256]

Sedert vestigden zij zich in Den Haag; en zagen zich genoodzaakt te trachten van hare pen te leven.

Niettegenstaande Betje aan vertalingen werkte, dat zij ‘groen en blaauw’ werd, zou zij het zonder de kiesche hulp van goede vrienden niet gered hebben¹⁾. Van Hall, Vollenhoven en anderen stonden haar trouw bij²⁾. Van Canter vermaakte haar, ‘bij testamentaire dispositie eene som van ƒ 6000, benevens zijne Hoogadelijke boekereien en handschriften, welk legaat door zijn erfgenaam veranderd werd in een jaarlijksch pensioen van ( 500³⁾. Ofschoon zij moedig kampte en het hoofd boven water trachtte te houden, zal het toch niemand verwonderen, dat Betje's ‘natuurlijke en aangebooren vrolijkheid reeds veele jaaren [voor haar dood] achter de pikduistere wolken van duizend onderscheiden rampen en verdrietelijkheden verschoolen’⁴⁾, zich nauwelijks staande kon houden. Toch kon zij soms nog met haar toestand spotten, als zij zich ‘eene milionaire in teleurstellingen en ondervindingen’ noemde. Eindelijk kwam er eene slepende, doch hevige ziekte bij: den 8^en October 1801 begon ‘die rampzalige kramp,’ die een der verschijnselen was van de wreede kwaal, welke eindelijk den 5^en November 1804 een einde maakte aan haar leven. Aagje Deken was door dat verlies zoo geschokt, dat zij negen dagen later insgelijks ontsliep⁵⁾. Zoo eindigde eene zusterlijke samenwerking

1) Den 13en Juni 1800 schreef zij aan Vollenhoven (bij Frijlink, Bijvoegsels, bl. 27): ‘Ik, die om het lieve brood zit te vertaalen, dat ik groen en blaauw word en zonder goede menschen het niet zoude redden.... ik hou, even als de Zeeuwsche leeuw, al worstelend het hoofd boven, en zal toonen dat in deezen bespiegeling betrachting is. En den 24en (bl. 28): ‘Ik slagt Sancho (zaliger), ik heb haast geen tijd om mijne - met oorlof bij 't kostelijk eten! - mijne nagels te knippen. Niet dat ik keuningin van Barasaria geworden ben, maar omdat ik, zal ik nog een duitje verdienen, moet vertalen dat ik kikhals.’

2) Van Hall schoot haar soms ( 50 voor, en Mevrouw Van Leyden bezorgde haar en betaalde eene meid-huishoudster. Zie Nederland, 1880, no. 5, bl. 15.

3) Zie Frijlink, bl. 129 en Bijvoegsels enz., bl. 40.

4) Zoo schreef Aagje aan Vollenhoven, 9 Februari 1800, (bij Frijlink, Bijvoegsels, bl. 20).

5) Dinsdag na Betje's dood ‘heeft zy eene zware koorts gekregen, verzeld van ijlhoofdigheid.... Donderdag en volgende dagen was zij weêr volkomen bij haar kennis tot Zondag,’ schreef Mevr. Van Crimpen, (Nederland, 1880, no. 5, bl. 18). Den 14en bezweek zij.

[p. 257]

van acht-en-twintig jaren. Beiden rusten op de begraafplaats Ter Navolging nabij Scheveningen.

De beteekenis dezer twee begaafde vrouwen voor onze Letterkunde hebben zij niet verworven door de vele bundels Poëzie, die zij in het licht hebben gezonden, hoe merkwaardig die van Betje Wolff ook voor de kennis van haar persoon en karakter zijn. De breede plaats, die zij in de geschiedenis onzer Letteren beslaan, hebben zij te danken aan hare proza-werken, hare romans. Wij kunnen ons daarom bepalen tot eene vluchtige beschouwing. van hare gedichten.

De poëzie van Aagje Deken was niet beter dan die van zoovele anderen onder onze poëtasters, die den smaak der natie voor stichtelijke rijmelarij streelden. Betje Wolff stond eenige trappen hooger. Wij zagen reeds (boven, bl. 173, noot 3), dat hare verzen ‘met smaak gelezen’ werden. Wij weten dat in 't bijzonder van hare Mengelzangen, die in 1772 het licht zagen¹⁾; evenzoo van het gedicht Aan mijnen geest²⁾, waarvan zij in een brief aan Gallandat van 5 Juni 1774 zei³⁾: ‘Het Hekeldicht maakt in Holland so veel opgang, dat de druk bykans weg is, en dat men een tweeden denkt aan te leggen.’

Haar eerste werk reeds, de Bespiegelingen over het genoegen, (1763) was spoedig uitverkocht. Toch had zijzelf er niet veel mee op, en noemde het⁴⁾ ‘de onrype vrucht van onze jonge jaaren.’ Van haar Walcheren (1769) en de Mengelzangen zei ze⁵⁾:

1) Haar vriend Sweers getuigde daarvan, in hare Brieven over verscheiden onderwerpen, II D., bl. 308: ‘Zy voldoen ten uiterste: bijzonder uw lijkzang op den heer Noordkerk, die ik in den Haag heb hooren noemen: ‘un chef-d'oeuvre der Nederduytsche poëzy; en dat van menschen, die over de vaderlandsche dichtkunst niet gunstig denken..... De overige stukken in dit boekdeel vervat, pryzen zich zelf.’

2) Dit gedicht was door Betje's vriend De Moor van Immerzeel (van Gouda) ‘beschaafd geworden’ en zij had het ‘uit Complaisance voor deesen [haren] bestendigen vriend opgesteld.’ Zie haar brief van 3 Mei 1774 aan Lucretia Van Merken, medegedeeld door Jorissen, Nederland, 1878, II D., bl. 14.

3) Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 66.

4) Aan mynen Geest, bl. 11. Zie over de schroomvallige aanmoediging van Betje de N. Vaderl Letter-oefeningen, dl. III, bl. 503 en De Gids 1877 II, bl. 470.

5) Ter karakteriseering van het critisch standpunt van haar tijd geef ik hier den aanvang der aankondiging van haar Walcheren in de N. Vaderl. Letter-Oefeningen, III D., 1e st. (1770), bl. 463: ‘De Liefhebbers der Dichtkunde zullen deze Zangen en Proeve van Mejuffrouw Wolff met recht mogen aenzien als een nieuwen stap van vordering op den Zangberg. Er straelt in dit Werkje meer beschaefdheid van tael, en meer oplettendheid op het regelmatige der Verzen door dan men wel in vroegere Stukjes bespeurd heeft; en men mag zich vleijen dat onze Dichteres, op dien voet voortgaende, by haren lof van harttreffend, geestig en verstandig te schryven, ook eerlang dien van ene keurige Dichteres te zyn, gevoegd zal zien.’
Ook hier, als elders in dit tijdschrift, wordt het eigenaardige der Poëzie alleen in gladde verzen gezocht.

[p. 258]

 

‘Die stukken zyn vry goed, zo als de lieden spreken,

 

Maar zyn 'er schoonheên, ô wat zyn 'er ook gebreken!’

Wel erkende zij in het gedicht Aan mynen geest (bl. 15):

't Aandoenlyke, de ziel der Dichtkunst, is 'er in;
Maar evenwel nogthans, en des al niet te min,
Dit zyn geen vaersen van de keurige Van Merken.
Daar, kies het beste vaers eens zelfs uit deeze werken,
'Er haapert altoos iets, het zy aan styl of taal,
En, 'k heb het meer gezegd, wat schryft gy inegaal!
Gy kunt ons, ik beken 't, doen lachchen en doen schreijen,
(Ik spreek goed rond goed zeeuwsch; gy weet, ik kan niet vleijen)
Somtyds is uw penseel los, teêr, bevallig, malsch.
Ik vind ook hier en daar wel trekken van Frans Hals.
Ja, naar 't getuigenis van vyanden en vrinden,
Is, in uw Winterzang, Teniers heel klaar te vinden.
Gy hebt iets levendigs; 't ontbrak u nooit aan vuur:
Men noemt me, om u, wel eens: Dichtresse der Natuur.’

Er is waarheid in die zelfcritiek, vooral in het eindoordeel:

‘Maar, weet gy wat 'er schort? - Gy hebt te veel geschreven....
Ja! hadt gy wat meer tyds aan 't geen gy schryft gegeeven,
Gy had niet half zo veel - en eens zo goed geschreeven.’

Dit geldt niet alleen van hare Poëzie, maar evenzeer van hare latere proza-werken. Maar Dichteresse der natuur, ja, dat was zij. Vooreerst door haar open oog voor landelijk schoon; ten anderen door de eenvoudige natuurlijkheid, die in al haar streven doorstraalt. Met volle waarheid kon zij zeggen: ‘de natuur is mijne zanggodin;’ en volkomen juist erkent zij¹⁾:

1) Beemster-Winter-buitenleven, bl. 68.

[p. 259]

 

‘Myn vaersen....

 

Er is noch ‘zang’, noch ‘hemelval’,

 

Ja! niets ‘hoogdravends’ in te vinden.

 

Een kind verstaat al wat ik schryf:

 

Zoo spreken dees myn goeie vrinden

 

Van myn poëtisch tydverdryf.’

Waar zij de maat van haar talent niet miskent, eenvoudig, natuurlijk en wat laag bij den grond blijft, heeft ze soms allerliefste stukjes geschreven¹⁾. De vorm herinnert niet zelden aan Bellamy. Waar zij haar talent wil forceeren, mislukt het vers haar doorgaans, en zij was zich daarvan wel bewust²⁾.

Maar nogmaals, hare verdienste zat in hare proza-werken. Reeds vroeg legde Betje zich op den ongebonden stijl toe. Hare eerste proeven waren al te bloemrijk en gezwollen³⁾, en zij heeft die dan ook later, toen zij ‘meer oordeel en fijner smaak’ gekregen had, veroordeeld met woord⁴⁾ en daad. En hare vriendin was het, ook in dit opzicht, geheel met haar eens.

1) Zoo ik er een ten voorbeeld moest aanhalen, ik wees op de levendigheid van beschrijving, die zij ten toon spreidt in haar Lof der Lente, in het derde deel der Brieven over verscheiden onderwerpen afgedrukt, bl. 48.
De Economische Liedjes, door beide vriendinnen in 1781 in drie deelen uitgegeven, maar waarvan, naar het schijut, Aagje Deken de meesten geschreven had, waren gewild, en werden goed verkocht. Evenwel, in die prachtuitgave met platen, denkelijk niet aan hen, voor wie ze bestemd waren, namelijk ‘die menschen, die men gemeene burgerluidjes noemt, of die in den dienstbaren stand geplaatst zijn.’ Voor hen was eene uitgave verschenen in den vorm van ‘een ordinair zakboekje, zeer laag van prijs.’ Zij meenden in deze Liedjes den toon aan te slaan, door ‘een ambachtsman, eene werkmeid, een boer, een tuinman’ verstaan en gebruikt; maar ons komt die proeve als geheel mislukt voor.

2) ‘Dit is waar, dat ik nooit een vaers maakte, 't welk de goedkeuring wegdroeg, of het vloeyde my als van zelf toe; zo dra een dichtstuk my moeite kost, is het alleen goed om in 't vuur gegooit te worden. Ik heb nooit kunnen zeggen: ‘nu zal ik eens een vaers gaan maken, over dit of dat onderwerp.’ Somtyds schryf ik eenige hondert regels in weinige dagen, en 'er kan een jaar verlopen zonder dat ik aan de Poëzy denk, want gy weet, ik lees bykans geene vaersen.’ Brieven enz., II D., bl. 177.

3) Zie het proefje in de Brieven enz., III D., bl. 99, en haar Eenzame nachtgedachten over den slaap en den dood (1765).

4) ‘Uit deze staaltjes zult gy zien, wat ik myn jeugdig prosa noem! ik dagt toen, dat het mooi was, doch nu denk ik 'er zo niet over, en gy ook niet: ten minsten, gy schryft nooit zo gebloemt’. Brieven enz., III D., bl. 106.

[p. 260]

Reeds in 1767 - 1769 had Betje allerlei vertoogen in het spectatoriale blaadje De Grysaard geplaatst, waarvan zelfs de twee deelen ‘grootendeel door [haar] geschreven’ waren¹⁾. In 1778 en 1779 gaf zij soortgelijke opstellen in De Borger²⁾ (= le Citoyen), en in het laatstgenoemde jaar schreef zij eene Proeve over de opvoeding, aan de Nederlandsche moeder. Eindelijk kwam de door beide vriendinnen bewerkte uitgave der Brieven over verscheiden onderwerpen, in drie deelen, waarvan het eerste in 1780 in het licht verscheen. Men ziet evenwel, dat zij den vorm nog niet volkomen beheerschten. Dit werk bevat meer moraliseerende vertoogen dan brieven, vol verstandige raadgevingen op allerlei gebied: niet zelden op dat der theologie. De toon is ook niet zoo natuurlijk als de vertrouwelijke briefstijl eischt: hij is wel eens wat pedant en gemaniëreerd; nu en dan is de stijl breedsprakig.

Te midden dier bespiegelingen worden wij soms verrast door enkele levendige schilderijtjes, zoo waar van teekening en kleur, zoo geestig van toets, als de beste meester ze kan leveren³⁾. Blijkbaar waren dit voorstudiën voor den roman, waaraan ze zich weldra zouden wagen.

Die eerste roman had tot titel: Historie van Mejufvrouw Sara Burgerhart, met de bijvoeging: niet vertaald.

Gelijk Van Effen zich door den Engelschen Spectator had laten inspireeren, volgden onze schrijfsters in vorm en strekking den Engelschen roman na, die toen grooten opgang maakte: Clarisse Harlowe van Richardson⁴⁾. Zij stelden zich daarbij een tweeledig

1) Zie den brief van 19 Aug. 1774 aan Gallandat, bij Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en Over Betje Wolff, bl. 72. En verg. J. Hartog, De Spectatoriale Geschriften, enz., bl. 26-27.

2) Zie Hartog, t.l.a. pl., bl. 37.

3) Ik wijs op de beschrijving van het huishouden van ‘nicht Woelwater’ (I D., 28e brief), of op de uitspatting der familie Bloem in den Vauxhall op de Rotterdamsche kermis (IIe D., 21e brief).

4) In 1779 gewaagde Bilderdijk reeds van ‘Richardson, die 't orakel der hedendaagsche ‘zedenschrijveren is, 't welk zy napraten.’ Brieven, I D., bl. 95.
In 1774 noemde Betje haar vriend Vollenhoven al

‘Een man als Karel Grandison!’

Clarissa Harlowe en Karel Grandison, door den Doopsgezinden Predikant J. Stinstra vertaald, zagen van 1752-1756 het licht. Zie Hartog, t.l.a. pl., bl. 188, die, bl. 192 eenige navolgingen ‘in den smaak van Pamela, Clarissa, en Grandison’ opnoemt en dr. J. Ten Brink, De roman in brieven, Amst. 1889, bl. 70 vlg.

[p. 261]

doel voor oogen: namelijk, feitelijk te bewijzen, dat ook oorspronkelijke geschriften van dat slag bij ons niet onmogelijk waren; ten anderen, en vooral, den smaak van 't publiek te verbeteren. Daar, gelijk wij zagen (boven, bl. 220) ‘onze juffertjes’ hoofdzakelijk den neus tegen de Nederlandsche Letterkunde optrokken¹⁾, en het meest op vreemde romans verslingerd waren, wendden onze schrijfsters zich met haar boek voornamelijk tot deze.

Niet slechts de Fransche Romantiek zou er door bekampt worden, vooral ook de nieuwere Duitsche, die den geest van Werther ademde, en daardoor veel gevaarlijker scheen. De inhoud zou vaderlandsch zijn: Hollandsche toestanden en karakters zouden uit een Hollandsch oogpunt worden geschilderd²⁾.

De geschiedenis van Sara Burgerhart is die van een meisje, dat, door eene kwezelachtige tante meer mishandeld dan opgevoed, haar huis ontvlucht, en gelukkig in dat eener fatsoenlijke weduwe terecht komt. Werd zij eerst bitter kort gehouden, thans haalt zij hare schâ in en viert haar wereldschen zin bot. Zij is levendig en vroolijk, tot dartel-wordens toe; maar open, braaf, argeloos, zoowel als verstandig en geestig. Hare argeloosheid doet

1) In de voorrede van Sara Burgerhart heet het, bl. xiv: ‘My dunkt, ik hoor hier en daar een jong juffertje..... met een opgeschort neusje, dus spreken: ‘Een Hollandsche Roman! Hede, ma chère, wel hoe vindt gy dat?’ (En ma chère vindt het even ridicul als ons juffertje). ‘Ik lees geen Hollandsch; ik geloof ook niet, dat ik het zou kunnen lezen.’’
En in de Gedachten over Dichtkunde, achter hare Bespiegelingen over de staat der Rechtheid, schreef Betje Wolff al in 1765 (bl. 151): ‘De mode, die bizarre dame, wil niet dat iemand die in het Nederduitsch schryft, geestig of sehrander zal heten. Ze noemt hem een Hollandsch auteur, en niet anders. Nu weet men, dat by lieden van goût, Hollandsch en plomp woorden van eenerlei betekenis zyn.
‘Un bel Esprit, die het weinigje rede, dat de natuur hem gaf, op zyne tour en France verloor, zal u, met een beslissend air, sur son honneur declareeren, dat men niets galands, niets geestigs, niets energicqs in die dromerige taal kan expliseren.’

2) Zij wilden ‘een oorspronkelyk vaderlandschen roman uitgeven; een roman, die berekent is voor den meridiaan des huisselyken levens. Wy schilderen u Nederlandsche karakters; menschen, die men in ons vaderland werkelijk vindt.’ Voorrede, bl. ix.

[p. 262]

haar in de klauwen vallen van een lichtmis, wien zij echter gelukkig ‘ongedeerd’ ontkomt, om eindelijk in de haven van een gelukkig huwelijk aan te landen.

De tegenstelling tegen de mode-romans was in ieder opzicht groot. Daar een kaleidoskoop van ongemotiveerde, bonte, romaneske gebeurtenissen: hier niet veel meer dan huiselijke voorvallen, terwijl integendeel aan de motiveering, de karakterschildering, de meeste zorg is besteed. Maar juist dat was de reden van den opgang, dien het boek maakte. In 1782 zag de eerste druk het licht, een jaar later een tweede, en in 1786 een derde, ondanks de weinig effect-makende tooneelen, die het bevat¹⁾. De Schrijfsters hadden de aantrekkelijkheid willen leggen in natuurlijke schildering, in de ‘uitvoering,’ die alles goed moest maken²⁾.

En de uitvoering maakte ontegenzeggelijk alles goed. Zulk eene uitvoerige en goedgeslaagde karakterteekening, als hier hoofdzaak bleek, was op het gebied onzer Letterkunde nog niet geleverd. Zij trok aan: niet door scherpe, bonte tegenstellingen, maar door de fijne schakeering daarvan, die getuigt van de grootste menschenkennis en veel studie. Alle figuren, die zich in deze ‘historie’ bewegen, zijn dan ook wezenlijke individualiteiten geworden, wier persoonlijkheid ons niet alleen in hare volle verscheidenheid en schakeering van tinten wordt voor oogen gesteld, maar van wie wij ook inzien, hoe en waarom zij zoo geworden zijn.

Welk een onmisbaar vereischte dit nu in een Roman zijn moge, hij moet nog eene andere eigenschap bezitten, zoo hij ons boeien zal.

1) In 1836 verscheen een vierde druk bij Immerzeel, en tegelijkertijd eene andere uitgave in Sneek; in 1856 een vijfde druk bij Roelants en in 1879, bij de oorspronkelijke uitgevers (de Gebr. Van Cleef), een zesde druk, in 1886 een zevende druk; in het geheel dus acht uitgaven,

2) Op bl. xv der Voorrede heet het: ‘Men vindt in deeze roman geen wandaden, die een Engelschman zelfs met rilling leest; geen zo overdrevene deugden, dat zy voor ons zwakke menschen onbereikbaar zyn... Daar wordt in dit geheele werk geen een duël gevochten. Eens echter wordt er een oorvyg uitgedeelt. Er wordt noch geschaakt, noch vergif gedronken. Ons vernuft heeft niets wonderbaarlyks uitgedagt. Alles blyft in het natuurlyke; de uitvoering zal alles moeten goed maken.’ En bl. xxii: ‘Het byzondere in de karakters is iets zeer aantrekkelyks voor den lezer; zoo is het niet met de gevallen, indien zy al te romanesk zyn.’

[p. 263]

Wij hebben er niet genoeg aan, dat wij de personen kennen, wij moeten die kennis opdoen door hen te zien handelen. En hier zien wij ze werkelijk in levenden lijve voor ons optreden; want het is eene tweede verdienste van dit boek, dat daarin de meest uiteenloopende tooneelen en toestanden met de levendigste schilderachtigheid worden aanschouwelijk gemaakt; tooneelen, waarbij nu eens onze lachlust opgewekt, dan weer eene gemoedelijke snaar in ons binnenste aan het trillen gebracht wordt.

Voeg bij dit alles de verdienste van den vorm, die waarlijk niet gering is. Het deftige, stijve, onnatuurlijke van de conventioneele schrijftaal, waarvan Van Effen ons had willen verlossen, is hier verbannen; ja, de losheid gaat wel eens in slordigheid van stijl over. Zoo voor ons in de medegedeelde gesprekken niet altijd de ongedwongen trant van het dagelijksch verkeer schijnt te heerschen, men bedenke, dat de goede toon, die het midden houdt tusschen de toen nog in zwang zijnde vrij ruwe burgerlijke plompheid en platheid en de geaffecteerde taal der saletten, nog moeilijk te treffen was. Die plompheid komt overigens wel eens meer uit dan met den gekozen vorm is overeen te brengen. Het geheel is in brieven geschreven, en nu worden aan sommige personen, om hunne eigenaardigheid goed te doen uitkomen, woorden en spreekwijzen in de pen gegeven, die ze wel in het gesprek gebruikt, maar zeker in hun briefstijl wat gepolijst zouden hebben.

Evenwel de vlekjes, die wij hier en daar bespeuren, vielen in 1782 minder in het oog, en zijn in allen gevalle niet van dien aard, dat zij de groote verdiensten van het boek overtreffen. Men kon en kan nog, zooals de Schrijfsters zich dat voorstelden, door dezen roman ‘vervrolijkt’ worden en ‘geleerd en gesticht’ tevens; en wat kan men van een boek meer verlangen?

Twee opmerkingen betrekkelijk den inhoud mogen wij ten slotte niet achterhouden.

Vooreerst moeten wij er op wijzen, dat deze roman aan eigenlijke handeling, aan feiten, die onze belangstelling spannen, tamelijk arm is; en dat het meest bewogen tooneel, datgeen, waarin Sara zich op de buitenplaats en in de macht van haar belager bevindt, zwak is van vinding. De Schrijfsters hadden blijkbaar niet meer verbeeldingskracht dan onzer Nederlandsche

[p. 264]

natuur doorgaans is toebedeeld¹⁾. Een belangwekkenden knoop te leggen, dat verstonden of zochten zij niet; maar waar zij in uitmuntten, het is in de schildering van zoodanige toestanden als zij rondom zich konden waarnemen²⁾: daarvan vatten zij de pikante of karakteristieke trekken met veel fijnheid op, en gaven die met even groote levendigheid weer. In de tweede plaats staat de moraliseerende strekking wel wat veel op den voorgrond. Dit blijkt niet slechts uit de voorrede, maar ook uit menigen brief in het werk zelf. Dit lag geheel in de richting der Schrijfsters.

Gelukkig echter zijn hier beide gebreken tot een minimum ingekrompen.

Van het oogenblik, dat zij, aangemoedigd door den grooten opgang, dien deze eersteling maakte³⁾, toegaven aan de gemakkelijkheid, waarmede zij de pen hanteerden, en nieuwe, minder overdachte romans improviseerden, moesten die schaduwkanten meer zichtbaar worden. En dat was werkelijk het geval, zooals in 1784 bleek in de Historie van den Heer Willem Leevend, die niet minder dan acht deelen besloeg.

Haar ‘hoofdoogmerk’ was daarmee: ‘leerzaamheid en vrolykheid,’ maar de stichtelijke strekking komt veel meer uit dan in een kunstwerk oirbaar is. Busken Huet noemt niet ten onrechte dezen roman ‘onder meer eene verdediging der christelijke openbaring tegen de natuurlijke godsdienst, en meer in het algemeen, van het geloof tegen het ongeloof.... Zelfs houdt [hij] het er voor, dat het leveren van zulk eene apologie het hoofdoogmerk der Schrijfsters is geweest’⁴⁾. En dat is niet onmogelijk. Die richting

1) Betje Wolff erkent zelf in 1774: ‘Ik heb veel meer werks gemaakt van mijn bonsens uittebreiden, dan myne inbeelding te vermeerderen.’ Zie Mr. R.H.J. Gallandat Huet, Van en over Betje Wolff, bl. 60.

2) Dat zij hare ‘origineelen in de samenleeving vonden, doch niemand in het byzonder schilderden,’ blijkt uit de voorrede van Willem Leevend; en dat de lotgevallen van Lotje Roulin uit het leven gegrepen zijn, mag men opmaken uit Cornelia Wildschut, I deel, bl. 208. Vergelijk daarbij Cd. Busken Huet, Oude Romans, I deel, bl. 127.

3) In de voorrede tot het III deel van Willem Leevend, bl. 7, zeggen de Schrijfsters zelve, dat Saartje ‘het handboek onzer jonge lieden en de favorite der beste jonge lieden’ werd.

4) Oude Romans, I, bl. 112.

[p. 265]

wordt overal door hare geestverwanten voorgestaan, welke vooral hun orgaan in de Vaderlandsche Letteroefeningen hadden.

Er worden hier tal van karakters geschilderd, of liever, zij schilderen zichzelf in brieven, die vaak zoo natuurlijk zijn, dat zij ons het innigste zieleleven der personen blootleggen, zoodat wij inderdaad met de menschen meeleven. Maar in die acht deelen zit niet de minste gang. Dit wordt dan ook in de Narede erkend (VIII, 356): het is eene ‘eenvoudige historie, alleen het geraamte van een roman; maar de karakters - voilà l'affaire.’ Zoo aan die karakters veel zorg is besteed, het is dan ook meer om de verschillende richtingen in de maatschappij aan critiek te onderwerpen, dan omdat de figuren tot het verloop der geschiedenis moeten meewerken. De helft der brieven zou misschien kunnen wegvallen, zonder dat iets aan den samenhang van 't verhaal of de teekening der hoofdpersonen werd te kort gedaan¹⁾. Het groote gebrek is, dat hier veel te veel geredeneerd wordt, hetgeen wederom den toon van het werk niet zoo los, zoo natuurlijk maakt als die, waardoor Sara Burgerhart zoo aantrekkelijk is. Vele dezer brieven zijn meer vertoogen, dan vertrouwelijke ontboezemingen: er is iets preekerigs in. Zelfs Koosje Veldenaar, het twintig-jarige meisje, preekt. De theologische vraagstukken van den dag spelen hier dan ook eene te groote rol. Het boek is door dat alles veel te lang, ja, gerekt geworden. De karakters zelf zijn niet volkomen nieuw; sommige ook niet met de fijne stift van vroeger geteekend, maar daarentegen veel harder gekleurd. Er heerscht, ondanks de tegenspraak der auteurs²⁾, overdrijving in alles en bij allen: overgevoelige sentimentaliteit bij sommigen.

1) Er is voor eenige jaren, door de zorg van Mevr. de Wed. Van Westhreene, zulk eene uitgave verschenen. De besnoeiing, die de roman in de miniatuur-uitgave van 1851 heeft ondergaan, is echter al te onhebbelijk.

2) In de voorrede tot het III deel van Willem Leevend bl. 17, leest men: ‘Wy hebben het schoone, het ernstige, het comique, het goedhartig-onbeschaafde; wy hebben hartroerende vriendschap, lydende liefde, wy hebben zwakheden, gebreken, deugden, vernuft, ook valsch vernuft, geschilderd, en daaruit personen gevormd, die er allen zyn kunnen - want niets is overdreven - die er zeer zeker zyn zullen.’ En in die op het V deel, bl. xx: ‘Zonder der menschelyke natuur complimenten te maaken, hielden wy in 't oog: niets overdreeven.’

[p. 266]

De oorzaak dier gebreken moet zeker voor een deel worden gezocht in de overhaasting, waarmee deze ‘historie’ werd geschreven¹⁾, ofschoon ook veel op rekening mag worden gesteld van een min juist inzicht in het wezen van den Roman als kunstwerk²⁾. Het geringer debiet van deze tweede proeve van Hollandsche Kunst toonde de Schrijfsters, dat dit werk niet in die mate als Sara het geluk had ‘de goedkeuring onzer landgenooten weg te dragen,’ zooals zij hadden gehoopt³⁾. Nog vóór het geheel voltooid was, moesten zij erkennen⁴⁾: ‘Veele leezers en leezeressen waardeeren Saartje Burgerhart verre boven Willem Leevend;’ en ofschoon de auteurs ‘gansch niet van die gedagten’ waren, ja, integendeel aan haar tweeden roman den voorrang toekenden, zal toch het vonnis der tijdgenooten wel door de nakomelingschap worden bevestigd, niettegenstaande ook hier veel van het goede wordt aangetroffen, dat Saartje had bemind gemaakt.

In 1792 begonnen zij een derden roman, die van 1793 tot 1796 in zes deelen het licht zag, onder den titel: Cornelia Wildschut,

1) Men herinnere zich, dat tusschen 1782 en '84 nog een twaalftal deelen van beide vriendinnen het licht zag.

2) Betje Wolff liep hoog met het thans bijna vergeten boek Sophia's reizen van Memel naar Saxen, en ziehier hoe zij daarover spreekt in de voorrede tot het V deel van Willem Leevend, bl. xv:
‘Het Plan van dit overgroote werk myne hoogduitsche uitgaaf beloopt zes zwaare octavo's waarvan ieder over de duizend wel digt in een gedrukte bladzyden beslaat), is gering, en geheel onwaarschynlyk; het stuk zelf slegt met elkander verbonden; dit beken ik; maar ik meen echter, dat dit werk opgevuld is met de schoonste, de heerlykste, de oorsprongelykste gedagten: men kan zich naauwlijks in eene omstandigheid plaatzen, of men vind er iets nuttigs in dit boek over aangeteekend. Ik zie hier schoone, dat is, wel uit gewerkte karakters.’

3) In den beginne werkte de indruk, dien Saartje gemaakt had, na. In de voorrede tot het III deel van Willem Leevend, heet het, bl. 18: ‘Wy ontfangen nog daaglyks daarover zeer veele toejuichingen;’ en in de voorrede van deel V vernemen wij, bl. iv, deze verklaring van den uitgever: ‘Willem Leevend wordt algemeen gelezen, uwe landgenooten ontfangen met eene toenemende graagte, de telkens uitkomende deelen, hoe spoedig ik dat werk afdruk, nog is men ongeduldig.’ - Het beleefde echter toenmaals geen tweeden druk; deze verscheen in 1886 bij de Gebroeders Van Cleeff.

4) In de Narede op deel VIII, bl. 352.

[p. 267]

of de gevolgen der opvoeding. Hij was ‘in denzelfden smaak geschreven als de twee voorigen’ (Voorrede, bl. xix); maar, het valt niet te ontkennen, hier is meer handeling. Zij zagen dat zelve in, en waren overtuigd, dat zij hier hare ‘schetsen en charakters’ tot ‘een wèl verbonden geheel’ gemaakt hadden. Zij hadden meer dan vroeger begrepen, dat een roman ‘eene versierde aaneenschakeling van gevallen’ moest zijn¹⁾, dat daarin dus ‘vinding’ evenmin mocht ontbreken als ‘charakterkunde.’ ‘(Z)ij wisten, dat alles waarin men geen of weinig belang stelt, ons niet of flaauwlyk aandoet, om die reden poogden (z)ij het ook belangrijk te maaken.’ Daartoe hadden zij wederom ‘eenheid met verscheidenheid, boert en scherts met ernst verbonden’²⁾.

Herinnert dit aan de levendige inkleeding van Sara Burgerhart, ook de karakteristiek, die ons daar zoo aantrekt, is hier doorgaans goed geslaagd; ofschoon dikwerf al te scherpe omtrekken en al te schreeuwende kleuren de manier van Willem Leevend in 't geheugen roepen. Eindelijk staat ook hier, evenals in dat boek, de zedelijke strekking te veel op den voorgrond. Het kon geen kwaad, dat de Schrijfsters in beide werken lezers op 't oog hadden, ‘die iets meer dan een vermaaklyk uur in deze historie zoeken’³⁾; maar het ging daarom niet aan, het verhaal zoo onder de zedekundige beschouwingen te bedelven, dat het hoofdkarakter van een roman verloren gaat. Die reeks van vertoogen over de opvoeding mogen al vol uitmuntende, zeer behartigenswaardige lessen zijn, de heldin van het boek had toch zoo'n ongelijk niet, toen ze zei (I, 207): ‘Als ik wil hooren preêken, ga ik in de kerk, en lees geen romans.’

Zij schreven mede haar eigen vonnis, toen zij zeiden (II, 63): ‘een brief moet geen kunstig uitgewerkte verhandeling zijn.’ Ook deze roman is namelijk in brieven opgesteld. Zij kozen dien vorm deels, omdat dit in geheel Europa de mode-vorm was⁴⁾; maar ook

1) Cornelia Wildschut, deel II, bl. 67.

2) Cornelia Wildschut, deel I, Voorrede, bl. vii, iv.

3) Willem Leevend, deel VIII, bl. 331.

4) Zie hierover dr. Jan Ten Brink, De Roman in Brieven, 1740-1840. Eene proeve van vergelijkende letterkundige geschiedenis. Amsterdam, 1889, vooral bl. 125 vlg.

[p. 268]

omdat zij zich overtuigd hielden, dat vrouwen van talent vooral in dien schrijftrant uitmuntten¹⁾. Bovendien gaf haar dit gelegenheid om onopgesmukt, natuurlijk te schrijven²⁾.

Waren nu onze ‘romancières’ slechts niet, als Scudéry in ‘volumineuse versieringen’ vervallen! Haar eerste roman besloeg slechts twee deelen, en daardoor was de tendenz niet zoo overstelpend. Maar vele lezers vonden, ‘dat Saartje Burgerhart te gauw uit was’³⁾: dit moedigde haar aan, om hare aangeboren moraliseerende neiging bot te vieren. De Brieven van Abraham Blankaart (1787-89), door welke zelfs geen verhalende draad loopt, beslaan drie⁴⁾, Willem Leevend acht, en Cornelia Wildschut zes lijvige deelen. Zij rekenden dus wel op ‘geduldige leezers’⁵⁾; maar bij die breedsprakigheid vergaten zij hare eigen les⁶⁾: ‘de kunst om te verveelen bestaat in de zucht om alles te zeggen, wat men over iets zoude kunnen zeggen.’

Ten slotte deelen wij hare inzichten mee omtrent het realisme in de Kunst. In een brief van 2 Febr. 1777 schrijft Betje: ‘Dat men schildert (een poët schildert) moet natuurlijk zijn; maar men moet geen dingen schilderen, die de welvoegelijkheid stooten. Niets is natuurlijker dan een dronke boer die spuugt, of een matroos die een meisje lompe caresses doet. Ik durf u egter verzekeren, dat ik zou bedanken om die vuiligheden te schilderen. Men moet de Natuur altoos van haare bekoorlijke zijde zien: en zijne opvoeding tot in zijne werken doen doorstraalen’⁷⁾.

Bevatten die woorden niet eene les ook voor onze dagen?

Ofschoon in 't geheel niet blind voor de gebreken, die het werk dezer twee vriendinnen aankleven, hebben wij er, evenals

1) ‘Als eene vrouw wèl schrijft, zal zy nooit beter slagen dan in den briefstyl.’ Corn. Wildschut, deel II, bl. 64. Verg. ook deel V, bl. 41.

2) ‘Zo een brief moet in een natuurlijken, vloejenden, ongebloemden styl geschreven zijn; en zo na aan de dagelijksche gesprekken komen als doenlijk is.’ Aldaar, deel II, bl. 62.

3) Willem Leevend, deel III, Voorrede, bl. 7.

4) Proeven hieruit bij Penon, Ned. Dicht- en prozawerken V, bl. 244 vlg.

5) Aldaar, Narede, deel VIII, bl. 351.

6) Aldaar, deel VIII, bl. 272.

7) In Nederland, 1879, no. 6, bl. 153.

[p. 269]

hare tijdgenooten, groote en welverdiende sympathie voor¹⁾; en ik geloof stellig, dat ook haar laatste roman, door eene oordeelkundige bekorting, voor onze dagen zeer leesbaar zou te maken zijn.

Die blijvende waarde hebben hare geschriften daaraan te danken, dat de Schrijfsters met waarheid van zichzelf konden getuigen, wat zij eene harer heldinnen in de pen geven²⁾: ‘Wij schryven uit den schat van ons hart, oude dingen en nieuwe dingen; wy schryven over het geen wy zien, hooren, opmerken.’ En daarbij wordt men in hare romans getroffen door ‘de eigenaardige soort van vernuft, waarvan zij tintelen’³⁾.

Haar komt de waarheid de eer toe voor den Nederlandschen Roman ‘'t ys gebrooken’⁴⁾ en ons op dit gebied den weg gewezen te hebben.

De beide begaafde vriendinnen trokken vooral tegen de sentimentaliteit te velde, ‘deze nieuwbakken zedelyke ziekte,’ die, zeiden ze, ‘wordt zy niet in de bronnen zelf aangetast, eene nationale ziekte worden kan’⁵⁾. Toch was die ziekelijke smaak uit Duitschland over onze grenzen gekomen. Goethe's Werther werd

1) Ik kan niet volkomen instemmen met het oordeel van Cd. Busken Huet: ‘Het vernuft speelde van den beginne af te zeer den boventoon in beider geest en karakter. En toen eenmaal de gebeurtenissen van '87, gevoegd bij het klimmen der jaren, die ééne springveer hadden doen verlammen, schoten er geen krachten meer over voor het scheppen van nieuwe kunstvormen.’ Litt. Fantasien, nieuwe Reeks, II, bl. 188. Ik onderschrijf veel eer hetgeen hij op de volgende bladzijde zegt - mits men de uitdrukking ‘scheppingsvermogen’ niet op handeling of peripetie toepasse -: ‘Wie Pamela en Clarissa Harlowe en Grandison gelezen heeft, zal erkennen, dat Aagje Deken en vooral Betje Wolff, al stelden zij zich Richardson tot voorbeeld, zijn toegerust geweest met een scheppingsvermogen, eene waarnemingsgave, en eene heerschappij over de taal, als alleen bij zeldzame gelegenheden in de litterarische geschiedenis van een land vereenigd aangetroffen worden.’

2) Willem Leevend, VIII, bl. 255.

3) Cd. Busken Huet, Oude Romans, I, bl. 90.

4) Willem Leevend, III, Voorrede, bl. 7, van de romans sprekende, zeggen zij: ‘Deze tak der Litteratuur ligt in ons vaderland onbebouwd(!).... Wy hebben des in dit opzigt 't ys gebrooken.’ Over de navolgingen harer romans, zie dr. J. Ten Brink, De Roman in brieven, bl. 10 vlg. en 212 vlg.

5) Willem Leevend, VIII, bl. 352.

[p. 270]

ook hier met geestdrift ontvangen, en maakte zoo'n indruk, dat onder het lezen daarvan ‘de juffrouwen van 'er zelven vielen’¹⁾. Dat Wolff en Deken zelve niet geheel van de besmetting vrij gebleven waren, leert de geschiedenis van Lotje Roulin in Willem Leevend. Maar de man, die dat genre ‘boven alle anderen’ verkoos, die het met talent, maar ook met de schromelijkste overdrijving beoefende en hier inheemsch trachtte te maken, was Mr. Rhijnvis Feith. Wij hebben hem vroeger als Dichter meer in zijn geheel leeren kennen: thans rest ons slechts zijne prozaromans te beschouwen.

Een jaar nadat Sara Burgerhart het licht had gezien, gaf hij zijne Julia uit. Hij vreesde, dat hij er mee zou worden uitgelachen; en werkelijk moet op ons het boek de uitwerking hebben, waarvoor de Schrijver bevreesd was. Evenwel niet, zooals hij dacht, omdat hij de leer predikte, dat ‘liefde zonder deugd niet bestaat;’ maar om den dwazen, sentimenteelen inhoud en den daarmee geheel overeenkomstigen toon, waarin het geschreven is²⁾. Men oordeele.

Eduard, de hoofdpersoon, die zich zoo gaarne ‘verliest in eene wellustige droefgeestigheid,’ die doorgaans ‘enkel gevoel, zuiver, heilig gevoel’ was, en in ‘het plengen van zilte tranen’ zoo'n genot vond, ontmoet, op de eerste bladzijden, in 't bosch een meisje, dat God hardop bad om een vriend voor haar hart, waarbij ‘stille tranen langs hare gloeijende wangen op het gras nederdropen.’ Hij kon haar slechts toeroepen: ‘hemelsch meisje!’ en zeeg toen, ‘door overmaat van gevoel verflaauwd, krachteloos aan hare zijde neder.’ Beider harten hadden elkander natuurlijk terstond verstaan. Maar Julia's vader, ‘een vader, die zulk eene dochter niet waardig is,’ weigert zijne toestemming tot hunne vereeniging. Zij hebben geheime samenkomsten: eerst op een heuvel, dan in een grafkelder. ‘Gemeenzaam met de gedachte des doods, voorspelden [zij zich] de zuiverste geneuchte uit de bezigtiging van het gevaarte;’ want zij voelden zich ‘reeds sterker

1) Cornelia Wildschut, VI, bl. 240.

2) De scherpste critiek gaf Bilderdijk in een zijner fabelen, zie D.W. I, bl. 415. Verg. ook Kinker's Post van den Helicon.

[p. 271]

vermaagschapt aan de eeuwigheid dan aan den tijd.’ Later nieuwe ontmoeting in 't bosch: sterke zinnelijke verzoeking van beiden, waaruit zij evenwel gered worden door ‘het zacht bedwelmend verschiet op de onsterfelijkheid.’

Julia, het gevaar inziende, en overtuigd, ‘dat er zich eene zekere geestdrijving met [hunne] liefde vermengd heeft, die allergevaarlijkste gevolgen voor [hunne] deugd kan hebben,’ noodigt Eduard uit haar te verlaten. Nu doolt hij ‘eenzaam van woestenij tot woestenij.’ Hij heeft nare, ‘ijsselijke gedachten,’ die hij evenwel terugjaagt ‘in den nacht des afgronds, daar zij uit voortgekomen zijn.’ Hij ontmoet een jonkman, ‘een gevoelig hart;’ en ‘op het eerste gezigt bevielen wij elkander,’ zegt hij. Zij weenden tezamen, nog voordat zij met elkanders geschiedenis bekend waren. De man heette Werther! Hij had lieve talenten: eens, dat hij op eene rots neergezonken was, vatte hij, terwijl ‘de tranen van zijne bleeke wangen op de rots nederbiggelden, een stalen stift tusschen zijne vingeren en schreef al snikkend [eenige] aandoenlijke regels op de rots.’ Vijf zesregelige coupletten zonder veel Poëzie! Deze Werther, ook al een ongelukkig minnaar, sterft weldra. Maar niet door een pistoolschot. Hij bezweek onder zijne minnesmart, maakte eerst ‘onder een vloed van tranen’ nog een slotcouplet voor het rots-vers, bevochtigde zijns vriends hand ‘met zijn doodzweet,’ en stierf als een ‘slagtoffer van zijn gevoelig hart!’

Julia schikt zich onderwijl in haar lot, en kan zich ‘met de ziel haars minnaars alleen vergenoegen.’ Zij spoort hem tot dezelfde berusting aan. Hij voelt zich ook weldra ‘niet geheel ongelukkig,’ en troost zich met de sentimenteelste voorstellingen eener ziekelijke phantasie. Eindelijk stemt Julia's vader in hunne vereeniging: Eduard snelt naar zijne geliefde, maar vindt slechts haar lijk. Eerst vervalt hij in de heftigste wanhoop, die echter allengs uitslijt. Dan sluit hij zich op in eene akelige, vervallen gothische woning, overeenkomende ‘met de wending van (z)ijne ziel,’ in de nabijheid van Julia's graf, en dikwerf ‘daalt (z)ijne verbeelding in haar graf neder en sluimert aan hare zijde in.’ Eens vond hij een viooltje, ‘dat in de stilte des middernachts lieffelijk wasemde. Drie avonden achtereen bezocht (hij) dit nederige bloempje, en weende op zijne blaadjes.’ De wilgenboom, die op Julia's graf stond liet hij tot eene doodkist uithollen, en deze diende hem

[p. 272]

sedert tot legerstede. Eene lange weeklacht aan de ‘teedere maan’ besluit dezen ziekelijken roman¹⁾.

Als toegift op dit verhaal volgden nog enkele korter opstellen van soortgelijken trant, ‘voor een gedeelte in vroegere jaren opgesteld’, en waarvan wij alleen de heel akelige historie van Themire vermelden. De Schrijver vroeg aan zijne landgenooten, of hij op dien weg moest voortgaan. - ‘Zoo ja, dan zij een traan uw antwoord, en ik zal ijverig voortvaren.’ Dat antwoord luidde aanvankelijk zeer gunstig²⁾. De Letteroefeningen noemden Julia ‘een meesterstuk in zyn soort, ‘vooral ook van inkleeding, ‘de geheele inrigting van dit geschrift, de manier van uitvoering en de styl, daarin gebruikt.’ Hun eenig bezwaar was, ‘dat hy in zyne geschriften de waereld van eenen zo donkeren kant beschouwde.’ Later kwamen zij van hunne bewondering van het sentimenteele wel terug, maar dat belette niet, dat in 1792 eene tweede uitgaaf van Julia verscheen, terwijl reeds in 1785 een nieuwe sentimenteele roman: Ferdinand en Constantia, het licht had gezien, ten gevolge van ‘het herhaald en vleijend verzoek van velen (z)ijner landgenooten.’ Men ziet daaruit, dat de gemoederen voor dat waterachtige toenmaals zeer ontvankelijk waren. Van Lennep verhaalt ons³⁾, dat de Amsterdamsche Burgemeester Hooft

1) ‘Er is hier geen spoor van navolging, wat den ‘Werther’ van Goethe betreft; onmiddellijk voorbeeld van Feith was Miller.’ Ten Brink, t.a. p., bl. 202.

2) Zie de aanprijzing van Julia in de Vaderlandsche Letteroefeningen, medegedeeld in het derde deel zijner Brieven (Werken, uitg. van Immerzeel, III D., bl. 28, noot).

3) Het leven van C. en D.J. Van Lennep, beschreven en in verband met huntijd beschouwd, door Mr. J. Van Lennep, II, bl. 101.
Hoe wederkeerig de sentimenteele Letterkunde niet zonder invloed bleef op de gemoederen, zien wij in het voorbeeld van Prof. Van Lennep, van wier zijn zoon in gemeld werk, (III D., bl. 129), schrijft: ‘In de zwaarmoedig heid van D.J. v. L. op dit tijdstip (1797) en in de uitdrukkingen, door hem gebezigd om zijn zielsgesteldheid te schilderen is de weêrschijn niet te miskennen van de overgevoelige letterkunde dier dagen. Hy las toen veel Hoogeduitsche schrijvers en was o.a. hoogelijk ingenomen met Klopstock, dien hy in een zijner brieven boven Milton stelde, ja boven alle epische dichters van den nieuweren tijd. De bui van sentimentalisme was echter, by iemand, die zoo gezond een brein bezat, van korten duur.’

[p. 273]

in 1787 bij zekere gelegenheid weende, en voegt er deze juiste opmerking bij: ‘Men schijnt in die dagen zenuwachtiger en lichter tot tranen bewogen te zijn geweest dan in de onze, en het sentimentalisme kwam aan de orde van den dag.’

De nieuwe roman was ‘in den eigen smaak van Julia geschreven’, doch bevatte ‘eene meer ingewikkelde geschiedenis;’ want men had op het eerste boek aangemerkt, dat het te ‘louter sentimenteel was.’ Maar ook hier blijven overstelping van gevoel en stroomen van tranen schering en inslag.

Het gunstig onthaal, dat in den beginne aan het sentimenteele geteem was ten deel gevallen, hield niet aan. Weldra bekampte men die richting op de krachtigste wijs¹⁾, omdat men vreesde, dat die ‘hoog- en teêrgevoeligheid onder ons eene koorts, eene mijmering en razerny en dus eene ware krankheid der ziel staat te worden, zoo niet reeds geworden is.’

Feith kwam daar tegen op. Uit zijn betoog zien wij, dat hij op zijne wijze de oppervlakkige en niet altijd zedelijke romans had willen bestrijden, die nog in zwang waren. Hij wachtte van den invloed van het sentimenteele herstel van den smaak, en schilderde daarom idealen. In de ‘apologie’ zijner romans toont hij aan, dat zij geene onzedelijke of gevaarlijke strekking hebben; ja, beroept zich op den gunstigen invloed, dien Julia, volgens onwraakbare getuigenissen, op de zedelijkheid gehad heeft. Maar dat is nog niet voldoende, om het genre te rechtvaardigen. Ik wil niet ontkennen, dat deze sentimentaliteit misschien onze natie voor de ‘erger soort’ heeft behoed, door Rousseau in de mode gebracht; maar dit is slechts eene schamele verdediging van het sentimenteele. Zoo er eene verdienste in dit soort van geschriften steekt, dan mag het deze zijn, ‘dat de schrijvers die de tolken der overgevoeligheid waren, geen onnut werk hebben verricht,’ als zij ‘ons vaak al te koelzinnige Nederlanders in aanraking gebracht hebben met het rijk des diepen gevoels;’ hetgeen ‘op.ons prosa-menschen, als wij meestal zijn, gunstig werken’ moest. Zoo oordeelde een onzer moderne critici²⁾ en in die beschouwing steekt misschien

1) Vooral in een werkje getiteld: Gedachten over het sentimentele van dezen tijd, dat Feith in het IIIe en IVe deel zijner Brieven trachtte te wederleggen.

2) In de Schager Courant, van 19 November 1874.

[p. 274]

eenige waarheid. Maar in allen gevalle, Feith heeft geen gelukkig pleit gevoerd voor het sentimenteele, in welks plaats hij steeds het gevoel stelt; en er is toch tusschen die beide een hemelsbreed verschil. Niet ten onrechte zegt hij, ‘dat elke gewaarwording aan een lezer romanesk en geoutreerd moet voorkomen, zoodra ze uit een' hooger graad van gevoel geboren is, dan hy bezit;’ maar dan kan het ook niet anders, of elke gezonde natuur moet het sentimenteele verwerpen, omdat de ziekelijke overgevoeligheid, waaruit het bestaat, geen normale zielstoestand is.

Geen van Feith's personages laat zich ooit leiden door rede of gezond verstand: zij zijn bij uitsluiting ‘geheel hart, geheel gevoelvermogen’ (Ferd. en Const.); zij laten zich rondslingeren door ‘de ontembaarste driften.’ Hunne organen schijnen tot de meest prikkelbare zenuwen en traanklieren beperkt.

Gevoel is eene van de schoonste eigenschappen van den mensch-maar die overgevoeligheid, die overspannen toestand, dat valsche, ziekelijke gevoel, dat het wezen van het sentimenteele uitdrukt, is, als al het overdrevene, laakbaar. Geschriften, uit die opwinding geboren, kunnen op den duur niet anders dan walging of spot wekken. En dan de toon, waarin dit alles gejubeld werd! Hadden de Letteroefeningen van 1785 geen gelijk, toen zij het volgende ‘Recept, om iets sentimenteels toe te maaken’ voorstelden: ‘Neem eene gelyke portie van streepen en uitroeps-tekenen, welluidende vrouwennaamen, en reine, hemelsche, eeuwige liefde: strooi hierover eenig rommelkruid, bestaande uit zielswegsmeltingen, zuchten, neerzyging, hartkloppingen, zielsopkrimpingen, jongste vaarwellen, laatste kusschen, handdrukkingen, snikken, dood, graf, assche, eeuwigen nacht, grondelooze zee der eeuwigheid enz. Meng dit alles wel ondereen, giet er dan een saus van stille, zagte, gloeiend heetgemaakte tranen op, zal goed zyn; enz.’¹⁾.

Zijn daarmede toon en richting van Feith's romans veroordeeld, met het oog op den vorm heeft hij daarentegen aanspraak op lof. De stijl heeft, gelijk men begrijpt, iets eentonigs, en is uit hoofde der doorgaande opgeschroefdheid ook wel wat vermoeiend; maar

1) Zie Hartog, in De Gids van 1877, III, bl. 119, en het hevig tegenrecept van Bellamy, aldaar bl. 120 vlgg.

[p. 275]

de Schrijver is meester van de taal, en zoo vloeiend en keurig gestileerd proza als het zijne trof men nog in geen boek aan.

Het gezond verstand van het Nederlandsche volk zou intusschen al spoedig het sentimenteele veroordeelen; en Feith moest zelf bekennen, dat er na zijne twee romans ‘niet zeer veel in dit vak uitgekomen is.’ Gedurende zekeren tijd viel men zelfs in het tegenovergestelde uiterste, en kreeg het plat comische, het Burleske, boven elk ander genre den voorrang.

Op dit gebied zwaaide Arend Fokke Simonsz. lang den scepter. Hij was in 1755 te Amsterdam geboren, en werd in het vak van zijn vader, de graveerkunst, opgeleid¹⁾. Hij volgde evenwel eene andere loopbaan, werd eerst (1778-1794) boekverkooper, toen tien jaar lang ambtenaar bij het stedelijk bestuur, en leefde ten slotte als ambteloos burger hoofdzakelijk van de opbrengst zijner pen. In 1810 werd hij wegens een zijner opstellen door de Fransche Politie geruimen tijd gevangen gehouden, hetwelk voor hem ziekte en gebrek ten gevolge had. Hij overleed in 1812.

Fokke heeft eene reeks van boeken in het licht gezonden, wier inhoud vooraf doorgaans tot voorlezingen in de maatschappijen tot Nut van 't Algemeen of Felix Meritis gediend had. In alles heerscht dezelfde toon: het Burleske in zijne platste opvatting.

Het genre was hier niet nieuw: Focquenbroch had er in uitgemunt, en zelfs Langendijk had hem op die baan nagestreefd; ja, ‘we hebben een zo onwaardig legio van slegte copieën, dat het byster is’²⁾. Desniettemin getuigt de ingenomenheid met dit onderdeel van het Comische van geen zeer fijnen smaak. Al valt Van Kampen's oordeel niet geheel tegen te spreken, dat Fokke ‘onbegrijpelijk veel vernuft en aanleg’ bezat, toch is, ondanks de wezenlijk geestige trekken, die hier en daar bij hem voorkomen, ondanks de blijken van buitengewone belezenheid, die hij allerwege geeft, zijn werk, over het geheel genomen, geesteloos, plat en langwijlig.

1) Zie over hem H. Frijlink, Arend Fokke Simonsz. Zijn leven, denken en werken, uit echte bronnen verzameld. Amsterdam, 1884.

2) Elisabeth Wolff, Gedachten over de dichtkunde, achter hare Bespiegelingen over den staat der rechtheid (1765), bl. 151.

[p. 276]

De Moderne Helicon (1792), die zijn ‘meesterstuk’ genoemd wordt, moge aan berijmde en onberijmde sentimenteele opgeblazenheid een eind gemaakt hebben, toch is, ondanks den uitbundigen lof, dien men er aan toegezwaaid heeft¹⁾, die parodie van het fabelland voor ons onuitstaanbaar laf. En de burleske travestie der Geschiedenis in zijne Boertige reis door Europa (1794) is niet alleen smakeloos, maar inderdaad walgelijk, en alles behalve ‘rijkelijk met Attisch zout besprengd’ (Witsen Geysbeek).

In dit boek zegt hij ons, dat zijn ‘geheele spreekstijl niet oratorisch maar familiaar ingerigt is.’ Men moet zeggen, al te familiaar; want onder voorwendsel van den toon van het dagelijksch leven aan te slaan, praat hij maar voort, zegt alles wat hem voor den mond komt, dwaalt af, slaat door, totdat een of ander toeval hem weer tot zijn onderwerp brengt.

Niet licht zal nog iemand het geduld hebben de vele boekdeelen, waarin hij zijn geest ten toon spreidt, door te lezen; en waarlijk, de goede smaak verliest er niet bij, als ze in vergetelheid raken.

Met Fokke Simonsz. hebben wij een stap gedaan buiten de romanwereld, om getuigen te zijn van het verzet tegen het sentimenteele geteem. Alvorens wij de tooverwereld der verbeelding weer binnen treden, veroorlove men ons eene kleine uitweiding over een ander moralist van een geheel anderen stempel dan de Amsterdamsche boertige schrijver, namelijk Paulus Van Hemert (1756-1825). Als vrijzinnig en gemoedelijk Theoloog moge hij de volste aanspraak hebben op onze achting, als Wijsgeer en voorstander der Kantiaansche begrippen moge hij geene geringe verdienste bezitten, als Moralist een gewenschten invloed hebben geoefend, - als populair Schrijver en Stilist is niet veel bijzonders van hem te zeggen. Wij vermelden dan ook maar pro memorie zijne Lektuur bij het Ontbijt en de Thetafel, die van 1804 tot 1808 in tien

1) In de voorrede van het twaalfde deeltje der uitgave van Fokke's Werken bij Van Kesteren (1835) heet het nog: ‘Buiten alle kijf is de Moderne Helicon, Fokke's meesterstuk, een der geestigste hekelschriften, welke eenige letterkunde weet aan te wijzen; zij zelfs, die anders niet hoog loopen met de werken van Fokke, zijn eenstemmig met de bewonderaars van 's mans genie, over dit geschrift.’

[p. 277]

deeltjes het licht zag. Hij gaf daarin opstellen over allerlei onderwerpen, die, èn wat vorm èn vooral wat verscheidenheid van inhoud betreft, verre beneden Van Effen's spectatoriale beschouwingen staan. Toch schijnen zij indertijd zekeren opgang gemaakt te hebben. Dit was misschien een gevolg van den liberalen geest, die elken regel bezielt, en de vele beschouwingen omtrent dat, wat wij thans Moderne Theologie zouden noemen. Maar de vorm is alles behalve aantrekkelijk: de stijl is dor en kleurloos en valt soms in den trant van Hein Knap's levensbeschrijver. De humor, waarop sommige stukjes blijkbaar aanspraak maken, is van zeer twijfelachtig gehalte.

Liever staan wij een oogenblik stil bij des Schrijvers geestverwant, den Brabantschen Edelman Mr. P. de Wacker van Zon, (1758-1818) die, onder het pseudoniem van Bruno Daalberg, M.D., verscheiden romans uitgaf, welke, wat het onderwerp betreft, ‘uit het burgerlijke leven’ gegrepen waren, en wier strekking een pleidooi was voor 't gezond verstand op zoo menig gebied. Hij voerde dat pleit op zijne wijs: door boertige romans, maar die op vrij wat hooger peil staan dan de ‘overgeestige schriften’ van Fokke Simonsz.

Zijne werken zijn wel is waar in de negentiende eeuw geschreven, maar door vorm en richting behoort hij, zoowel als Adriaan Loosjes, veel meer tot het hier behandelde tijdperk dan tot het volgende.

Aan Van Hemert sluit Daalberg zich onmiddellijk aan door: Nog wat lektuur voor de Theetafel, die reeks van geestige vertoogen, welke wij voorbijgaan om zijne te vroeg vergeten romans, kon het zijn, weder in herinnering te brengen.

Het minst is te zeggen van zijn Willem Hups, eene anecdote uit de xvii eeuw (1805), waarin het boertige soms al te vrije capriolen maakt. Daarop volgde nog in hetzelfde jaar, in twee deelen, Twee-en-dertig Woorden, of de les van Kotsebue. Dat is een roman min of meer in den trant van De Vermakelyke Avonturier, dien de Schrijver dan ook met lof aanhaalt (I D., bl. xi, 96); maar met meer geest en meer menschenkennis geschreven. De eerzame Hollander staat verbaasd over die doorloopende uitspatting van de weelderigste, meest uitgelaten phantasie. Het boek is rijk aan avonturen, vol van verwarring en verwikkeling; maar niet

[p. 278]

minder rijk aan karikatuurteekening, satire, geest en boert; het boeit ons daarenboven door zijn onderhoudenden, levendigen toon en het vloeiend, natuurlijk Hollandsch. Daarentegen heeft het ook de nationale gebreken: de boert slaat wel eens tot platheid en onkieschheid over, en des Schrijvers luim verlokt hem wel wat te veel tot uitweidingen, beschouwingen en redeneeringen, waarin hij vergeet maat te houden. Trouwens, hij gaf zijn roman niet voor een volmaakt kunstwerk, maar eenvoudig voor ‘een echt kamperstukje;’ doch met dat al verdient hij om den luim, den geest, den lossen toon, waarin hier de lessen van levenswijsheid vervat zijn, nog onze aandacht.

In dubbele mate is dit het geval met zijne Steenbergsche Familie, ten jare 1809, in vier deelen, uitgegeven. Hier wordt de dwaze voornaamheid gekastijd, het sentimenteele op geestige wijze ten toon gesteld en tevens eene lans gebroken voor de liberale godsdienstige inzichten, waarvoor Van Hemert gestreden en geleden had. Overigens vinden wij hier, nevens sommige kwade, al de goede eigenschappen van den vorigen roman terug, met minder karikatuurachtige overdrijving, met waar gevoel en wezenlijken humor, zoodat wij niet aarzelen te zeggen, dat dit geschrift niet verdient in het vergeetboek te blijven. Daarop volgden nog De Overijsselsche Predikantsdochter en Jan Perfect of de Weg der Volmaking, in denzelfden stijl.

Men ziet, dat de Hollandsche Roman, die met Wolff en Deken geboren was, levensvatbaarheid scheen te hebben. Toen men het ziekelijke genre, dat Feith vertegenwoordigde, had vaarwel gezegd, scheen de meer nuchtere, realistische, in den bodem der vaderlandsche werkelijkheid wortelende soort een tijdperk van bloei te gemoet te gaan. Bruno Daalberg's geestige teekenstift had daar niet weinig toe bijgedragen; maar het bleek toch, dat de droeve tijdsomstandigheden, waarin deze juist aanleiding vond tot zijne humoristische schetsen¹⁾, het Nederlandsche volk, dat weldra geen zelfstandig volk meer zijn zou, in eene te treurige gemoedsstemming brachten, om behagen te kunnen scheppen in zijne vroolijke

1) Hij schreef vroolijke romans, zei hij (Steenbergsche Familie, IV, bl. 61), ‘wijl de huil-romans buiten smaak en trek zijn, sedert dat de huilverwekkende rëaliteiten zoo algemeen, en dus ook zoo gemeen geworden zijn.’

[p. 279]

tafereelen. Zoo iets troost kon schenken, het waren de grootsche herinneringen van het verleden; en de historische roman werd geboren, toen een man van talent, ‘ter opbeuring van (z)ijnen geest over de zware rampspoeden, die (z)ijn geteisterd Vaderland bleven treffen, zich in deszelfs blinkendst, zoo al niet gelukkigst, tijdperk verplaatst had’¹⁾.

Die man was Adriaan Loosjes, wiens naam, als Schrijver van vaderlandsche historische romans, lang in hooge eere stond.

Hij was in 1761 op Texel geboren en aanvankelijk voor het predikambt bij de Doopsgezinde Broederschap bestemd, welk ambt door zijn vader, broeder van Betje Wolff's vriend Corn. Loosjes, op Texel bekleed werd. Maar zijn letterlievende smaak deed hem naar een anderen werkkring omzien. Hij werd in 1783 boekverkooper. Na rusteloozen letterkundigen arbeid stierf hij in 1818 te Haarlem, waar hij het grootste deel van zijn leven gesleten had.

Loosjes heeft ook als dichter zekere vermaardheid gehad, vooral als tooneeldichter; maar zijn naam is blijven voortleven door den roem, dien hij zich als romanschrijver had verworven, waarschijnlijk bovenal omdat hij vaderlandsche karakters en toestanden schetste, bij voorkeur aan de roemrijke tijdperken onzer geschiedenis ontleend.

Hij begon met historische schetsen, meest in dialogischen, of, zoo als hijzelf zei, in dramatischen vorm. Zóó zijn Frank van Borselen en Jacoba van Beijeren (1790 en 1791), waarin een flauwe nagalm van het sentimenteele te bespeuren was. Voorts Charlotte van Bourbon (1792), Huig De Groot en Maria van Reigersbergen (1794), Louise de Coligny (1803), Johan De Witt (1805), Arnold Geesteranus en Susanna van Oostdijk (1807).

Geen dier stukken, waarin hij zich zoo na mogelijk aan de historische overlevering hield, heeft als romantische schepping eenige waarde, en de vorm is mat²⁾. Eindelijk ging hij tot meer zelfstandige tafereelen over en verliet daarbij voor eenigen tijd den historischen bodem om eene verscheidenheid van moderne Nederlandsche karakters en toestanden te schetsen, die hij aan zijne verbeelding ontleende. Zij vormden drie deelen (1804-1805) en

1) Voorbericht van Maurits Lijnslager.

2) Toch werden de meeste herdrukt; van de eerste schets verscheen zelfs een vierde druk (1844).

[p. 280]

droegen den titel van Zedelijke Verhalen. Het behoeft nauwelijks gezegd, dat het hoofddoel daarmee was, ‘om de gemoederen, vooral der jeugd, met waardige denkbeelden wegens pligt en godsdienst te vervullen.’ Dit was hunne grootste verdienste¹⁾, en daaraan is het wel toe te schrijven, dat ze ‘althans door sommigen zijner landgenooten’ met genoegen ontvangen werden, hetgeen hem aanmoedigde om eene ‘uitgebreider verdichte historie’ te schrijven, ofschoon hij daartoe niet dan ‘vrij huiverig’ overging, omdat hij ‘zulke groote en voortreffelijke voorgangers in dit vak’ had.

Hij had daarmee misschien Richardson²⁾, maar zeer zeker Wolff en Deken op het oog, zooals duidelijk zichtbaar is uit zijne Historie van Mejuffrouw Susanna Bronkhorst, die van 1806 tot 1807 in zes lijvige deelen het licht zag. De inkleeding in brieven, maar vooral de inhoud en menig karakter, herinneren aan Sara Burgerhart en Cornelia Wildschut, zoodat men wel kan zeggen, zonder den Schrijver onrecht te doen, dat deze roman geheel de afschaduwing van Wolff en Deken's Saartje was, met meer, hoewel weinig treffende of aantrekkelijke handeling, minder fijne karakteristiek, en zonder de levendigheid en losheid van stijl, die zijn voorbeeld kenmerkt. Daarbij staat de didactische richting te veel op den voorgrond. Het kost moeite de zes deelen door te worstelen, die zeker des Schrijvers naam niet zouden hebben doen leven.

Een jaar later (1808) verscheen, onder den prikkel van het straks genoemde vaderlandsch gevoel, zijn Maurits Lijnslager. Zijn doel daarmee was ‘om het echt karakter van den ouden Hollander in een zoo eerbiedwaardig, in een zoo bevallig licht te stellen, dat het dezen of genen zou opwekken tot een edelen naijver, om de voetstappen der vaderlijke zeden te drukken, en de moederlijke deugden na te volgen.’

Hij doet dit door de geschiedenis van een in 1600 geboren Amsterdamsch koopman van zijne wieg tot aan zijn graf in het breede te verhalen. Hij vindt daarbij gelegenheid hem met verschillende, zoo vreemde als Nederlandsche historische personen in aanraking te brengen, enkele merkwaardige feiten uit de vader-

1) Het beste verhaal is dat, hetwelk Wilhelmina en Clara van Vroonenstein getiteld is, in het tweede deel.

2) Zie den lof diens Schrijvers, Susanna Bronkhorst, I, bl. 160.

[p. 281]

landsche geschiedenis te herdenken, en de zeden en gebruiken van den voortijd te schetsen.

Daardoor bevredigde dit boek gedurende langen tijd de weetgierigheid der Nederlandsche jeugd, die aldus, op aangenamer wijs dan in hare dorre schoolboeken het geval was, met enkele bijzonderheden uit de haar slechts zeer oppervlakkig bekende vaderlandsche geschiedenis vertrouwd werd. En dit verklaart ons meer dan iets anders de populariteit, die lang aan dezen roman te beurt viel, dien men las met de belangstelling, welke eene echte autobiografie ons pleegt in te boezemen¹⁾. Maar sedert de lotgevallen en levensbijzonderheden van het Nederlandsche volk, althans onder beschaafden, niet meer zoo met een sluier zijn bedekt, kwam het aan den dag, dat op de geschiedkundige waarheid en de locale kleur van den Maurits Lijnslager nog al wat is af te dingen. En van den anderen kant valt het niet te ontkennen, dat kunstwaarde noch door bondige eenheid en belangrijkheid van inhoud, noch door aantrekkelijkheid van vorm aan het boek wordt geschonken.

Moge nu ook al de vindingsgave van den Schrijver niet groot zijn, moge hij geen klimmende belangstelling weten te wekken door het malen eener treffende geschiedenis, noch in staat zijn onze aandacht te boeien door levendigen of bevalligen stijl, en zal hij daarom ons, die hooger eischen aan den historischen roman hebben leeren stellen, niet meer bevredigen, toch kan men niet voorbijzien, dat hij eene zekere mate van talent bezat, en wel genoegzaam om bij onze eenvoudige burgerij sympathie te wekken voor de alledaagsche lotgevallen van een flinken, ijverigen, braven Hollandschen burger, in wiens persoon de goede en schoone eigenschappen, waardoor ons volk rijk, machtig, geëerd en geacht is geworden, met sprekende kleuren zijn afgemaald.

Zijne volgende werken hebben minder opgang gemaakt: waarschijnlijk omdat men daarin, zij het dan ook niet met volkomen bewustheid, datgeen miste, wat een Roman als zoodanig aantrekkelijk doet zijn. De geschiedenis van Hillegonda Buisman, die

1) Een tweede druk verscheen in 1814 - in 1813 was uit Parijs het verbod van een herdruk ontvangen -, een derde in 1824, een vierde in 1855, een vijfde in 1890.

[p. 282]

weldra volgde, en den tijd van den Raadpensionaris Cats behandelt, deelde, wellicht daarom, nog min of meer in de gunstige ontvangst, die aan Lijnslager was ten deel gevallen; maar noch de Lotgevallen van den Heere R.J. van Golstein (1809-1810), noch het Leven van Robbert Hellemans (1815), noch dat van Johan Wouter Blommesteyn (1816) bleven lang op de leestafel, en ze zijn thans aan de meeste romanlezers ter nauwernood meer bij name bekend.

Later heeft de Roman, ook de historische Roman, hier te lande nog menige verdienstelijke pen in beweging gezet; maar 't is hier de plaats nog niet om op die vruchten van den nieuweren tijd te wijzen. Alleen Jacob Vosmaer moge nu reeds, met een enkel woord althans besproken worden. Het is waar, dat ook hij, naar den tijd van zijn optreden als Schrijver, tot de negentiende eeuw behoort, maar in den samenhang der voorstelling kan hij niet anders dan hier vermeld staan.

Hij was in 1780 in Den Haag geboren, legde zich op de natuurkundige wetenschappen toe, en werd een verdienstelijk Hoogleeraar der Geneeskunst, eerst te Harderwijk, en later, tot zijn dood (1834) te Utrecht.

Ofschoon hij ook als dichter niet van aanleg ontbloot was, verdient hij voornamelijk als proza-schrijver eene plaats in het tafereel onzer letterkundige ontwikkeling.

Toen Dr. Van Vloten voor eenige jaren zijne Bloemlezing uit het Nederlandsche Proza uitgaf, waagde hij de veronderstelling, dat Vosmaer ‘zeker aan wel niemand onbekend’ zou zijn (bl. 303); toch staat het te vreezen, dat de naam van dezen geestigen humorist maar al te zeer uit de gedachtenis verdwijnt. Evenwel verdienen weinigen onzer latere proza-schriften die vergetelheid minder dan Het leven en de wandelingen van meester Maarten Vroeg, of de meestal ‘geestige prozaschetsen’, eerst in tijdschriften geplaatst, en later als Nagelaten en verspreide Letterarbeid bijeenverzameld. Wij zouden ze nog gaarne in aller handen zien, om hun vloeienden stijl, hunne veelal humoristische inkleeding en practische strekking. En zonder al te kieskeurig te zijn, mag men het toch wel prijzen, dat hier de boert niet door die onkiesche bijmengsels ontsierd wordt, waarin men ten onzent steeds zooveel behagen schepte.

[p. 283]

Wij nemen hiermede afscheid van dichters en proza-schrijvers uit de achttiende eeuw, buiten wier grenzen wij reeds enkele malen een uitstapje moesten doen om den onverbreekbaren samenhang der feiten. Wij hebben natuurlijk niet bij alle verschijnselen op lettergebied stilgestaan: alleen bij de zoodanigen, die niet gemist mochten worden, waar het gold den geest des tijds duidelijk in het licht te stellen. Misschien verwijt men ons, dat wij ons desniettemin te lang hebben opgehouden bij enkele, schijnbaar minder belangrijke bijzonderheden van het tafereel, terwijl we wederom te karig waren in het bespreken van verscheiden dichters, die, in hun tijd, gevierd en gelauwerd werden, en zich daarom onsterfelijk waanden. Misschien duidt men het ons ook euvel, dat wij op het gebied van het Proza geheel zwegen van de godsdienstige geschriften dier dagen, met name van de kansel-producten, de bundels leerredenen, die doorgaans als modellen van stijl werden aangemerkt.

't Is moeielijk het betoog te leveren, dat elke bijzonderheid in eene schilderij onontbeerlijk was om het portret zoo gelijkend en sprekend mogelijk te maken. Maar omtrent de beperking, die ik mij heb opgelegd, geloof ik te mogen zeggen, niet veel achterwege gelaten te hebben van hetgeen noodig was. Het Proza, dat hier niet besproken werd, was waarlijk, uit een letterkundig oogpunt, niet waard aan de vergetelheid te worden onttrokken.

Ten slotte willen wij nog trachten een overzicht te verkrijgen over het algemeene peil van ontwikkeling in de achttiende eeuw, en daartoe het woord geven aan getuigen, uit haar midden opgeroepen.