Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 1. De middeleeuwen (1)

[p. 70]

II. Het heldendicht in Frankrijk.

Dat de Nederlanden in den beginne in de letterkundige ontwikkeling van Duitschland deelden, is niet meer dan natuurlijk. Van lieverlede wordt dit, ten gevolge van niet minder natuurlijke oorzaken, anders: het letterkundig verkeer met Duitschland houdt nagenoeg geheel op, en de Fransche Muze wordt de voedstermoeder onzer poëzie.

Dit had al vroeg in verschillende gewesten plaats. In Limburg, waar wij de oudste sporen van Nederlandsche letterkunde konden waarnemen, wordt reeds omstreeks 1170 een Fransch riddergedicht verduitscht, dat eene geheele omwenteling in de Hoogduitsche poëzie heeft teweeggebracht. En weldra zou Vlaanderen, het gewest, waar de beschaving eene hoogere vlucht begon te nemen, waardoor het, ook op dichterlijk gebied, ten voorbeeld en gids voor andere Nederlandsche gewesten werd, onze letterkunde geheel aan Frankrijk cijnsbaar maken. Want men weet, dat Vlaanderen door het leenverband aan Frankrijk gehecht was, terwijl het hof der Graven in het drukste verkeer met dat land stond.

Het wordt daarom onvermijdelijk onze aandacht aan den gang van zaken in Frankrijk te wijden.

Toen de Franken zich van het grootste gedeelte van Gallië hadden meester gemaakt, kwamen zij niet slechts in aanraking met de Gallo-Romeinsche beschaving, maar weldra ook geheel aan den band daarvan. De overgang tot het Christendom en de daaruit voortgesproten overwegende invloed der geestelijkheid, de zucht der koningen om zich te hullen in het purper der Romeinsche Patricii en Augustussen, ziedaar wat de romaniseering der Franken sterk in de hand werkte.

[p. 71]

Terwijl de Germaansche veroveraars zich vooral bezighielden met wat op den krijg betrekking heeft, bleven de kunsten des vredes, het landsbeheer, de rechtspleging in handen der Romanen. De Latijnsche taal kreeg of behield de overhand: niet slechts in de Kerk; maar zij werd de taal der regeering, ja, van het dagelijksch verkeer. En hoe het hof al vroeg geromaniseerd was, blijkt daaruit, dat koning Chilperik († 584) zelfs Latijnsche verzen maakte, terwijl in de omgeving van zijn broeder Siegbert († 575) de bekende, in Italië geboren Venantius Fortunatus bloeide.

Dit kon natuurlijk het voortleven der overoude volksoverleveringen niet bevorderen. En denkt men daarbij aan de woelingen van den veelbewogen tijd, aan de gruwelen, die de geschiedenis van het Merovingsche Huis onder de zonen van Chlotarius I, in de zesde eeuw, kenmerkten, en aan de voortdurende burgeroorlogen, die daarvan het gevolg waren, dan vat men, dat het niet wel anders kon, of de oude sage moest verstommen.

Vraagt men, of er toen geen nieuwe overleveringen zijn geboren, dan mag men wel stellen, dat het hoogst onwaarschijnlijk zou zijn, dat noch de vermeestering van het Romeinsche gebied, noch de tragische lotgevallen van den Frankischen koningsstam aanleiding tot volksgezangen zou hebben gegeven. In oude Fransche kronieken, met name in het Chronicon Fregarii, het Chronicon Aimoini, de Gesta Dagoberti en de Gesta Francorum vindt men bewijzen, dat sedert de zesde eeuw de voornaamste Merovingsche koningen door het volk in liederen werden bezongen. En nog in de negende eeuw getuigt een geschiedschrijver, dat Theodorik, blijkbaar de zoon van Chlodwig, die zoo groote uitbreiding gaf aan het Frankenrijk, in volksliederen werd herdacht en gevierd¹⁾.

Dat er van deze of ouder sagen weinig melding gemaakt wordt in de oudste geschiedenis der Franken - die van Gregorius van Tours - bewijst niet, dat er gebrek aan was. Het doel toch, dat

1) De poëet Saxo zei aangaande Karel den Grooten:

‘Vulgaria carmina magnis

Laudibus ejus avos et proavos celebrant:
Pippinos, Carolos, Hludovicos et Theodoricos
Et Carlomannos Hlotariosque canunt.’

Het meervoud is blijkbaar eene rhetorische figuur.

[p. 72]

deze geestelijke beoogde, toen hij omstreeks 577 zijn werk begon te schrijven, was meer het samenstellen eener kerkelijke dan eener wereldlijke geschiedenis. Buitendien schreef hij hoofdzakelijk over tijden, welke hij zelf beleefd had (540-594), ‘quae aut ipse vidi, aut a fidelibus relata cognovi’ (V, 6). Vandaar dat alleen in de eerste boeken een zwakke, maar toch duidelijke nagalm van de heldensage vernomen wordt. Uit hetgeen hij daarvan opneemt¹⁾ blijkt evenwel genoegzaam, hoe weinig sympathie de schrijver er voor had.

Hoe dit ook zij, spoedig zonk het Merovingsche geslacht tot beneden het middelmatige, en de Austrasische Huismeiers maakten zich eerst van het koninklijk gezag, eindelijk van den troon meester. Dit was zeker niet geschikt om aan Merovingsche sagen veel levensduur te schenken, nog minder om ze tot heldendichten te doen uitdijen. Trouwens, in het Merovingsche tijdperk waren de omstandigheden, waaronder een epos kan ontstaan en zich ontwikkelen, ter nauwernood aanwezig²⁾. Geen uitvoerig heldendicht uit dien tijd heeft men dan ook in Frankrijk aan te wijzen, en zelfs zijn er maar zeer schaarsche sporen van volksliederen, cantilenae rusticae, uit dien tijd overgebleven. Wij bezitten een paar aanwijzingen daarvan.

Zoo weten wij met zekerheid, dat er in 't begin van de zevende eeuw, naar aanleiding van de overwinning door Chlotarius II in 622 op de Saksen behaald, een volkslied gezongen werd, waarvan de later heilig verklaarde Faro de held was.

Helgarius, Bisschop van Meaux onder de regeering van Karel den Kalen (± 853-873), heeft het leven van zijn godvruchtigen

1) In het tweede boek, Cap. 2, de strijd tusschen de Wandalen en Sueven; Cap. 12, Childeric's vlucht naar Thuringen; Cap. 27 en 32 de anecdoten omtrent Chlodwig. Derde boek, Cap. 4, de geschiedenis der Thuringsche Koningen; Cap. 14 en 15, de verhalen betreffende Theodorik.

2) Léon Gautier, Les Épopées françaises, tom. I², p. 181, zegt: ‘Aux épopées primitives il faut ces trois ou quatre conditions de vie: un milieu religieux et national, des événements extraordinaires et douloureux, des héros enfin qui soient la personification vivante de tout un pays et de tout un siècle’.... ‘Or, la France merovingienne ne remplissait que bien imparfaitement la plupart de ces conditions’. En die stelling ontwikkelt hij dan in bijzonderheden.

[p. 73]

voorganger Faro (627-672) beschreven, en daarbij haalt hij eene cantilena uit de zevende eeuw aan, waarin zijn held werd gevierd.

In 620 namelijk beleedigden de afgezanten van den Saksischen koning Bertoald den Frankischen vorst Chlotarius. Deze wierp hen in de gevangenis en dreigde hen met den dood. Faro, toen nog een wereldlijk persoon, met hun lot begaan, haalde hen in hunnen kerker tot het Christendom over en redde daardoor hun leven. Twee jaar later nam Chlotarius evenwel wraak over den hem aangedanen hoon door een tocht tegen de Saksen te ondernemen, onder wie hij eene deerlijke slachting aanrichtte. Helgarius, dit verhalende, vermeldt uitdrukkelijk, dat de overwinning in een volkslied bezongen werd, dat in aller mond was¹⁾. En een ander leven van denzelfden heilige, zeker niet jonger dan dat van Helgarius, gewaagt evenzeer van dat volkslied, hetwelk om zijn liefelijken klank algemeen bekend was²⁾.

Helgarius haalt eenige regels van het lied in het Latijn aan, waarin de tusschenkomst van Faro vermeld wordt om te doen zien, hoe algemeen hij gevierd werd³⁾. Evenwel moet het lied niet in 't Latijn, maar stellig in de volkstaal gezongen zijn. In de fragmenten, die de geestelijke schrijver mededeelt, komen toch een aantal woorden voor, die niet tot de lingua rustica behoorden en waaruit dus met zekerheid kan worden opgemaakt, dat hij een romaanschen tekst in zijne geleerde taal overbracht.

1) ‘Ex qua victoria carmen publicum juxta rusticitatem per omnium pene volitabat ora ita canentium feminaeque choros inde plaudendo componebant.’

2) ‘Quod factum, postquam divulgatum est veloci fama per aures multorum carmine rustico plus innotescebat cunctis, quod suavi cantilena decantabatur.’

3)

‘De Chlotario est canere rege Francorum
Qui ivit pugnare in gentem Saxonum
Quam graviter provenisset missis Saxonum
Si non fuisset inclytus Faro de gente Burgundionum.’

Et in fine hujus carminis:

‘Quando veniunt missi Saxonum in terram Francorum
Faro ubi erat princeps,
Instinctu Dei transeunt per urbem Meldorum,
Ne interficiantur a rege Francorum . . . .’

‘Hoc enim rustico carmine placuit ostendere quantum ab omnibus [Faro] celeberrimus habebatur.’

[p. 74]

Het is merkwaardig, dat dit lied na twee eeuwen nog niet vergeten was; waartoe zeker wel heeft meegewerkt, dat de held later geestelijke werd en ten slotte heilig verklaard is¹⁾.

Ook in een Hoogduitsch gedicht vindt men misschien nog eene herinnering aan Merovingsche liederen: misschien, want wij kunnen alleen op eene aannemelijke gissing wijzen²⁾. In eene kroniek van het begin der elfde eeuw heet het, dat eertijds alle Franken den bijnaam Hugonen droegen, en die naam (Hugas) komt ook in het Angelsaksische Beóvulfslied voor. Daar nu dezelfde kroniek den Austrasischen Theodorik Hugo Theodoricus noemt, wordt het betoog der Duitsche geleerden nog al aannemelijk, dat er verband bestaat tusschen dien historischen naam en de Hoogduitsche sagen van Hugdietrich en van Rother³⁾. ‘Theodorik en Theodebert, de zoon en kleinzoon van Chlodowech, schijnen als Hugdietrich en en Wolfdietrich in het lied voort te leven,’ zegt Scherer; ‘Hugdietrich deinst, evenals de Merovinger Theodorik, voor geene misdaad terug; Wolfdietrich is, evenals de Merovinger Theodebert, een toonbeeld van deugd en staat onder bijzondere goddelijke bescherming.’ In Rother zijn personen, toestanden en verwikkelingen uit de sage van Wolfdietrich en Hugdietrich overgenomen⁴⁾.

Onder de Karolingen veroverde eigenlijk de Grermaansche geest Gallië opnieuw. De Duitsche taal werd voor een tijd weer hofzoo,

1) Zie over de Cantilène de saint Faron, Léon Gautier, Les Epopées françaises, tom I², p. 47 suiv.

2) Zeer zeker bestaat er geen verwantschap tusschen die oude sage en de Chanson de Geste van Floovant, zoon van Chlovis. Bij Darmesteter, die wèl verwantschap erkende, sloot zich, gedeeltelijk althans, Bangert aan en sedert ook Pio Rajna. Hun oordeel en dat van Dr. Kalff, den jongsten uitgever der middelnederlandsche fragmenten van ‘Flovent’, zal nader getoetst worden in hoofdstuk VIII.

3) In de laatste jaren is door L. Hoffmann, en na hem ook door anderen, het vermoeden uitgesproken, dat de hierop betrekking hebbende plaatsen in bedoelde kroniek (Annales Quedlinburgenses) invoegsels zouden zijn van lateren tijd. Dit vermoeden werd echter nog onlangs weerlegd door H. Lorenz in zijn: Zeugniss für die deutsche Heldensage (Germania, XXXI, S. 137 ff.), waar hij aantoont, dat de bedoelde plaatsen reeds tusschen 990 en 1000 waren opgeteekend.

4) Vergelijk de uitgave van Rother door K. Bahder (in Paul's Altdeutsche Textbibliothek, no. 6, Halle, 1884) en diens Zum König Rother (Germania XXIX).

[p. 75]

al geen regeeringstaal. De Duitsche zeden herleefden, en het laat zich aanzien, dat ook de belangstelling in de oude stamsagen, althans aan het hof, weer wakker werd. Maar dat alles was van geen duur. Het Duitsch moest weer plaats maken voor de uit het Latijn ontsproten Romaansche taal en de historische overleveringen verdwenen op den stroom des tijds. Alleen de dierensage bleef, waarschijnlijk om haar meer algemeen karakter, voortleven, of gaf althans tot nieuwe anecdoten aanleiding.

Dat reeds onder Karel den Grooten zich sporen opdeden van de geringe levensvatbaarheid, die de Germaansche heldensage nog bezat, mag juist worden afgeleid uit de zorg, waarmee de keizer zich harer aantrok, toen hij de oude heldenliederen deed opteekenen¹⁾. Die bundel is voor ons verloren gegaan, tot groot ongerief voor de geschiedenis der Germaansche letteren. Maar 't schijnt ook, dat zijn inhoud toen reeds grootendeels uit het geheugen des volks gewischt was.

En geen wonder: het nieuwe Frankenrijk ging met reuzenschreden eene zelfstandige ontwikkeling te gemoet, waarbij het Gallo-Romeinsche element zóó overwegend was, dat zoowel Franken als Bourgonden, Goten en later ook de Noren daarvoor het fiere hoofd moesten bukken. Daarbij kwam, dat al spoedig de band, die het Frankenrijk aan Duitschland had geknoopt, verslapte, om weldra geheel te breken. Reeds ten tijde van keizer Otto I, ja van Lodewijk den Duitscher, is nationale antipathie merkbaar.

Ondanks de ingenomenheid van Karel den Grooten met zijne moedertaal was zij, zeer zeker nog gedurende zijne regeering, de taal des gemeenen levens niet meer. De bekende eedsformulieren van Straatsburg, van 842, dus een kwart eeuw na zijn dood, toonen genoegzaam aan, dat het Romaansch de stamtaal der Franken had verdrongen, en zelfs aan het hof van Karel den Eenvoudigen verstond men in 912 de zeer gewone uitdrukking bi Got niet meer. Evenzoo hadden de Noormannen reeds vrij spoedig na hunne

1) Einhard zegt: ‘Barbara et antiquissima carmina, quibus veterum regum actus et bella canebantur, scripsit memoriaeque mandavit.’
En de Poëta Saxo:

‘Quae veterum depromunt praelia regum
Barbara mandavit carmina litterulis.’

[p. 76]

vestiging in Frankrijk hunne taal met de Romaansche verwisseld: de kleinzoon van Rollo moest naar Bayeux gezonden worden om daar den tongval zijner vaderen te leeren, die in Rouaan niet meer gangbaar was.

Met de voorvaderlijke taal verdwenen ook de liederen en volksoverleveringen, daarin vervat.

Daarbij kwam nog eene andere oorzaak, die deze laatste uit de herinnering wegvaagde. Zij werden door nieuwe gedichten vervangen, die nu in den smaak vielen, deels omdat zij in een der nieuwe, hetzij zuider of noorder, volksdialecten waren vervat¹⁾, deels omdat zij feiten bezongen, welke ook onder de nieuwe orde van zaken een machtigen indruk maakten, deels omdat de inhoud gemakkelijk met latere gebeurtenissen kon worden in verband gebracht.

Doch zoo de Duitsche inhoud der sagen en liederen verdween en zelfs de voorvaderlijke taal door het Romaansch vervangen was, de Duitsche geest bleef het lied bezielen en de grootere epische gedichten, die weldra in het leven zouden treden, waren in wezen en strekking geheel Germaansch. De overoude gewoonte der Germanen om hunne helden te bezingen had denkelijk op het Romaansche volksgezang den eigenaardigen epischen stempel gedrukt. Dit erkent men in Frankrijk zelf: ook dat hunne begrippen over oorlog en koningschap, familiebetrekkingen, regeeringsvorm, de rechtsbetrekkingen in het algemeen en den maatschappelijken toestand der vrouw, het Fransche middeleeuwsche heldendicht beheerschen²⁾.

1) Léon Gautier, Les Epopées françaises, tom. I², p. 36: ‘Dans l'histoire de notre poésie nationale, la période romane est antérieure au IXe siècle; dès la première race, il a circulé parmi nous des chants populaires en langue romane.’

2) Verschillende factoren hadden invloed op de chansons de geste, zegt Léon Gautier, 1. c. I², p. 182: ‘Les Celtes fournirent leur caractère, les Romains leur langue, l'E´glise sa foi. Mais les Germains firent mieux et donnèrent davantage. Ils avaient, depuis de longs siècles, la noble habitude de chanter en vers populaires leurs origines, leurs victoires et leurs héros: ils prirent soin de ne pas perdre en Gaule cette habitude de peuple primitif et de la communiquer aux Gallo-Romains. Surtout ils pénétrèrent de leur esprit la poésie nouvelle. Sans eux cette statue eût été froide: ils soufflèrent dessus, et l'animèrent. La race barbare fut le Prométhée de cette statue. Toutes les idées germaines sur la guerre et sur la royauté, sur la famille et sur le gouvernement, sur la femme et sur le droit, toutes ces idées passèrent dans l'Épopée française. C'est donc avec raison qu'on a dit de cette épopée qu'elle était “l'esprit germain sous une forme romane,” et que “romane dans son développement, elle était germaine dans son origine”.’

[p. 77]

Zien wij, welke groote historische gebeurtenissen de volksverbeelding in beweging brachten.

Had de verovering van het Romeinsche gebied waarschijnlijk de stof voor volksgedichten geleverd, de invallen, waaraan het Frankenland en het Christendom tevens blootstonden en waardoor nationaliteit, beschaving en geloof werden bedreigd, moesten nog sterker indruk maken op het gemoed der bevolking; de jubelkreten, door haar aangeheven, wanneer zij die aanvallen mocht afslaan, moesten wel in zangen van meer blijvenden aard overgaan.

Dat de rooftochten der Noormannen tot zulke volksgedichten aanleiding gaven, bleek ons reeds uit het Lodewijkslied. Maar ook Romaansche zangen ontloken, want een kroniekschrijver van het begin der elfde eeuw gewaagt er nog van en beroept er zich op¹⁾. En van die zangen is waarschijnlijk zelfs een nagalm tot ons gekomen in een uitvoeriger episch gedicht²⁾.

Doch forscher nog en meer algemeen was de indruk, dien de herhaalde invallen der Mooren in het Zuiden maakten, en de schrik, daardoor verspreid, deed eeuwen lang de bevolking trillen. Daar was ook wel reden voor, want zelfs de dorre berichten der kroniekschrijvers omtrent de verwoestingen, door hen aangericht, doen de haren te berge rijzen.

1) Hariulfus, de schrijver der kroniek van St. Riquier (Chronicon Centulense), zegt (vóór het jaar 1088, zie het slot der kroniek bij d'Achéry Spicileg. in fo. t. II, p. 356): ‘Post mortem Hludogvici, filii ejus Hludogvicus et Karlomannus regnum inter se dispertiunt. His ergo regnantibus, contigit Dei judicio innumerabilem barbarorum multitudinem limites Franciae pervadere, agente id rege eorum Guaramundo, qui multis, ut fertur, regnis suo dirissimo imperio subactis, etiam Franciae voluit dominari, persuadente id fieri quodam Esimbardo francigena nobili, qui regis Hludogvici animos offenderat, quique genitalis soli proditor, gentium barbariem nostros fines visere hortabatur. Sed quia quomodo sit factum non solum historiis, sed etiam patriensium memoria quotidie recolitur et cantatur, non pauca memorantes, coetera omittamus, ut qui cuncta nosse anhelat, nod nostro scripto, sed priscorum auctoritate doceatur.’

2) Het fragment, getiteld La mort du Roi Gormont, in Reiffenberg's Mouskès, II, x. De dichter beroept zich op een ouder stuk: ‘Ceo dist la geste à Seint-Richier,’ hetgeen zeker niet ziet op de kroniek van St. Riquier, zooals de uitgever wil.

[p. 78]

Karel Martel had zijn naam onsterfelijk gemaakt, door hen ten jare 732 in de vlakte van Poitiers te verslaan, en die overwinning werd in volkszangen gevierd. Onder Karel den Grooten werd de aanval krachtig hernieuwd en in 793 aan de oevers van de Orbieux, tusschen Narbonne en Carcassonne, een bloedige slag geleverd, waarin de Franken deerlijk geslagen werden, maar waarin zij zich toch zóó hadden geweerd, dat de overwinnaar niet verder kon doordringen, maar, tevreden met den veroverden buit, naar Spanje terugtrok.

Ook die strijd leefde voort in het volksgezang, dat den moed der verdedigers, maar vooral den schrik, door den geduchten aanval teweeggebracht, schilderde, zooals nog uit de overgebleven omwerking van het dichterlijk verhaal blijkt. Daar de volksverbeelding zich op den duur niet vergenoegen kon met de vermelding van eene nederlaag, knoopte men daaraan de overlevering van de overwinning bij Poitiers vast, welke op die wijze behouden bleef en met de sage van den slag bij Villedaigne samensmolt tot één gedicht, dat tot ons is gekomen en een der merkwaardigste stukken uit het epos van Willem van Oranje uitmaakt¹⁾.

Evenzoo hield het volksgeheugen den tocht vast, dien Karel de Groote in 778 in Spanje gedaan had. Ook hier niet om de lauweren, die men daarbij had geplukt, maar als natrilling van de ontzetting, verwekt door de vernietiging van een gedeelte van het leger in eene vallei der Pyreneën (Ronceval), waarbij de voornaamste Frankische aanvoerders omkwamen. En het is opmerkelijk, dat reeds ten tijde van Karel's zoon de namen der daar gesneuvelde helden in den mond des volks allerwege gevierd werden, naar de getuigenis van een gelijktijdig schrijver²⁾.

1) Zeer juist heeft Fauriel daarvan in zijne Hist. de la poésie Provençale, tom. III, p. 66 gezegd: ‘Nulle autre épopée Karlovingienne n'est si fortement empreinte que celle-ci d'un certain sentiment d'inquiétude et d'effroi, que l'on pourrait prendre pour une tradition, pour un reflet des émotions contemporaines, excitées par cette terrible lutte de deux siècles entre le midi de la Gaule et les Arabes andalousiens.’

2) De zoogenoemde Astronomus zegt in zijn Vita Hludovici Pii: ‘Dum enim quae agi potuerunt in Hispania peracta essent et prospero itinere reditum esset, infortunio obveniente, extremi quidem in eodem monte regii caesi sunt agminis. Quorum quia vulgata sunt nomina, dicere supersedi.’ Dat ook hier wellicht eene oudere sage, uit den tijd van Dagobert, in het jonger verhaal werd ingeweven, is wel eens vermoed. Men vergelijke daarover het tweede deel van Guillaume d'Orange, p. 49.

[p. 79]

Maar Karel heeft ook elders zijne legers gevoerd buiten de grenzen van Frankrijk. De oorlogen, door hem in Italië tegen Langobarden en Sarracenen ondernomen, zijn bezongen, en omwerkingen dier sagen zijn voor ons bewaard gebleven. De dertigjarige krijg tegen de Saksen heeft evenzeer poëtische herinneringen achtergelaten.

Die herhaalde bloedige oorlogen, waarbij soms zooveel, ja alles op het spel stond, die dus sterk op gemoed en verbeelding werkten, moesten wel de herinnering wegvagen van vroegere soortgelijke gebeurtenissen, voor zooverre deze niet met de nieuwe, zich vormende overlevering samensmolten.

De verschillende helden, die in de sage bleven leven, zijn allen gegroepeerd om één middelpunt, één hoofdpersoon: den grooten keizer, den van Grod uitverkoren verdediger en bestuurder der Christenheid, wiens individualiteit zóó machtig werkte, dat eerlang de legende zijne zedelijke grootheid symboliseerde, door hem eene reuzengestalte toe te dichten.

Al wat met de heerschappij van dien keizer in verband stond, moest de aandacht kluisteren en de verbeelding prikkelen. Geen wonder dus ook, dat het Frankenvolk den mond vol had van die treffende plechtigheid, waarbij Karel in September 813 zijn zoon Lodewijk op den rijksdag te Aken als zijn opvolger en mederegent deed kronen. Niet slechts werd die hofdag uitvoerig door de kroniekschrijvers geboekt (bijv. door Theganus), zoowel de geleerde als de volkspoëzie wisten er van te verhalen. Ermoldus Nigellus wijdt er het eerste gedeelte van het tweede boek van zijn Carmen de rebus gestis Ludovici Pii aan, en de volksoverlevering vermeide zich in dezelfde gebeurtenis, die zij bezong met toevoeging van omstandigheden, waarvoor de officiëele geschiedenis niet durfde uitkomen. Het oudste gedeelte van het nog bestaande Fransche epische verhaal, dat ten titel voert le Couronnement du roi Louis en dat met de sage van Willem van Oranje is in verband gebracht, bewijst het.

Men ziet uit dit ééne voorbeeld, met hoeveel nieuws de volksverbeelding als overstelpt werd.

[p. 80]

Dit alles had een machtigen indruk gemaakt, die niet licht kon worden uitgewischt, te minder, daar deze grootsche feiten niet werden verduisterd door de groote daden van Karel's opvolgers. Met rassche schreden ging het Karolingsche huis zijn volslagen ondergang te gemoet. Zwakke vorsten volgden elkander op, die ten speelbal strekten van de steeds machtiger wordende rijksgrooten, en zoo iets gedurende hunne sehijnregeering de aandacht moest treffen, het waren de binnenlandsche veeten en beroerten, die het rijk teisterden. In den strijd, nu eens tusschen de groote leenmannen en den koning, dan weder tusschen de machtige vasallen onderling gevoerd, moest het krachtig optreden eener buitengewone persoonlijkheid niet zelden feiten in het leven roepen, die, zij het dan ook in beperkten kring, sterk op de verbeelding werkten. Zoo ontstonden nieuwe, meer plaatselijk gebleven sagen, die dan ook niet in staat waren den nationalen reuzenheld, Karel den Grooten, van het tooneel te verdrijven, maar die òf in de overleveringen op hem betrekkelijk versmolten, òf daarnaast bleven leven. Ik moet mij hier bepalen tot het vermelden van een paar sagen van de laatste soort, die zijn blijven voortbestaan tot in later eeuw: en juist bij deze, daar zij op Vlaanderen's bodem ontstonden.

De worstelingen en veeten der Kamerijksche graven komen hier het eerst in aanmerking. Zij waren gewikkeld in den strijd tusschen Karel den Eenvoudigen en graaf Odo van Parijs, die hem zijn troon betwistte. Rolf (Raoul) van Kamerijk, derde zoon van den Vlaamschen graaf Boudewijn met den ijzeren arm, stond met zijn broeder Boudewijn tegenover Herbert van Vermandois, die de partij van Odo van Parijs aanhing. Hij werd in dien strijd, naar men zegt, door Herbert zelf verslagen. Zijn zoon, evenals hij Rolf geheeten, zette den krijg tegen de kinderen van Herbert voort. Die oorlog, waarvan de verbranding der abdij van Origni eene der meest woeste episoden vormt en waarin ook weder de Kamerijksche graaf op gewelddadige wijs het leven verloor (943), is niet slechts door de historie geboekstaafd, maar maakt den aantrekkelijken inhoud uit van een episch gedicht, dat tot op onze dagen is bewaard gebleven en den titel voert van Raoul de Cambrai.

Wellicht dat op dezelfde veete betrekking heeft eene sage, die, met eene andere vereenigd, den grondslag uitmaakt van een gedicht, dat den titel draagt van Lied der Lorreinen (Chanson des

[p. 81]

Lorrains). De strijd wordt hier gevoerd tusschen Garijn van Lotharingen en Fromond, heer van Lens in Vlaanderen. De overlevering, die wij thans op het oog hebben, bezong waarschijnlijk de persoonlijke veete van een Frankisch opperhoofd, Werijn genaamd, en een krijgsman, die blijkbaar Vlaanderen vertegenwoordigt, daar in eene oude kroniek de Vlamingen Fromonds worden genoemd.

Misschien, doch niet waarschijnlijk, is de sage, die de Vlaamsche kern van dit gedicht uitmaakt, van nog vroeger dagteekening, maar in allen gevalle is zij verbonden aan eene andere reeks verhalen, die in het Zuiden ontsproten en zeker tot het einde der negende eeuw opklimmen.

Fromond toch is in het Fransche gedicht niet slechts heer van Lens in Fransch-Vlaanderen, maar tevens graaf van Bordeaux, en de Garijn, die tegen hem optreedt, is oorspronkelijk een andere, dan die den Vlaming bestrijdt.

De verjaging van het Merovingsche koningsgeslacht van den troon had eene lange reeks van oorlogen tusschen Zuid- en Noord-Frankrijk ten gevolge, die eerst ten tijde van Karel den Kalen werden ten einde gebracht, toen Garijn, graaf van Macon, den tegenstand van Aquitanië overwon. Ook die strijd heeft tot allerlei volksoverleveringen aanleiding gegeven, waarvan de sporen nog in enkele gedichten van later eeuw worden teruggevonden. Eene daarvan heeft zich met de herinnering aan de Vlaamsche worsteling vermengd. De heldendaden der beide Garijn's, zoowel als die van twee Fromond's, werden op één persoon overgebracht, gelijk dat in de volksoverlevering allerwege plaats heeft. Want er dient nog gezegd, dat er ook werkelijk een Fromond in het Zuiden bekend was, die in verschillende oude gedichten voorkomt, in een van welke hij in één adem genoemd wordt met dien Waifari van Bordeaux, die de heftigste tegenstander van den nieuwen koninklijken stam der Karolingen is geweest.

Hoogst merkwaardig is het, dat zich uit die uiteenloopende overleveringen van de achtste, negende en tiende eeuw één algemeene sagenkring heeft gevormd, die bekend is als de cyclus van Karel den Grooten. En toch, dit verschijnsel is niet moeilijk te verklaren.

Karel's machtige persoonlijkheid en de grootsche gebeurtenissen, die zijne regeering kenmerkten, hadden de verbeelding zóó sterk getroffen, dat zijn naam boven alle andere bleef uitblinken en

[p. 82]

dat de overlevering, die van hem gewaagde, feiten, in de werkelijkheid over eeuwen verdeeld, in zich opnam. Al wat men van eenigen Karel wist te verhalen, werd hem toegekend, en zoo versmolten de berichten omtrent Karel Martel zoowel als die aangaande Karel den Kalen met 's grooten keizers legende. Geen Lodewijk vond genade in de volksherinnering, dan zijn zoon, op wien men zelfs het gebeurde met Lodewijk van Overzee toepaste. En waar men hooger moest opklimmen, daar verhaalde men van zijn vader Pepijn.

Dat daardoor niet veel eenheid kon blijven bestaan in de poëtische figuur des keizers, wien karaktertrekken, aan zoo van elkander afwijkende personen ontleend, werden toegekend, valt licht te begrijpen. Nu eens is hij de van God uitverkoren en door wonderen gesteunde beschermer van Kerk en Staat, dan weder de zwakke, door lage driften geslingerde tiran, die ten speelbal wordt van zijne arglistige of overmoedige baronnen.

Ondanks dit alles zijn de gedichten van dezen sagenkring, in hun geheel beschouwd, de zuivere uitdrukking van den volksgeest gedurende het Karolingsche tijdvak. Daarin spiegelt zich getrouwelijk, en niet zelden met schitterende kleuren, af, al wat de gemoederen in beweging bracht. Het zijn in waarheid volksgedichten, wier historische en nationale tint er zulk een eigenaardig karakter aan geeft.

Daardoor vooral, maar deels ook om hunne waarlijk grootsche poëzie, bleven die gedichten dan ook voortleven niet slechts, maar nagenoeg bij uitsluiting de aandacht boeien van arm en rijk, van edelman en dorper, totdat, onder den invloed der kruistochten, de maatschappelijke beschaving aan een keerpunt gekomen was. Maar ofschoon toen de letterkunde eene hervorming onderging, evenredig aan de groote verandering, die in de maatschappij werd waargenomen, de nationale gedichten werden daardoor toch niet voor goed verdrongen: zij namen een min of meer gewijzigden vorm aan, waardoor ze tot aan de Renaissance in zwang bleven.

Thans doen zich verschillende vragen op. Hoe heeft zich hier de overlevering voortgeplant? Door wie werd zij het eerst opgeteekend? Wanneer smolten enkele op zichzelven staande sagen met andere samen tot groote gedichten?

[p. 83]

Het is niet doenlijk, daarop een volmaakt zeker antwoord te geven; men moet zich grootendeels tot gissingen bepalen.

Aan de eigenlijke heldendichten, de chansons de geste, zijn korter liederen voorafgegaan: die cantilenae, waarvan oude kronieken herhaaldelijk gewagen¹⁾. Waar men dit woord aantreft, heeft men echter niet altijd aan dezelfde soort van liederen te denken. Léon Grautier maakt, en, naar mij voorkomt, terecht, onderscheid tusschen cantilenae rusticae, eigenlijke volksliederen, die door de geheele bevolking, mannen en vrouwen, gezongen werden, en de zoodanigen, waarvan gezegd wordt, dat zij door jongleurs (a joculatoribus) werden voorgedragen. Het is niet onwaarschijnlijk, dat onder de laatste reeds eigenlijk gezegde chansons de geste te verstaan zijn.

De cantilenae rusticae of vulgaria carmina werden natuurlijk, zooals de laatst aangehaalde uitdrukking ook zegt, in de volkstaal gezongen; soms, bijv. aan de noordelijke grens van Frankrijk, nog in het Duitsch, gelijk het Lodewijkslied ons leert, maar menigvuldiger in het Romaansch. De cantilène de Saint Faron, uit de zevende eeuw, is daarvan het oudst bekende voorbeeld.

In den tijd der Merovingen kan men geene andere volksliederen aanwijzen, ofschoon er stellig hebben bestaan. Eerst met de Karolingen komen er meer onder onze aandacht. Ik behoef slechts te wijzen op die gezangen, welke Willem van Oranje vierden en waarvan wij weten, dat zij in den mond van oud en jong waren²⁾.

1) Ik wijs op de plaatsen uit Einhard en den poëta Saxo, boven (bl. 75 in de noot) aangehaald, en op die van Hariulfus, bl. 75.
Ermoldus Nigellus zegt:

‘Haec canit orbis vulgoque resultant;
Plus populo resonant quam canat arte melos.’

2) In den Prologus van de Vita Sancti Willelmi, uit het begin der twaalfde eeuw, leest men: ‘Quas enim regna, quae provinciae, quae gentes, quae urbes Willelmi ducis potentiam non loquuntur, virtutem animi, corporis vires, gloriosos belli studio et frequentia triumphos? Qui chori juvenum, qui conventus populorum, praecipue militum ac nobilum virorum, quae vigiliae sanctorum dulce non resonant et modulatis vocibus decantant qualis et quantus fuerit....’ Haec omnia et multiplex vitae ejus historia, cum adhuc ubique pene terrarum notissima habeantur’, caet. Zie mijn Guillaume d'Oranqe, tom. II, p. 34; of Léon Gautier, 1. c. tom. IV², p. 6.

[p. 84]

Die liederen ontstonden tegelijk met de historische gebeurtenissen¹⁾. Van de helden, die te Roncevaux gesneuveld waren, getuigt de zoogenaamde Astronomus, dat hunne namen in zijn tijd reeds in aller mond waren: ‘quorum nomina, quia vulgata sunt, dicere supersedi.’ En hij was een tijdgenoot van Lodewijk den Vromen. Die liederen waren, zooals het geval is met elk oorspronkelijk volksgezang, hoofdzakelijk episch, verhalend, gelijk uit de reeds besproken cantilenae blijkt. Hun omvang was beperkt, zoodat zij zich gemakkelijk in het geheugen lieten prenten, en hun inhoud bepaalt zich tot de mededeeling van enkele gebeurtenissen.

Die cantilenae rusticae verdwijnen, en daarvoor komen uitvoeriger geschiedzangen (chansons de geste) in de plaats, die nu niet meest door de geheele bevolking worden gezongen, maar door lieden, tot voordracht van poëzie bijzonder opgeleid, en die jongleurs (joculatores) werden geheeten.

Deze hebben al vroeg de zorg voor de epische volksgedichten op zich genomen, stellig al voordat er van hunne opteekening sprake kan zijn. Zij trokken het land rond en maakten er een beroep van de gedichten, hetzij door hen zelf, hetzij door anderen (trouvères) vervaardigd, op markt en plein of in de kasteelen van den adel, voor te dragen.

Hoe zijn die uitvoeriger gedichten ontstaan? Op die vraag kan geen stellig antwoord worden gegeven: historische bewijzen ontbreken, en wij moeten ons behelpen met gissingen en onderstellingen, die wij echter aan eene gestrenge critiek kunnen onderwerpen.

Het is niet onnatuurlijk aan te nemen, dat, als er verschillende sagen in omloop waren betrekkelijk zekeren held, de belangstelling in zijne lotgevallen het verlangen heeft doen geboren worden die in haar samenhang te hooren. En aan dien eisch werd, wanneer de omstandigheden daartoe gunstig waren, zeker op meer dan ééne plaats voldaan. Zoodanig denkbeeld moest wel bij meer dan één dichter ontkiemen.

Van die zeer aannemelijke onderstelling uitgaande, hebben sommige geleerden dat ontstaan trachten te verklaren door de gissing,

1) Evenzoo Avas de Cid Campeador, blijkens de kroniek van Alfons VII van Castilië, binnen de halve eeuw na zijn dood de held van volksliederen. Zie mijn Guillaume d'Orange, tom. II, p. 27.

[p. 85]

dat men eenvoudig de bestaande volksliederen aaneenreeg en de gapingen door inlasschingen van eigen vinding aanvulde.

In Duitschland heeft Lachmann aldus het ontstaan van der Nibelunge nôt uit twintig oorspronkelijke liederen trachten te verklaren¹⁾; en op zijn voetspoor heeft Müllenhoff hetzelfde met de Goedroen beproefd²⁾. Maar men zal begrijpen, dat hier geen wiskunstig zeker betoog kon worden geleverd en dat veel plaats aan persoonlijk inzicht, persoonlijke opvatting moest worden ingeruimd, hetgeen niet altijd waarborgde tegen willekeur. Daarbij kwam, dat Lachmann door de verkeerde³⁾ meening geleid werd, dat de onvolledigste, meest fragmentarische tekst, die in een der handschriften werd aangetroffen, de oudste en oorspronkelijkste was. Toen het onhoudbare van die opvatting werd aangetoond, verloor het stelsel voor een goed deel zijn grondslag; en sedert hebben dan ook vele Duitsche geleerden, zich aansluitende bij Holtzmann⁴⁾ en Zarncke⁵⁾, het stelsel van Lachmann verworpen.

In Frankrijk heeft evenzeer de meening voorstanders gevonden, dat de chansons de geste ontstaan zouden zijn uit de bloote aaneenrijging van verschillende cantilenae. Maar men heeft ook daar dit stelsel laten varen, waartegen zich vooral Paul Meyer en K. Bartsch hebben verzet⁶⁾. De eerste neemt daarentegen aan, dat de trouvères uit de mondelinge overlevering, niet uit volksgedichten, hebben geput⁷⁾. Is dit waarschijnlijk? En moet men niet veeleer met Léon Gautier aannemen, dat de belangrijkste historische gebeurtenissen, die in de latere gedichten hebben voortgeleefd, altijd in volksliederen zijn bezongen?

Door deze liederen zijn de trouvères, die zich aan een grooter of kleiner epos waagden, waarschijnlijk wel bezield geworden: zij hebben er hunne helden aan ontleend en evenzeer den geest, die

1) Ueber die ursprüngliche Gestalt des Gedichts von der Nibelungen Noth, Berlin, 1816; Zu den Nibelungen und zur Klage, 1836.

2) Kudrun, die echten Theile des Gedichtes, mit einer kritischen Einleitung, Kiel, 1845.

3) Zie over de tegenwoordige beschouwingen hierachter hoofdstuk VII.

4) Untersuchungen über das Nibelungenlied, Stuttgart, 1854.

5) Zur Nibelungenfrage, Leipzig, 1854.

6) Zie Léon Gautier, Les Épopées françaises, tom. I², pag. 79.

7) L.c., pag. 80.

[p. 86]

ze bezielde; maar dit is iets anders dan bloote naschrijverij, zelfs wanneer zij, hetgeen wel eens gebeurd kan zijn, hier en daar eene schildering uit eene cantilena woordelijk overnamen. Want in de oudste en oorspronkelijke chansons de geste is eenheid van gedachte, kunsteenheid, niet te miskennen, en dit sluit het denkbeeld van bloote samenflansing volkomen uit.

Van wanneer dagteekenen nu die chansons de geste? Léon Gautier gist, dat ze reeds in de tiende, misschien zelfs in de negende eeuw bestonden¹⁾. De historische getuigenissen klimmen op tot het begin der twaalfde eeuw. Ordericus Vitalis, geboren in 1075 en waarschijnlijk kort na 1141 overleden, zegt in het zesde boek zijner Historia Ecclesiastica, vóór 1135 geschreven, van Willem van Oranje: ‘Vulgo canitur a joculatoribus de illo cantilena’²⁾; en ik heb elders³⁾ aangetoond dat werkelijk minstens vóór 1050 verschillende chansons de geste omtrent Willem van Oranje werden gezongen.

Maar wij hebben aanwijzingen, die hooger reiken. Van eene chansons de geste, die niet jonger dan de tiende eeuw kan zijn, heeft men sporen meenen te ontdekken in een handschrift uit die eeuw, ter Koninklijke Bibliotheek in den Haag berustende, en door Pertz uitgegeven⁴⁾. Het is eene Latijnsche bewerking van een brok der sage van Willem van Oranje, die blijkbaar een kloosterling tot stijloefening diende. Daarin komen buiten Keizer Karel ook nog Hernaut, Bernard en Bertrand voor, allen bekende helden, tot het geslacht van Willem van Oranje behoorende, en die in de hem betreffende gedichten hunne rol spelen. Dat de

1) Les Épopées françaises, tom. I², pag. 67: ‘Nous sommes tiès-portés à croire qu'il y eut réellement des chansons de geste dès le Xe siècle. Peut-être au IXe. Mais cette hypothèse est téméraire. Au XIe siècle, le doute n'est plus permis.’

2) Hij verhaalt, dat in 1066 in Engeland zekere ‘Abrincatensis clericus, nomine Geroldus’ zijn ridderlijk gehoor ter opwekking de geschiedenis verhaalde ‘de sancto athleta Guillelmo, qui post longam militiam abrenunciavit seculo’; maar daarbij wordt niet uitdrukkelijk vermeld, dat hij een Fransch gedicht voordroeg. Zie mijn Guillaume d'Orange, tom. II, pag. 39.

3) Zie mijn Guillaume d'Orange, tom. II, p. 147.

4) Monumenia Scriptores, III, 708.

[p. 87]

monnik werkelijk eene chanson de geste en geen bloote cantilena tot voorbeeld had, is meer dan waarschijnlijk¹⁾.

Bovendien kan men een gedicht aanwijzen, dat misschien van het eind der negende, stellig van de eerste jaren van de tiende eeuw dagteekent, namelijk de Chanson de Roland²⁾. Wij bezitten die opteekening niet meer, maar eene omwerking, die na 1066 en vóór 1095 is ontstaan.

Wij zullen later zien, dat er in de tweede helft der tiende en het begin der elfde eeuw verscheiden zoodanige gedichten bekend waren: gedurende de twaalfde en dertiende eeuw nam hun aantal gedurig toe, en door samensmelting van kleinere heldendichten dijden zij niet zelden tot een verbazenden omvang uit.

Zoolang het aantal epische zangen, dat hun bekend was, gering bleef, konden de jongleurs denkelijk volstaan met ze aan hun geheugen toe te vertrouwen. Maar hoe geoefend hun herinneringsvermogen ook was, van het oogenblik, dat het aantal der gedichten, dat zij voordroegen, belangrijk aangroeide, is het niet onnatuurlijk te veronderstellen, dat deze en gene zijn geheugen is te hulp gekomen door enkele of meer dier gedichten te doen opteekenen.

Doen opteekenen: want zelf waren de jongleurs daartoe gewoonlijk wel niet in staat. Is het nu zoo onwaarschijnlijk, dat zij daartoe soms monniken bezigden uit de kloosters, waar zij gastvrij waren ontvangen? Zeker neen. Maar daaruit volgt nog niet, dat in Frankrijk, zooals in Duitschland, de volkspoëzie in handen der geestelijkheid raakte.

Het is waar, herhaaldelijk beweren de jongleurs, dat hun gedicht

1) Léon Gautier zegt in zijne Épopées françaises, tom. I², pag. 76: ‘Mon rhétoricien du Xe siècle a eu sous les yeux les couplets assonancés de quelque poëme roman. Il est difficile, de se figurer que ce clerc ait emprunté un aussi long récit à un chant populaire, à une cantilène militaire et orale. - Non: ce n'est pas probable. Et toutes les probabilités, au contraire, sont en faveur d'une chanson de geste.’
In de noot op bl. 75 geeft hij de voornaamste plaatsen van deze navolging. Vergelijk ook het derde hoofdstuk van A. Pakscher, Zur Kritik und Geschichte des französischen Rolandsliedes. Berlin, 1885.

2) Léon Gautier, aangeh. werk, tom. III², pag. 493 suiv.

[p. 88]

aan eene kloosterbibliotheek ontleend is¹⁾; maar blijkbaar geschiedt dit alleen om meer geloofwaardigheid aan hun, op mondelinge overlevering steunend, nog nimmer opgeteekend verhaal bij te zetten, hetwelk zij immers altijd als onvervalschte geschiedenis doen voorkomen. Uit andere plaatsen mag men opmaken, dat

1) Berte aus grans piés, p. 1-2:

‘En mon cuer m'assenti

Qu'à saint Denis iroie pour prier Dieu merci.
A un moine courtois qu'on nommoit Savari
M'acointai telement, Dame-Dieu en graci,
Que le livre as ystoires me montra, où je vi
L'ystoire de Bertain et de Pepin aussi;
Comment, n'en quel manière le lyon assailli.
Aprentif jugleor et escrivain mari
Qui l'ont de lieus en lieus çà et là conqueilli,
Ont l'ystoire faussée, onques mès ne vi si.
Ilueques demorai delors jusque mardi,
Tant que la vraie ystoire emportal avoec mi.’

Chanson des Saxons, p. 3:

‘Seignor, cest chançons ne muet pas de fabliax,
Meis de chevalerie, d'amors et de cembiax.
Cil bastart jugleor qi vont par cez vilax,
Chantent de Guiteclin si com par asenax;
Mès cil qui plus en set, ses dires n'est pas biax,
Car il ne sevent mie les riches vers noviax
Ne la chançon rimée que fist Jehan Bordiax,
Tot si com li droiz contes l'en fu diz et espiax,
Dont ancor est l'estoire à Saint-Faron à Miax.’

Lied der Lorreinen, II, vs. 34:

‘In die stat van Bordeas,
In Sinte Severijns abbie
Heeft men gescreven oyt ende ye
Dese veede altemale,
Ende dat na dien rechte wale.
In tween boeken leget daer,
Die herde groet sijn ende swaer,
Daer dat walsce ute es genomen.
Daer dit mede ute es comen.
Daer so leget in tlatine.’

[p. 89]

doorgaans klerken en geestelijken niet veel ophadden met die volksgedichten en ze als leugenachtig brandmerkten¹⁾: om hun eigen vertrouwbaarheid te vermeerderen roepen daarom de jongleurs in de dertiende eeuw soms de getuigenis van geestelijken in, of verzekeren, dat geen klerk hunne berichten zal tegenspreken²⁾.

Ik ben overtuigd, dat gewoonlijk geen meer vertrouwen moet worden geschonken aan plaatsen, waarin gezegd wordt, dat de jongleur in een klooster een verouderd handschrift van eenig gedicht heeft gevonden, dat hij voor geld en goede woorden van een monnik had weten te verkrijgen, die daarbij dan tevens het stuk voor hem zou hebben herzien en verstaanbaar gemaakt³⁾.

Ware dit zoo, dan moest dit leiden tot de veronderstelling, dat

1) Zoo zegt b.v. Ordericus Vitalis van Willem van Oranje: ‘Vulgo canitur a joculatoribus de illo cantilena, sed jure praeferenda est relatiò authentica, quae a studiosis lectoribus reverenter lecta est in communi Fratrum audientia.’

2) Amis et Amiles, vs. 5:

‘Ce n'est pas fable que dire vos voulons,
Ansoiz est voirs autressi com sermon;
Car plusors gens à tesmoing en traionz,
Clers et provoires, gens de religion.’

La Prise d' Orange, bl. 11:

‘Ge ne cuit mie que jà clers m'en desdie
Né escripture qu'en ait trové en livre.’

3) Zoo leest men in een der hss. van den Guillaume d'Orange:

‘Uns gentis moines ....
Quant il oï de Guillaume parler,
Toz il fu viz que toz en fu torblez:
Cil nos en a les vers renouvelez
Qui en un rolle ont bien cent ans esté.
En li a tant et promis et donné
Qu'il a les vers enseigniés et mostrés.’

Léon Gautier zegt in zijne Épopées françaises I², p. 118: ‘Au XIIIe siècle, à l'époque des premiers remaniements de nos chansons de geste, il fut de bon ton d'annoncer, au début de chaque poëme, qu'on avait trouvé le matière de ce poëme dans quelque vieux manuscrit latin, dans quelque vieille chronique d'abbaye, surtout dans les manuscrits et dans les chroniques de Saint-Denis. On se donnait par là un beau vernis de véracité historique’. Verg. ook p. 201.

[p. 90]

de sage een tijd lang geslapen had; en wij kunnen op grond van hetgeen wij van de geschiedenis der Chansons de geste thans reeds weten, gerust verzekeren, dat dit niet heeft plaats gehad. Ik zou niet durven tegenspreken, dat nu en dan eene enkele overlevering voor een tijd lang, ik wil niet zeggen geheel in vergetelheid is geraakt, maar althans minder bekend was, totdat zij door inlijving in eene sage, die algemeen in den smaak viel en opgang maakte, weer meer op den voorgrond kwam. Maar met de voornaamste volksgedichten is dit stellig niet het geval geweest. Van enkele kan men het oogenblik van het ontstaan der overlevering, en de geschiedenis harer vervorming in de volgende (de elfde en twaalfde) eeuwen aanwijzen.

Niemand zal ontkennen, dat de tijdsomstandigheden van invloed zijn geweest op de verbreiding en instandhouding of ook op het uitsterven eener overlevering. Wij hebben daarop dan ook reeds gewezen. En zoo ligt het wel in den aard der zaak, dat de algemeene gemoedsstemming in de elfde eeuw, die zich eindelijk lucht gaf in den tocht ter bevrijding van het graf des Verlossers, en dat die kruistocht zelf, waarin dezelfde Mohammedanen werden bevochten, met welke men zoo menigen bloedigen strijd had gestreden, een nieuw leven, eene verhoogde populariteit gaven aan de gedichten, die den strijd tegen de Ongeloovigen schilderden.

Het eigenaardig Christelijk gevoel, dat alle klassen der maatschappij in die dagen doortintelde, heeft dan ook de gedichten, aan Karel den Grooten of Willem van Oranje gewijd, niet uit eene langere of kortere vergetelheid opgerakeld, maar hun slechts sprekender werkelijkheid verleend, die hen wellicht voor den ondergang heeft behoed.

Hadden die overleveringen inderdaad ongeveer eene eeuw geslapen, en waren ze eerst na, en, gelijk sommigen meenen, door den eersten Kruistocht uit het graf verrezen, het is waarschijnlijk, dat zij in dit geval eene grooter vormverandering zouden hebben ondergaan dan werkelijk blijkt het geval te zijn.

Die kruistocht bracht eene volslagen omwenteling teweeg, niet slechts in de maatschappelijke vormen, maar ook in de wereldbeschouwing van den adel; van die nieuwe beschaving is nauwelijks eenig spoor te vinden in de teksten der volksgedichten, zooals die in de twaalfde eeuw opgeteekend zijn. De eenvoud van levensvormen,

[p. 91]

de gruwelijke ruwheid van zeden, het volslagen gemis aan hoffelijkheid en ridderlijk ideaal, het overwicht aan ruwe kracht gegeven, hetwelk ook die teksten doorgaans kenmerkt, dat alles voert ons terug tot een vroeger tijdperk, en toont ten duidelijkste aan, dat wij deze gedichten nagenoeg kennen zooals ze in de elfde, misschien reeds in de tiende eeuw werden gezongen. Slechts hier en daar zijn sommige verouderde uitdrukkingen door meer verstaanbare vervangen; de ruwe assonancen hebben somtijds - niet altoos - voor zuiverder rijmen plaats gemaakt, en nu en dan, maar spaarzaam, zijn aan de beschrijvingen wat schitterender kleuren ten koste gelegd.

En wat nu de vraag betreft, wanneer de kleinere, op zichzelven staande gedichten tot een grooter epos zijn saamgesmolten - daarop is geen algemeen geldend antwoord mogelijk, daar verschillende omstandigheden op die ineensmelting invloed moeten hebben uitgeoefend. Men kan echter, op grond van hetgeen het bijzonder onderzoek geleerd heeft, wel zeggen, dat dit over het algemeen reeds in de tweede helft der tiende en vooral in de elfde eeuw heeft plaats gehad¹⁾.

Dat ook schriftelijke opteekening al spoedig een aanvang had genomen, wordt door opmerkingen van verschillenden aard zeer waarschijnlijk gemaakt, al is het tot nog toe niet gelukt eenig handschrift uit zoo vroege eeuw te ontdekken.

De oudste handschriften, die men kent, zijn van klein formaat en zonder praal bewerkt. Men houdt ze voor opteekeningen, die den jongleur dienden om zijn geheugen te hulp te komen. Hij droeg zoodanig handschrift in zijne tasch bij zich en zorgde, dat het niet onder de oogen of in handen van een mededinger viel; want het was soms een middel om fortuin te maken, en ging dan wel van vader op zoon over. Jendeus de Brie, die de Bataille Loquifer, uit den cyclus van Willem van Oranje dichtte, bereisde er Sicilië mede²⁾. Ook uit den Renaus de Montauban blijkt, met

1) Verg. mijn Guillaume d'Orange, tom. II, p. 168.

2) De bewijzende aanhalingen zijn ontleend aan Léon Gautier, l.c., p. 215 in de noot:

‘Ceste chanson est faite grant pièce a:
Jendeus de Brie qui les vers en trova
Por la (sa?) bonté si très bien la garda,
Ains à nul home ne l'aprist n'enseigna:
Mais grant avoir en ot et recovra
Entor Secile là où il conversa.
Quant il morut à son fils la laissa.’

[p. 92]

hoeveel zorg men zijn eigendom voor zich bewaarde en het voor geen schatten afstond¹⁾.

Toen zich zoo reeds min of meer omvangrijke gedichten hadden gevormd, die straks in schrift waren gebracht, heeft men daaraan nog grooter uitbreiding gegeven. Men was niet tevreden met de schildering van de omstandigheden, waaronder een of verscheiden, min of meer gelukkig aaneengeregen, heldenfeiten waren volbracht: men bepaalde zich niet tot het inschuiven van episoden, die vroeger een anderen naam hadden moeten vereeuwigen, men wilde nu den geheelen levensloop van den held kennen. En zoo werd aan de vaak reeds merkelijk omsponnen oorspronkelijke kern nog het verhaal toegevoegd van de laatste avonturen des gevierden, waarbij hij, zooals niet zelden in het werkelijke leven gebeurde, den maliënkolder tegen de pij van monnik of kluizenaar verwisselde. En aan het hoofd van dat alles werd dan, als ter inleiding, het getrouwe verhaal gesteld van de eerste daden zijner jeugd. Zoo vormden zich de dichterlijke levensbeschrijvingen van Willem van Oranje, Ogier van Ardennen, enz.

Maar ook daarmee was men in vervolg van tijd niet meer voldaan. Toen men er voordeel in begon te zien, voorname geslachten te vleien, dijde de levensgeschiedenis van den held, die in zoodanige familie werd ingelijfd, om haren roem te vermeerderen, niet zelden uit tot de geschiedenis van zijn geheele geslacht. De daden zijner voorvaderen en nazaten mochten niet aan de vergetelheid worden prijs gegeven. En zoo ontstonden die reeksen van gedichten, die folianten vullen, in duizendtallen van verzen herhaling op herhaling stapelen en steeds dezelfde toestanden en dezelfde heldendaden bevatten.

1)

‘Huon de Villenoeve l'a molt estroit gardée:
N'en volt prendre cheval ne la mule afeltrée,
Peliçon vair ne gris, mantel, chape forrée,
Ne de buens paresis une grant henepée.
Or en ait il maus grez, qu'ele li est emblée.’

[p. 93]

Wij mogen ons thans verbazen over de onaesthetische uitbreiding dier dus tot rijmkronieken afdalende dichterlijke verhalen, hun al te welige groei laat zich verklaren uit den toestand der maatschappij, welke hun het aanzijn gaf. Het hoofdkarakter dier maatschappij is de algemeene afzondering, die op alles en op allen drukte.

Te midden van eene vijandige bevolking geplaatst, hadden de Frankische opperhoofden, waarschijnlijk van het eerste oogenblik af aan, dat men zich op Gallischen bodem vestigde, zich verschanst in versterkte huizen, te midden hunner goederen, en onderling ver van elkander verwijderd, gelegen. Die huizen waren langzamerhand burchten en kasteelen geworden, waarop de meer en meer in aristocratische richting ontwikkelde adel een eenzelvig leven leidde. De patriarchale Germaansche zin was weldra, onder invloed van Gallo-Romeinsche gewoonten, afgelegd. Terwijl de koningszoon Waltharius, aan zijn huwelijk denkende, nog zegt, dat dit hem belasten zal met de zorg voor huis en akker¹⁾, laat weldra de Frankische adel aan dorpers en eigenhoorigen landbouw en nijverheid over en leeft in trotsche afzondering, zonder eigenlijke bedrijvigheid, zich alleen oefenende in de oude krijgsdeugden, genot en verstrooiing zoekende in wapenoefening en jachtvermaak. Maar wanneer het gure jaargetij dit belette, wanneer gebrek aan gebaande wegen het gezellig verkeer met min of meer verwijderde buren afsloot, en de lange, lange winteravond den burchtbewoner binnen zijne muren hield, dan was de rondreizende jongleur welkom of de letterkundige huispaap, die weken achtereen zijn heer en meester kon bezighouden met den onuitputtelijken foliant, die niet zelden met het missaal den geheelen boekenschat van het kasteel vormde. Hoe langer het verhaal duurde, destebeter; en hoe vaker daarin toestanden werden beschreven, die des hoorders smaak streelden, hoe aangenamer dit dezen moest zijn. Onder zulke omstandigheden was dus de grenzenlooze uitgebreidheid van een gedicht, met zijne herhalingen of verschillende voorstellingen van hetzelfde feit of dezelfde gedachte, met zijne overlading van episoden, een noodzakelijk kwaad.

1) Waltharius, vs. 153:
‘Aedificare domos, cultumque intendere ruris Cogar.’

[p. 94]

Het is hier de plaats om ook iets over den oudsten vorm dier gedichten te zeggen. Zij dragen den naam van Chansons de geste (Geschiedzangen), hetgeen hun dubbel karakter aanduidt, met betrekking tot hun oorsprong en de wijze, waarop men ze voordroeg. Zij werden oorspronkelijk onder begeleiding van een strijkinstrument, de veêl, gezongen¹⁾. Soms, maar zelden, geschiedde dit door den dichter zelf, die trouvère (vinder) heette; gewoonlijk door iemand, die van zoodanige voordracht zijn handwerk maakte, en jongleur genoemd werd. Soms bespeelde deze zelf de veêl maar dikwerf werd hij door een vedelaar vergezeld.

Talrijke voorbeelden, aan de gedichten zelve ontleend, bewijzen, dat zij op dien trant werden voorgedragen. Men versta dit intusschen niet zoo, dat die stukken, welke gaandeweg verscheidene duizenden rijmregels lang waren geworden, in hun geheel werden gezongen. Dat ware onmogelijk geweest. Men koos een fragment, dat gewoonlijk bijval verwierf, of dat bijzonder toepasselijk was bij gegeven omstandigheden²⁾.

1) Léon Gautier zegt, Les Épopées françaises, tom. I², p. 150: ‘Même quand l'oiseau marche, on sent qu'il a des ailes. Même quand nous lisons la Chanson de Roland, nous sentons qu'elle fut faite pour être chantée: oeuvre destinée à la voix plutôt qu'aux yeux de l'homme. Les plus anciens manuscrits que nous possédons de nos Chansons de geste sont de petits manuscrits de poche à l'usage de ces chanteurs ambulants qu'on appelait joculatores, jongleurs. On ne saurait trop le répéter: la décadence de notre poésie épique devait commencer le jour où l'on devait la lire, et non plus la chanter.’

2) Een enkel voorbeeld ten bewijze. In den Roman de la Violette leest men, dat de held, Gérard van Nevers, zich vermomd naar zijne goederen begeeft, waarvan men hem beroofd had.

‘Lors vesti un viex garnement,
Et pend à son col une vielle,
Car Gérars bel et bien vièle...
Tant a marchié et plain et val
Qu'a la cité de Nevers vint.
Borjois l'esgardent plus de vint
Qui disoient tout en riant:
‘Cist jongleres vient por noiant,
Quar toute jor porroit chanter
Que nus ne l'alast escouter.’

Hij trekt evenwel naar het kasteel van den Hertog van Metz:

‘A la porte tant atendi

Qu'uns chevaliers ens l'apela

Qui par la cour traiant alla.

En la salle l'emmène amont

Et de vieler le semont....

Lors comence, si com moi semble,

Com cil qui moult iert senés

Ces vers de Guillaume au cort nés,

A clère vois et à dous son:

‘Granz fu la cort en la sale à Loon,
Moult ot as tables oisiax et venoison;
Qui que menjast la char et le poisson,
Onques Guillaume n'en passa le menton,
Ainz manga torte et but eve à foison.
Moult s'en merveillent cil chevalier baron.
Quant ont mengié et béu a foison
Les napes ostent escuier et garçon.
Li cuens Guillaumes mist le roi à reison:
“Que pensez-vos, dist-il, li fils Charlon,
Secorraz-moi vers la jeste Mahon?
Jà déust estre li olz à Chaalon!’
Dist Looys: ‘Et nos en parleron,
Et le matin savoir le vos feron
Ma volenté, se je irai ou non.”
Guillaumes l'ot, rougist comme charbon,
De mautalent en froncist le guernon:
‘Comment deable, dist-il, si plaideron!
Est-ce la fable du tor et del mouton?
Moult a à fère qui plessier veut felon.”
Il s'abessa, si a pris un baston,
Et dist au roi: ‘Vostre fié vos randon;
N'en tendrai mès vaillant un esperon,
Ne vostre amis ne serai ne vostre homs.
Et si venrez, ou vos voilliez ou non.” -

Ensi lor dit vers dusqu'à quatre

Pour aus solacier et esbatre’, etc.

Hij zong hun dus vier strophen voor.

[p. 95]

En wat nu meer bepaald den vorm der gedichten betreft, zij bestonden uit zoogenaamde tirades of laisses monorimes: dat zijn afdeelingen of strophen van een onbepaald getal regels: nu eens

[p. 96]

slechts van drie, vier of zes, maar soms ook van een paar honderd. In de Chanson des Lorrains vindt men zelfs een couplet van vijfhonderd-zes-en-veertig regels. In den beginne was ieder couplet of laisse kort en regelmatig. Eerst in den Boèce, uit de tiende eeuw, komen ongelijke coupletten voor¹⁾. Al de regels van hetzelfde couplet gingen op denzelfden rijmklank uit, maar men vergenoegde zich daarbij met het onvolmaakte, zoogenaamde assoneerende rijm²⁾.

Voorts bestond iedere regel uit tien lettergrepen, met eene rust achter de vierde. Iedere strophe eindelijk werd besloten door een korten, rijmloozen regel van zes lettergrepen, waarvan de laatste toonloos was³⁾.

Dit was de oude, echte epische versmaat. Daar kwam ietwat later de zoogenaamde Alexandrijnsche versmaat bij, alleen van het beschreven vers verschillende door het aantal lettergrepen, waaruit een regel bestond, dat twaalf bedroeg, in steê van tien, met eene rust middenin⁴⁾.

1) Verg. Léon Gautier, l.c. tom. I², pag. 326.

2) Om een rijm te vormen wordt overeenstemming vereischt van den slotklank der sluitwoorden van twee of meer versregels, en wel zoo, dat bij het zoogenaamde staand of mannelijk rijm èn slot-klinker en medeklinker èn klemtoon dezelfde zijn, terwijl voor het slepend of vrouwelijk rijm daarbij nog een gelijkluidende toonlooze staart komt. Zoo rijmt b.v. bejáard op verváard, vergeven op beleven; niet verzoend op beloert, noch verléeren op zéven, of óorlog op bedróg.
Nevens dit volmaakt of consoneerend rijm staat de assonance, die tevreden is met de minder volkomen overeenkomst van klank, waarin wel klemtoon en klinkers, maar niet de medeklinkers gelijk zijn, als b.v. leven: velen; loop: koor; tarten: verpanden.

3) Ik neem aan, dat dit eenmaal algemeen gebruik was, ofschoon deze slotregel alleen in sommige handschriften van den Guillaume d'Orange, in Amis et Amiles, en Jourdain de Blaives voorkomt. Maar juist omdat hij in enkele handschriften verdwijnt, meen ik te mogen veronderstellen, dat het gebruik algemeen geweest is.

4) De naam schijnt ontleend aan het gedicht van Alexandre van Alex. de Bernay en Lambert le Tort, uit de twaalfde eeuw. Toch is er een nog ouder gedicht in die versmaat geschreven. Gaston Paris zegt; ‘Le plus ancien document qu'on en possède paraît être le Voyage de Charlemagne à Jerusalem’. En daarmee vereenigt zich Léon Gautier, Les Épopées françaises, tom. I², pag. 314. 't Staat intusschen niet vast, dat dit gedicht ouder is. Dr. E. Koschwitz, de jongste uitgever van het bedoelde gedicht, nu gewoonlijk kortheidshalve Le pèlerinage de Charlemagne genoemd, zegt in de tweede uitgave (Heilbronn, 1883) dat het bedoelde gedicht eene bewerking zou zijn uit het begin der XIIe eeuw van een gedicht uit het einde der XIe eeuw. Ook G. Paris vereenigt zich hiermee (Romania, XIII). Van een ander gevoelen is H. Morf in zijne studie over La chanson du pèlerinage (Romania, XIII, p. 185 etc.). Hij plaatst het vóór 1080. Zie over dit epos de studie van dr. A.G. van Hamel in De Gids van 1883, I, bl. 84 enz.

[p. 97]

Tot de eigenaardigheid der Chanson de geste in haren oudsten vorm behoort nog dit, dat een treffende toestand soms twee-, ja, driemalen, met weinig verschil van uitdrukking, in even zooveel achtereenvolgende tirades werd geschilderd. Deze worden door de Franschen couplets similaires genoemd.

Er bestaat over den oorsprong en de beteekenis van dit verschijnsel groot verschil van meening.

Sommigen veronderstellen, dat die herhalingen voortsproten uit verschil van lezingen in verschillende handschriften, die de jongleurs gedachteloos, of om zich de moeite eener keuze te besparen, in hun afschrift achter elkander opnamen; doch dat zij ze niet tegelijker tijd zongen, maar alleen die kozen, welke zij meenden, dat het meest geschikt waren om indruk te maken op het publiek, dat zij juist voor zich hadden.

Anderen zijn van oordeel, dat die herhalingen opzettelijk aangebracht en als een bewust kunstmiddel aangewend werden, om den ietwat stompen hoorders eene gedachte door herhaling ervan volkomen duidelijk te maken, en zoodoende den gewenschten indruk te verkrijgen. Naar deze opvatting waren zij dus een wezenlijk kunstmiddel.

Ook Léon Gautier, die de verschillende meeningen omtrent dit punt opteekent¹⁾, is de veronderstelling toegedaan, dat de jongleurs verschillende teksten achter elkander afschreven, en uit die verscheidenheid van lezingen dan eene keuze deden, geschikt voor hunne toehoorders van dat oogenblik; maar bemerkende, dat herhaling van de schilderingen, daarin vervat, grooten indruk maakte, zouden ze de verschillende lezingen achter elkander hebben gezongen, eerst onwillekeurig, later willens en wetens. Reeds in

1) Zie de verschillende meeningen opgesomd in Les Épopées françaises, tom. I², pag. 659 suiv.

[p. 98]

de elfde eeuw zou dit laatste middel opzettelijk zijn toegepast, zooals de Chanson de Roland leert. De meeste couplets similaires zijn daar blijkbaar het werk van één en denzelfden dichter, en zeer stellig met overleg gemaakt, daar een volgend couplet doorgaans het voorafgaande aanvult door de mededeeling van een nieuw feit of van eene nieuwe gedachte¹⁾.

Tegen dit juste-milieu-stelsel gelden de volgende bedenkingen.

Vooreerst: is het denkbaar, dat de jongleurs zoo maar verschillende lezingen van eene plaats achter elkander hebben opgeschreven? Welk doel konden zij daarmee hebben? Maar dit bezwaar voorbijgaande, doet zich de vraag op: hoe kwamen zij aan die verschillende lezingen? Wanneer zij eene Chanson de geste op- of afschreven, zal dat wel naar mondelinge voordracht of naar één eenig handschrift geweest zijn, vooral in den alleroudsten tijd: want zij waren er niet op uit, als onze hedendaagsche geleerde uitgevers, verschillende teksten te vergelijken.

En ook dit voor het oogenblik daargelaten, dan moet men

1) Pag. 363: ‘Sur les manuscrits où nos jongleurs copiaient leurs poëmes, ils ont pu être amenés à copier, à la suite l'une de l'autre, plusieurs laisses empruntées à des versions différentes. Nous admettons volontiers cette hypothèse, et nous croyons également que, devant leurs auditoires des châteaux ou des villes, ils ont pu désirer d'avoir un libre choix entre certaines laisses d'assonances différentes. Mais nous sommes intimement persuadés qu'un tel état de choses n'a pu se prolonger longtemps, et que nos épiques ne tardèrent point à s'apercevoir du prodigieux effet que produisaient ces couplets de sources diverses, lorsqu'ils s'avisèrent un jour de les chanter à la suite l'un de l'autre. Ils ont commencé sans doute par les répéter “sans le faire exprès;” mais, avec cette rapidité d'intuition qui caractérise les comédiens, ils ont compris tout ce que les couplets similaires pouvaient produire d'effets artistiques. Et alors ils ont fait a. dessein ce que, tout d'abord, ils avaient fait sans y penser et fort involontairement.... Depuis quelle époque les laisses ainsi répétées sont-elles devenues un procédé artistique? - Depuis la Chanson de Roland, tout au moins. - Notre preuve, la voici. Prenez, même dans le Roland, prenez la plupart des couplets similaires. Ils sont si bien l'oeuvre d'un seul et même poëte, ils sont si bien une oeuvre voulue, qu'en général le second couplet complète le premier par l'énoncé d'un fait nouveau ou d'une idée nouvelle.... Donc, ces laisses ne font pas double emploi; donc, elles se complèten; donc, ce ne sont pas là des variantes entre lesquelles on pouvait faire un choix ad libitum.

[p. 99]

vragen: zoo zij begrepen uit die verschillende lezingen, die hun ten dienste stonden, eene keuze te moeten doen, hoe kwamen zij er dan toe er meer dan ééne op te dreunen? Het geschiedde ‘sans le faire exprès’, bij toeval, al dommelende! Dit ‘sans le faire exprès’, is zeker niet duidelijk. Maar ik wil eens aannemen, dat het begrijpelijk is, en dat een toeval al eens een jongleur had geleerd, hoe grooten indruk men met die herhalingen kon maken, dan zou dit het voorkomen van couplets similaires in één gedicht verklaren; maar met die veronderstelling heldert men de algemeenheid van het feit niet op. Of heeft hetzelfde toeval zich overal voorgedaan? Of moet men meer aan algemeene navolging denken?

En dan verder: hoe is het stelsel van oorsprong uit verschillende teksten te rijmen met het feit, dat de dus aaneengeregen plaatsen juist altijd op verschillende rijmklanken uitgaan, hoe met de juiste opmerking, dat die couplets similaires elkander aanvullen en dus blijkbaar het wel overlegde werk zijn van één dichter?

Daar in nagenoeg alle Chansons de geste, die wij kennen, de couplets similaires niet geheel gelijk zijn, maar elkander aanvullen, moeten ze wel van den beginne af aan het opzettelijke werk van een dichter, of althans van den jongleur geweest zijn. En het is veel waarschijnlijker, dat hij ze aan zijne kunstvaardigheid te danken had, dan aan verschillende handschriften, waarvan ik hem onmogelijk de kennis kan toeschrijven. Hij heeft ze blijkbaar onder den drang der omstandigheden eerst geimproviseerd, en voorts gebruikt, toen hij, die van de giften van zijne toehoorders leefde, zag, dat zoodanig tafereel bijzonderen indruk op hen maakte, en hij dus kon verwachten, dat hunne milddadigheid zou worden geprikkeld, wanneer hij door eene ietwat gewijzigde herhaling van het onderwerp hun smaak streelde en hen dus in eene goede luim hield.

Die vorm is na verloop van tijd min of meer gewijzigd. Op die veranderingen was zeker van grooten invloed de schriftelijke opteekening dier zangen, welke toen ook gaandeweg begonnen gelezen te worden in steê van gezongen.

Dat dit ook met de Chansons de geste plaats had, was het gevolg van eene wijziging, die de letterkundige smaak omstreeks de helft van de twaalfde eeuw ondergaan had en waarvan wij later

[p. 100]

de oorzaken zullen ontwikkelen. Wij zullen dan zien, dat eene nieuwe soort van gedichten in zwang kwam, waarbij het niet meer te doen was om schildering van grootsche tafereelen in breede trekken, maar veeleer om analyse en teekening van bijzonderheden. Die verhalen moesten haast meer met verstand dan met naïef gevoel worden genoten, en daarom waren zij dan ook geheel ingericht om te worden gelezen¹⁾.

Toen dit eenmaal mode geworden was, mocht bij den gemeenen man de gewoonte om de historische gedichten zich te laten voor-zingen nog geruimen tijd standhouden, maar voor de meest beschaafde klassen der maatschappij werd de nieuwe methode op de oude volkspoëzie toegepast.

Het eerste gevolg daarvan was, dat de korte slotregel der versafdeelingen verdween. Hij had hoogst waarschijnlijk gediend om den vedelaar, of misschien het publiek, te waarschuwen, dat het couplet ten einde was en dat iets nieuws zou beginnen²⁾: - bij de voorlezing was dit niet meer noodig.

Maar bij die lezing konden assonancen ook niet meer voldoen. Men begon nu letterovereenkomst voor het gezicht te verlangen. Bovendien streelden die onvolmaakte rijmen het gehoor maar luttel, toen zij niet meer overschaduwd of gesteund werden - naar men 't neemt - door den gecadanceerden rhythmus van den zang. Vandaar een streven om 't onvolmaakte door meer zuiver rijm te vervangen.

De grootste verandering intusschen, die de voorlezing in de samenstelling dier gedichten teweegbracht, was, dat nu de herhaling van dezelfde schildering in verschillende op elkaar volgende strophen niet meer kon worden gedoogd, zooals licht te begrijpen valt.

De veranderde wijze van voordracht werkte dus eensdeels de kunsteenheid van het gedicht in de hand, terwijl daardoor in het algemeen een meer beschaafde vorm noodzakelijk werd.

1) ‘Les romans bretons sont destinés à être lus et non à être chantés et Chrétien de Troies nous montre déjà plus d'une dame ou demoiselle (mais jamais un homme) occupant ses loisirs à lire un roman; toutefois, d'habitude, les seigneurs et les dames pour lesquels ils étaient composés se les faisaient lire et, pour cause, plutôt qu'ils ne les lisaient eux-mêmes.’ G. Paris, Les romans en rers du cycle de la table ronde. Paris, 1887, p. 17.

2) Verg. Léon Gautier, Les Épopées françaises, tome I², pag. 366 suiv.

[p. 101]

Dit is duidelijk waar te nemen, als men de latere omwerkingen van oude volksgedichten, zooals die in de dertiende eeuw geschreven zijn, vergelijkt met de oudste stukken van dien aard, welke tot ons zijn gekomen. Wel klimmen de handschriften, waarin deze vervat zijn, niet hooger op dan tot de tweede helft der twaalfde eeuw, maar men mag toch veilig aannemen, dat die teksten weinig of niet afwijken van hetgeen zij eene of anderhalve eeuw vroeger waren.