De lof der aalbessen

[p. IX]

Voorwoord van de redacteuren

De periode rond 1800 heeft vooral naam gehouden als de meest roerige episode in de Nederlandse geschiedenis sinds de opstand tegen Spanje. De politieke ontwikkelingen waren dramatisch en volgden elkaar in adembenemend tempo op: groeiende tegenstellingen tussen de Oranje-aanhang en de Patriotten, Goejanverwellesluis gevolgd door de Pruisische interventie en de Patriottische uittocht in 1787-1788, de met Franse hulp uitgevoerde ‘fluwelen’ revolutie van 1795 waarbij de Oranjes werden verdreven, de transformatie van gewestelijk verbond naar eenheidsstaat, de diverse regeringswisselingen daarna, de steeds knellender Franse omarming, Franse vazalstaat onder het koningschap van Napoleons broer Louis in 1806, inlijving bij Frankrijk in 1810, herstel van de soevereiniteit in 1813, verheffing van de zoon van de laatste stadhouder tot koning en ten slotte de vereniging met de Zuidelijke Nederlanden - dit alles vond plaats in een tijdsbestek van amper dertig jaar.

Maar niet alleen vanuit een politiek perspectief maakte Nederland ingrijpende ontwikkelingen door. Ook op sociaal en cultureel gebied veranderde er veel. Al in de tweede helft van de achttiende eeuw was het besef gegroeid dat de Republiek haar vroegere luister had verloren. Dit crisisgevoel leidde tot bezinning op de eigen nationale identiteit: wat waren eigenlijk de kwaliteiten die het land in de twee voorafgaande eeuwen hadden grootgemaakt en die nu blijkbaar verloren waren gegaan? In de discussies daarover kwamen enkele kernbegrippen telkens terug: deugd, eenvoud, saamhorigheid, burgerzin. Talloze initiatieven werden er ontplooid om deze waarden weer in ere te herstellen en om ze onder brede lagen van de bevolking te verbreiden. Tot 1795 ging het hierbij uitsluitend om particuliere initiatieven, meestal gelanceerd door genootschappen. Daarna leek de eenheidsstaat de mogelijkheid te bieden om het herstel vorm te geven in een nationaal, door de regering uit te voeren programma.

De ambitieuze, vaak uiterst radicale plannen omtrent bijvoorbeeld de inrichting van het onderwijs, de scheiding van kerk en staat en de gelijkberechtiging van de verschillende godsdienstige denominaties, de codificatie van het recht, bleken het vaak te moeten afleggen tegen de politieke en sociale realiteit. Ook een centrale overheid was niet in staat om een perfecte samenleving in te richten. Bovendien drong het inzicht door

[p. X]

dat een herstel van de vroegere grootheid een fata morgana was: het land, zo begreep men, had definitief zijn plaats verloren in de rij van de grote naties. Deze ontnuchtering neemt echter niet weg dat het Nederland van na 1813 er wezenlijk anders uitzag dan dat van voor 1795, en dat de modernisering die zich in de loop van de negentiende eeuw voltrok op veel terreinen onmiddellijk te herleiden is tot grondslagen die in de crisisperiode van rond 1800 waren gelegd.

Het gevaar bestaat overigens dat de culturele ontwikkelingen in Nederland rond 1800 te specifiek vanuit een nationale optiek worden geïnterpreteerd. Allerlei van de hier gelanceerde ideeën en voorstellen hadden parallellen in de omringende landen. Het onderzoeksproject ‘De Nederlandse cultuur in Europese context’ is, zoals de naam al aangeeft, vooral ook bedoeld om de internationale samenhangen en de nationale varianten nader te verkennen.

***

Een van de grote debatten rond 1800 was gewijd aan de kwestie van de achteruitgang van Nederland. Volgens de traditie had de Republiek in de zeventiende eeuw tot een van de meest geavanceerde staten van Europa behoord. In de laatste decennia van de achttiende eeuw waren de tijdgenoten er steeds meer van overtuigd dat de Republiek op vele terreinen haar voorsprong definitief was kwijtgeraakt.

In zijn essay over de nationale smaak neemt Gert-Jan Johannes deze kwestie nader onder de loep. Hij analyseert het probleem waarom de elders in Europa toegepaste middelen om vooruitgang in kunsten en wetenschappen te bewerkstelligen, in Nederland zo weinig succesvol waren. Tevens maakt hij zichtbaar waarom in het toenmalige culturele debat het achterblijven van Nederland tot deugd werd verheven. Ten slotte levert hij ook een interessante verklaring voor het feit dat in Nederland de spreiding van kennis en cultuur zo hoog in het vaandel stond.

In het historisch onderzoek van de tijd rond 1800 wordt met enige regelmaat het weinig aantrekkelijke karakter van de Nederlandse cultuur ten tonele gevoerd. In zijn studie begint Johannes nu eens aan de andere kant en maakt hij duidelijk in hoeverre enkele fundamentele veranderingen in de culturele infrastructuur, het karakter van de Nederlandse cultuur mede hebben bepaald.

J.J. Kloek

W.W. Mijnhardt