Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 1. De middeleeuwen (1)

[p. 19]

De Nederlandsche letterkunde in de Middeleeuwen.
Eerste boek.

De heidensche voortijd.

[p. 21]

I. De Oudduitsche volkspoëzie.

De geschiedenis onzer letterkunde moet, zal zij volledig zijn, hoog opklimmen. Zoo wij al niet lang behoeven te verwijlen in de Germaansche bosschen, wij mogen ze niet zonder vermelding voorbijgaan; want dáár worden de oudste sporen van Duitsche dichtkunst aangetroffen, die bekend zijn.

Wel is ons niets uit dien overouden tijd bewaard gebleven, maar wij hebben hoogst merkwaardige berichten in de werken van een schrijver uit de eerste eeuw onzer jaartelling, den Romein Tacitus. Deze geschiedschrijver, die vrij nauwkeurig met de Germanen bekend was, meldt ons, dat zij gezang en poëtische volksoverlevering kenden.

Wij noemen in de eerste plaats hunne slagliederen, waarvan wij niet veel meer weten, dan dat daarin bij voorkeur den god of halfgod Donar, dien Tacitus Hercules noemt, werd aangeroepen, en dat zij met woeste kreten, die bosch en dal vervulden, gepaard gingen.

Van meer belang zijn de zangen aan hunne theogonie en cosmogonie gewijd. Wij vernemen daaromtrent het volgende in het geschrift de Moribus Germanorum:

‘In overoude liederen, bij hen de eenige wijze, waarop zij de gedachtenis aan geschiedkundige voorvallen bewaren, loven zij den god Tuisto (Tuisco), voortgesproten uit de aarde, en zijn zoon Man, als de stamvaders en stichters van hun geslacht. Aan Man kennen zij drie zonen toe, naar wier namen zij, die het dichtst bij den Oceaan wonen, Ingaevonen, de meer binnenslands gelegene Herminonen, de overigen Istaevonen genoemd worden¹⁾. Sommigen

1) Vgl. K. Müllenhoff, Zeitschrift für deutsches Alterthum, XXIII, bl. 1 vv.

[p. 22]

verzekeren, maar de zaak is oud en duister, dat de god meer zonen had, en dat meer volksbenamingen daarmee in verband staan, als de Marsen, Gambriviers, Sueven en Wandalen; ja, dit zouden de echte en oude namen zijn.’

Maar niet slechts over de wording van het menschelijk geslacht handelden hunne zangen, ook de groote daden van dat uit de goden ontsproten voorgeslacht werden daarin gevierd. Wij zagen reeds, hoe Tacitus hunne dichterlijke volksoverlevering vermeldt; elders doet hij ons zien, hoe de sage gelijktijdig met het heldenfeit ontstaat, dat zij bezingt, als hij verhaalt, dat de Cheruskerveldheer Arminius, die de legioenen van Varus vernield en de Germaansche onafhankelijkheid beschut had, reeds in volkszangen verheerlijkt werd¹⁾.

Alle Duitsche stammen vierden waarschijnlijk hunne helden op soortgelijke wijs. Men mag het opmaken uit de overleveringen, welke ons door sommige kroniekschrijvers van later tijd zijn bewaard. Zoo weten wij, dat de Goten den lof hunner oude koningen zongen, en enkele hunner sagen, bij Jornandes, een schrijver uit de zesde eeuw, geboekt, klimmen misschien tot de eerste eeuw onzer jaartelling op. Later werd Attila in hunne liederen herdacht, en het lijk van den beroemdsten Westgotischen koning, Theodorik, ziet men onder jubelgezang van het bloedig slagveld bij Châlons wegdragen. Voorts leefde in hunne overleveringen de roemruchte nagedachtenis van koning Ermenrik, die ook in Nederlandsche sagen overging en op wien nog toespelingen in onzen Reinaert voorkomen.

Evenzoo bezaten de Langobarden een schat van sagen en historische liederen, die voor een deel zijn bewaard door hun geschiedschrijver Paul Warnefried. Bij hem komen zoo veelvuldige tooneelen voor, waarover een onmiskenbaar poëtisch waas is uitgegoten, en die meer op het gebied der sage dan der historie t'huis behooren,

1) Annales II, 88. ‘Arminius.... liberator haud dubie Germaniae, et qui non primordia populi Rom. sicut alii reges ducesque, sed florentissimum imperium lacessierit: proeliis ambiguus, bello non victus. Septem et triginta annos vitae, duodecim potentiae explevit: caniturque adhuc barbaras apud gentes; Graecorum annalibus ignotus, qui sua tantum mirantur: Romanis haud perinde celebris, dum vetera extollimus, recentium incuriosi.’

[p. 23]

dat het terstond in het oog moet vallen, dat ze op historische liederen en volksoverleveringen berusten.

Hoe gering onze kennis van de Oudgermaansche poëzie ook zij, wij mogen toch uit hetgeen wij weten, veilig besluiten, dat van de vroegste tijden af, lang vóór de groote veranderingen, die de volksverhuizing in den toestand der Duitsche stammen teweegbracht, in gansch Duitschland historische heldenliederen in aanzien waren.

Het lag in de natuur zelf dier oorspronkelijke liederen, dat zij voor het nageslacht verloren moesten gaan. Sommige zijn in vergetelheid geraakt door omstandigheden, waarop wij straks onze aandacht zullen vestigen; andere zijn waarschijnlijk, naar den aard van alle overleveringen, vervormd en gewijzigd tot onkenbaar-wordens toe, blijven voortleven tot in veel later eeuw.

Die opmerking lokt eene belangrijke vraag uit, nl. deze: of omgekeerd de Germanen geene enkele overlevering hebben bewaard, afkomstig uit den tijd vóór hunne verhuizing naar Europa. Van verschillende zijden is die vraag bevestigend beantwoord.

Grimm twijfelde er niet aan, of de stammythe van Man en zijne drie zonen was reeds uit Azië meegebracht, en het schijnt ook duidelijk, dat die uit de aarde voortgesproten Tuisto een god van autochthonen was, en niet eerst aan volksverhuizers geopenbaard¹⁾.

Evenzoo meenen sommige Duitsche geleerden den Siegfried van het later te behandelen Nevelingen-lied òf voor eene verpersoonlijkte natuurkracht òf voor een god, in allen gevalle voor een mythisch wezen te mogen houden, waardoor die sage natuurlijk tot de hoogste oudheid opklimt. Anderen gelooven in hem den held Karna uit het Indische epos (Mahâbhârata) te herkennen, terwijl anderen weder onder dien naam Arminius, den bevrijder van Duitschland van het ‘dwergengeslacht’, verborgen achten.

1) Over de verklaring van deze en andere stammythen raadplege men de werken van Adalbert Kühn, Wilhelm Mannhardt, Max Müller en - voor zoover zij punten der Germaansche mythologie behandelen - die der Scandinavische geleerden Sophus Bugge en A. Chr. Bang, die eene in vele opzichten nieuwe theorie verkondigen op het gebied der Germaansche mythologie. Over de laatste vergelijke men het opstel van Prof. B. Symons, Eene revolutionaire theorie op het gebied der Germaansche mythologie (Gids, 1883, IV, bl. 1 vv.).

[p. 24]

Maar het is hier de plaats niet om dit alles dieper na te sporen¹⁾. Het zij genoeg hier de aandacht op dat punt gevestigd te hebben; geweldige gebeurtenissen zouden weldra een ondoordringbaar waas zoowel over de goden- als over de heldensage uitspreiden.

Het woord sage komt van zeggen, en beteekent eigenlijk niets anders dan verhaal. Maar evenals aan het woord epos, dat gelijke beteekenis heeft, is er van lieverleê een ietwat gewijzigde zin aan gehecht: die van episch verdichtsel.

En toch, elke sage, elke dichterlijke volksoverlevering rust op waarheid, en schildert een feit, dat werkelijk gebeurd is. In de jeugd der volkeren verhaalt men alleen, wat men gezien heeft of meent gezien te hebben. Waar het feit zoo volkomen onder het bereik van den waarnemer valt, dat het naar zijn wezen zuiver (objectief) kan worden weergegeven, daar ontstaat historie. Wanneer de waarnemer, door oorzaken in of buiten hem, in minder gunstige omstandigheden verkeert en dientengevolge zijne persoonlijke (subjectieve) voorstelling of opvatting bij de vorming van het beeld eene groote rol moet spelen, wordt de sage geboren. Het laatste moest wel in den grijzen voortijd het geval zijn.

Die persoonlijke opvatting en voorstelling zijn juist kenmerkende eigenschappen der sage. Zij geven er de hooge waarde aan en maken het volksepos, dat eene sage op breeder schaal is, niet zelden historischer dan de geschiedenis zelf. Want juist daardoor wordt ons een blik in het inwendige van het volksleven gegund, omdat het niet de subjectiviteit van een enkelen, maar van het geheele volk is, die zich openbaart.

Van het geheele volk: want de sage, de kern van het volksepos, is niet te beschouwen als het gewrocht van een enkel persoon, maar als de natuurlijke uiting van den algemeenen volksindruk.

Vroeger meende men, dat, evenals de Kelten, ook de Germanen barden hadden, die een afzonderlijken, gewijden stand vormden en tot de priesterkaste behoorden; dat deze zangers bij uitnemendheid alleen voor de vervaardiging en de bewaring van de epische heldenliederen moesten zorgen. Men is van deze meening teruggekomen, die op eene verkeerd begrepen plaats van

1) Zie over de verschillende verklaringen van de Siegfried-sage Dr. Hermann Fischer, Die Forschungen über das Nibelungen-lied seit Lachmann, s. 112, ff.

[p. 25]

Tacitus steunde¹⁾. Maar dit neemt niet weg, dat dikwerf mannen van bijzondere begaafdheid het dichten en zingen als beroep uitoefenden. Zij heetten scof (schepper) of liudari (zanger). Misschien waren het bij voorkeur blinden, die zich aan dat beroep wijdden: althans reeds zeer vroeg (in de Vita Liudgeri) wordt van den blinden zanger Bernlef uit Holwerda bij Delfzijl gewaagd²⁾.

Dat die heldenliederen werkelijk gezongen werden, lijdt geen twijfel: dit geschiedde onder begeleiding van de harp³⁾.

Eene belangrijke gebeurtenis, een treffend natuurverschijnsel of een heldenfeit, het laatste vooral, trekt de opmerkzaamheid van allen: door een hunner, wiens verbeelding het sterkst werkt, wordt aan de onweerstaanbare aandrift, om den ontvangen indruk in woorden terug te geven, gehoor verleend. Hij schildert het feit zoo als allen het zich voorstellen, en dus ontstaat het volksgedicht.

Hoe jonger een volk, hoe meer er een algemeen peil van ontwikkeling is, waarboven zich ter nauwernood iemand verheft. Treffende gebeurtenissen moeten dus wel op allen nagenoeg denzelfden indruk maken; vandaar dat het epische lied, door één begaafde ontboezemd, weerklank vindt bij allen, gemakkelijk onthouden en van mond tot mond voortgeplant wordt.

Daar het gewrocht van een enkelen intusschen niet volkomen den geheelen volksgeest teruggeeft, wordt er bij de mondelinge overlevering hier een trek weggelaten, daar een andere aan toe-

1) De Moribus Germ., cap. 3, waar gesproken wordt van ‘carmina, quorum relatu, quem barditum vocant caet.’ Men dacht daarbij aan bard, in plaats van aan bardhi = schild, of barja = schreeuwen. Müllenhoff (De antiquissima Germanorum poesi chorica. Kiliae, 1847) denkt bij barditus aan ‘den Donnerruf, die Bartrede des Gottes,’ die er door nagebootst werd.

2) ‘Caecus vocabulo Bernlef, qui a vicinis suis valde diligebatur, eo quod esset affabilis, et antiquorum actus regumque certamina bene noverat psallendo promere.’ Pertz, Monumenta Germ. hist., II, 412. Psallere = zingen onder begeleiding van de harp. Vgl. aant. 1, bl. 33. Men leze over Bernlef, die evenwel slechts drie jaren blind was: Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de hervorming, I, bl. 180, doch vergelijke over dat niet geheel juiste beeld: prof. dr. J.G.R. Acquoy; de Friesche zanger Bernlef (Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis, 1887, II, bl. 222 vlg.).

3) Jornandes zegt: ‘Cantu maiorum facta modulationibus citharisque canebant.’

[p. 26]

gevoegd, totdat eindelijk het geheel, ontdaan van wat er nog persoonlijks aan mocht kleven, werkelijk de ware volksuitdrukking genoemd mag worden. Daarom draagt die overlevering terecht den naam van volksoverlevering, of, daar zij zich steeds in dichterlijken vorm openbaart, van volkspoëzie. Geen afzonderlijke zanger is als den zelfstandigen dichter daarvan aan te wijzen, omdat inderdaad de geheele stam, het geheele volk, heeft bijgedragen om haar te vormen.

Die liederen kunnen niet anders dan verhalende, epische liederen geweest zijn, ofschoon de persoonlijke opvatting daaraan nu en dan een lyrischen bijsmaak kan hebben gegeven¹⁾. Het ligt in den aard der zaak, dat dit subjectieve karakter der volkspoëzie, gepaard aan de mondelinge overlevering, die gedurende langen tijd hare opteekening voorafging, een grooten invloed op haar wezen moest uitoefenen. Waar nieuwe feiten machtig op de volksverbeelding werkten, waar door de aanraking met eene vreemde beschaving de horizon van den geest werd verruimd, daar kon het niet anders, of de overleveringen moesten, voor zoover ze niet werden verdrongen, met nieuwe bestanddeelen worden vermengd of diepingrijpende wijzigingen ondergaan.

Twee groote historische gebeurtenissen hebben dan ook werkelijk den grootsten invloed op de Duitsche volksoverlevering gehad: de Volksverhuizing, die haar wijzigde, en de invoering van het Christendom, welks priesters er naar streefden haar te vernietigen.

Als de stam, onder welken eene sage ontstaat, den voorvaderlijken grond blijft bewonen, hebben de beelden dier sage de meeste kans om hunne scherpe, duidelijke omtrekken te behouden. Dit bewijst de Grieksche volksoverlevering. Als daarentegen het tooneel, waarop zich het volk beweegt, herhaaldelijk verandert; als een stam voortdurend in aanraking komt met nieuwe stammen, met wier heldensage hij kennis maakt; als de telkens terugkeerende onvermijdelijke strijd met aanverwanten of vreemden nieuwe heldenfeiten uitlokt, dan moet wel het oude op den achtergrond

1) Dat epische liederen aan lyrische ontboezemingen zijn voorafgegaan, lijdt geen twijfel. De bewijzen, die Léon Gautier voor de tegenovergestelde meening heeft bijgebracht (Les Épopées Françaises, I², p. 3-4), zijn minder dan zwak.

[p. 27]

of overschaduwd raken, dan moeten wel de trekken der hoofdpersonen ineensmelten en de volksoverlevering innigen samenhang, afronding en duidelijkheid van omtrekken verliezen.

Dat dit juist de toestand was, dien, op dit gebied, de groote volksverhuizing in het leven riep, moet een ieder in het oog vallen. Aan die onophoudelijke, onderlinge, gedwongen voortstuwing der verschillende Germaansche stammen van het Oosten naar het Westen is dan ook menig verschijnsel toe te schrijven, waarvan men de duidelijke sporen in verscheiden volksgedichten van later tijd terugvindt. De sagen van verschillende stammen, b.v. van Franken en Bourgondiërs, werden aan elkander geknoopt, de groote daden, door verschillende helden bedreven, aan één persoon toegekend, of omgekeerd de lauweren van een enkelen onder meer dan één verdeeld. De perspectief van tijd en ruimte verviel en gebeurtenissen, in verschillende eeuwen of op ver uiteen liggende plaatsen voorgevallen, werden samengeperst binnen dezelfde lijst. Dit leert ons het latere Fransche volks-epos ten stelligste.

Voorts had de reusachtige en rustelooze beweging dit ten gevolge, dat in de verwarring hier een enkele naam, dáár een afzonderlijk feit in het geheugen bewaard werd, welke echter, om bij voortduring de belangstelling te wekken, moesten gegroept worden om die enkele namen, die boven alle andere schitterden. Zoo werd Attila, de geduchte koning der Hunnen, die het grootste gedeelte van Europa overheerd of bedreigd had, een middelpunt, waaraan zich velerlei volkssagen vastknoopten. Theodorik, de machtige koning der Goten, die zijn zetel had in Verona, werd met hem in betrekking gebracht, en daardoor bleef hij als Diederik van Bern, met zijn dienstman Hildebrand, in het volksgeheugen leven. Liederen, waarvan zij de helden waren, weerklonken niet slechts in de oudste tijden door geheel Duitschland, maar nog in later eeuw waren zij zelfs hier te lande niet vergeten.

Van zulk een lied, het zoogenaamde Hildebrandslied, is, althans gedeeltelijk, eene opteekening uit de achtste eeuw bewaard gebleven. Ik vestig er hier de aandacht op, omdat het de gelegenheid geeft, iets over den vorm en den geest der oudste Duitsche poëzie te zeggen.

[p. 28]

Het was te verwachten, dat, gelijk de inhoud der sage poëtisch was, de vorm rhytmisch zou zijn: de ervaring leert toch, dat overal de poëtische vorm aan den ongebonden prozastijl voorafging.

Wij weten dan ook, dat dit in Duitschland eveneens geschiedde. Ik wijs slechts op de bekende plaats van den kroniekschrijver Einhart, die van Karel den Grooten, zijn tijdgenoot, vermeldt, dat hij de overoude liederen, die de daden en oorlogen der voorouderen bezongen, deed te boek stellen¹⁾.

Trouwens het Hildebrandslied bevestigt dit volkomen.

Slaan wij eerst een blik op den inhoud van dat lied, die hierop neerkomt:

Diederik van Bern is met zijn getrouwen dienstknecht Hildebrand voor Odoaker gevlucht naar Attila, den koning der Hunnen. Hildebrand heeft zijne jonge gade met een onmondigen zoon in zijn vaderland achtergelaten. Na verloop van vele jaren keert hij naar Bern (Verona) terug, en ontmoet onderweg zijn zoon Hadubrand, die sinds tot een man was opgewassen. Zij kennen elkaar niet, krijgen twist en dagen elkander uit. Hildebrand vraagt naar den naam zijner wederpartij: deze noemt zich, en nu wil de oude den strijd niet voortzetten en doet zich als Hadubrand's vader kennen. De zoon gelooft hem echter niet en kampt voort, tot eindelijk Hildebrand hem overwint en tot erkentenis dwingt. Eendrachtelijk trekken zij daarop naar Bern, waar de moeder hen met vreugde ontvangt. - Dit slot ontbreekt in het oorspron-

1) Einhart spreekt van ‘barbara antiquissima carmina, quibus veterum regum actus et bella canebantur’. En de Poëta Saxo, uit de negende eeuw, zegt van Karel:

‘Quae veterum depromunt proelia regum
Barbara mandavit carmina litterulis’.

Vergel. vooral Pio Rajna, Origini dell'epopea francese (cap. XI en XII), die aantoont, dat deze carmina uit den tijd der Merovingen stamden.
Theganus, de schrijver der geschiedenis van Karel's zoon Lodewijk, werd in de eerste uitgave als tweede getuige aangehaald; niet geheel terecht. Hij gewaagt van ‘poëtica carmina gentilia’, waarvan Lodewijk op later leeftijd een afkeer had; maar het is niet zeker, zelfs niet waarschijnlijk, dat hij onder carmina gentilia werkelijk Frankische volkszangen verstond. Denkelijk had hij Latijnsch-heidensche gedichten op het oog, zooals met den samenhang meest overeenkomt.

[p. 29]

kelijke: het is aan eene jonger opteekening ontleend. Misschien werd integendeel in het oude lied een van beiden gedood, hetzij dan de vader of de zoon¹⁾.

Dit gedicht, of liever dit fragment, werd waarschijnlijk door twee monniken van Fulda uit hunne reeds verbleekende herinnering opgeschreven²⁾. Het bestaat uit strophen van drie dubbele regels, wier deelen niet door het eindrijm, maar door de zoogenaamde alliteratie, hoewel dan ook nog op tamelijk ruwe wijs, zijn verbonden. De alliteratie of het stafrijm, dat tot in de negende eeuw, zoowel in Noord- en Zuid-Duitschland als bij de Angel-saksen, welluidendheid gaf aan het vers, berustte op de gelijkheid der letters, waarmee de twee meest geaccentueerde lettergrepen in de beide saamgebonden deelen van een versregel aanvingen. Men noemde dit rijmstaven³⁾.

Wat de voorstelling in het Hildebrandslied betreft, die is kernachtig en krachtvol: de gang van het verhaal heeft eene epische breedte en gelijkmatigheid in den trant van Homerus⁴⁾. Overigens staat dit lied als afgesloten geheel op zichzelf, naar den aard van het oorspronkelijk volksgezang. Eerst later werden verschillende

1) Verg. W. Wackernagel, Handbuch der deutschen Litt., tweede uitgave, I D., bl. 56. Wilhelm Scherer zegt: ‘Wir dürfen vermuthen, dasz der Alte siegte und am Leichnam seines Sohnes stand. Er hat sein eigenes Geschlecht vernichtet’ (zie S. 29 ff. zijner uitmuntende Geschichte der deutschen Litteratur, 3e Aufl. 1885).

2) Zie de litteratuur van dit gedicht in W. Wackernagel's Handbuch, tweede dr. uitg. door Ernst Martin, I, 54. Holtzmann's meening, dat het Hildebrandslied een brok uit de verzameling van Karel den Grooten zou zijn, vermeld ik hier slechts om der volledigheids wille.

3) Als voorbeeld geef ik dezen eenen regel uit het Hildebrandslied:

Hiltibraht enti Hadhubrant, untar herjun tuêm.

Wij bezigen nog dikwerf de alliteratie in een aantal uitdrukkingen: kind noch kraai (d.i. kraaier = haan), stok en steen, stoep of steen, huis en hof, bont en blauw.

4) Gelijk reeds werd opgemerkt, is het oorspronkelijke stuk slechts een fragment, maar het is in jonger bewerkingen geheel tot ons gekomen. Ook in Vlaanderen leefde het tot de zeventiende eeuw voort. Willems gaf een Vlaamschen tekst van dien tijd uit, Belg. Mus. VIII, bl. 464, en Oude Vl. Liederen, bl. 129.

[p. 30]

samenhangende sagen of zangen dienstbaar gemaakt om een grooter gedicht te helpen vormen, en pas in dien tijd kan men zeggen, dat het eigenlijke volks-epos in engeren zin aanvangt, waarbij de hand van den kunstenaar de aanwezige poëtische stof verwerkte.

In de oudste tijden was de poëzie in handen van geheel het volk: dit had de feiten gewrocht en zorgde, dat zij niet vergeten werden. Maar die losse deelen tot een geheel te vereenigen moest het werk zijn van één uitstekend individu. Het epos door de elektrieke vonk van het genie tot eene schoone eenheid te doen samensmelten, dat vermocht het geheele volk niet meer, dat was de taak van den Dichter.

Voor die verwerking van op zichzelven staande volksliederen of overleveringen in epischen toon tot een volksepos, zou, volgens sommigen, de tijd van Karel den Grooten de meest geschikte geweest zijn. De op zijn bevel volbrachte opteekening van historische liederen kon daartoe hebben bijgedragen. Toen eenmaal die reeks bijeenverzameld en dus gemakkelijk te overzien was, moest, dacht men, aan een hof, waar de klassieke letteren beoefend werden, in een tijd, dat het druk verkeer met Rome waarschijnlijk Vergilius, misschien zelfs Homerus - zij het dan in de taal der kerk - bekend had doen worden, ook de zucht ontstaan om die liederen tot een geheel te verbinden, en zóó eene kunsteenheid tot stand te brengen. Dit zijn intusschen niets anders dan gissingen, door geen enkel geschiedkundig feit gestaafd. Wat het geromaniseerde Frankrijk betreft, is het zeer de vraag, zooals wij later zullen zien, of daar nog wel veel sympathie voor de oude Germaansche overlevering bestond. In Duitschland, waar taal en zeden geene volslagen veranderingen hadden ondergaan, was het anders. Daar deed zich onder de regeering der Saksische keizers, die den naam van Otto hebben vereeuwigd, nog grooter invloed van het Klassicisme voelen, en die eeuw, waarin de epische meesterstukken der oudheid stellig bekend waren, was dus nog meer geschikt om een uitgebreid volksepos voort te brengen.

Het Germaansche heldentijdperk was tot een gesloten geheel ontwikkeld, waarvoor men echter nog warme sympathie bezat, en van welks geest men nog niet geheel vervreemd was: de geduchte strijd, die zoovele eeuwen geduurd had, en die daardoor het groote, nationale feit was geworden, maakte een natuurlijken

[p. 31]

achtergrond uit, waarop eene epische handeling kon worden geschilderd: de twee hoofdvoorwaarden voor het ontstaan van een volks-epos waren dus aanwezig.

En het is opmerkelijk, dat de jongste critiek juist dezen tijd, tusschen 971 en 991, aanwijst als dien, waarin het Nevelingenlied als een samenhangend geheel werd opgeteekend door Konrad, den Schrijver van Bisschop Piligrin van Passau¹⁾.

1) Verg. Dr. Hermann Fischer, Die Forschungen über das Nibelungenlied, S. 167, 186 ff. Volgens Martin ‘gilt als heimat des gedichts (Kutrun)’ ook ‘eine Donaustadt wie Regensburg oder Passau’. Vgl. evenwel bl. 49, aant. 3. Scherer daarentegen meent (Geschichte der deutschen Litteratur, S. 731): ‘Die Nachricht von einem lateinischen Nibelungenliede, das Bischof Piligrim von Passau im zehnten Jahrhundert habe verfassen lassen (Klage 2145) tritt zugleich mit, der Behauptung auf, dieser Piligrim sei der Oheim der bei den Hunnen gefallenen burgundischen Könige gewesen, und hat daher nicht die geringste Gewähr der Glaubwürdigkeit.’
Over de verhouding van het heldenepos tot de oude overlevering geef ik de volgende beschouwing van Martin in zijne Einleitung op zijn Kutrun, S. XVIII en XIX. ‘Das epos ist volkstümliche dichtung, welche die heldensage erzählt. Die heldensage ist nicht das erzeugnis eines einzelnen dichterischen geistes, sondern der jugendlich regen einbildungskraft des volkes. Ihr inhalt ist hauptsächlich die erinnerung des volks an seīn heldenzeitalter, an die zeit, in welcher es durch lange und schwere kämpfe sein nationales dasein gründete und behauptete. Die geschichtlichen bestandteile dieser erinnerungen verschmelzen mit den resten des uralten götterglaubens.... Auch die form des epos gehört nicht einem einzelnen an, weder die äusserliche, das metrum - es ist allgemein bekannt und findet sich an weit auseinanderliegenden orten und zu ganz verschiedenen zeiten gleichmässig - noch das, was man als form des gedankens bezeichnen kann, der ausdruck. Die einzelnen schilderungen, redeweisen, beiwörter kehren in den verschiedensten gedichten wider.
Muss man also das epos ein erzeugnis des volksgeistes nennen, so ist dies nicht so zu verstehn, als hätte zugleich das ganze volk oder eine versammlung etwa daran gearbeitet. Die dichter sind immer einzelne, aber sie vertreten die anschauung des gesammten volkes, über welches sie weder an bildung noch an befähigung sich wesentlich erheben. Diese dichter gehören wol meist den volkssängern an, welche durch ihre zahl und durch die verwendung der kunst als gewerbe einen besonderen stand ausmachen. Sie tragen an den höfen der fürsten und herrn sowie auf den strassen vor dem volke ihre lieder vor, welche aus der allbekannten sage irgend eine besonders entsprechende stelle heraus greifen. Selbst diese lieder sieht jedoch das volk als allgemeingut an, jeder kennt und singt sie.
Diese allgemeine kenntnis von den liedern muss sie wenigstens so lange unversehrt erhalten, als nicht die dichterische form eine durchgreifende veränderung erfährt. Und selbst wenn diese eintritt, so ist doch die sage in ihren grundzügen geschützt, weil sie als wirkliche geschichte angesehen und von der liebe und ehrfurcht des volkes getragen wird. Doch lässt sich der einfluss der zeitlichen entwickelung nicht ganz und gar fern halten. Je ferner die ursprünglichen grundlagen, die geschichtlichen und mythischen, gerückt werden, um so mehr überwiegt die poëtische auffassung. Aus gründen der engeren verbindung und der mehr einheitlichen auffassung fallen stücke der sage aus, werden neue eingesetzt; die einzelnen charactere und motive ändern sich mit den sittlichen anschauungen und bildungszuständen. Aber doch bleibt des ursprünglichen noch genug übrig um die übereinstimmung der älteren und der jüngeren sage unleugbar erscheinen zu lassen. Erst die einführung einer fremden bildung, welche die einheimische entwicklung unterbricht und mit der befreiung des einzelnen den zusammenhang der gesammtheit löst, lässt das epos und die heldensage verkümmern. Das epos sinkt allmählich in die unteren schichten des volkes hinab, wird roh in der form und märchenhaft im inhalt, bis es zuletzt ausklingt und verstummt.’

[p. 32]

Maar zoowel in Duitschland als in Frankrijk moest de eeuwenoude overlevering uit het Germaansche heldentijdperk wel verbleeken onder den invloed van allerlei omstandigheden, zoodat daaraan ontleende epische gedichten, die in Frankrijk geheel ontbreken, aan de overzijde van den Rijn ook maar schaars voorkomen. De maatschappelijke toestanden veranderen ook hier geheel en al. In het middelhoogduitsche tijdperk, zien wij de beschaafde kringen in Duitschland geheel onder den invloed van de omkeering, die op elk gebied door den eersten kruistocht was teweeggebracht. De beschaving was Christelijk-ridderlijk geworden, en de letterkunde is in menig opzicht, zoo al niet naar den geest, dan toch naar vorm en inhoud, eene afschaduwing van de nieuwere Fransche verhalende poëzie. Smaak voor Oudgermaansche heldenoverlevering moest aan de hoven en bij den adel zich wel verliezen¹⁾. Vandaar dan ook, dat middelhoogduitsche gedichten, onderwerpen uit het heldentijdperk behandelende, schaarsch zijn. Zij waren uit de mode.

1) W. Wackernagel noemt dit tijdvak o.a. ‘Die Zeit der Edeln, der Hofsprache, der romanisierten Deutschheit.’ Geschichte der deutschen Litteratur, I², 40.