Kint geer eur eige stad?

(1968)–E. Jaspar– rechtenstatus

Kèrreke.

Veer zien noe gekomme aon de historie vaan de prochiekèrreke vaan aajt Mestreech.

Wienie veer heij spreke vaan ‘aajt Mestreech’, meine v'r daomèt eus stad nao de daartiende of veertiende iew. Veur deen tied jummers bestoonte, zoe-es veer later zölle zien, in Mestreech mer twie prochies, die vaan Slevrouwe en die vaan Sintervaos. Iers later zien opgeriech de prochies vaan Sint Meerte (in Wiek), Sinterklaos, Sint Mattijs en Sint Jaan. Zeker heet de touwnaome vaan de bevolleking daotouw bijgedrage, meh es reije veur de opriechting vaan de prochies vaan Sinterklaos en Sint Jaan weurd in de aw kronieke ouch aongegeven et wegwèrreke vaan de prochiaal geistelikke oet de kollegiaal kèrreke vaan Slevrouwe en Sintervaos, veuriers wijl dat gewins geach woort um in die kollegiaal kèrreke de veurgesjreve deenste gans oongesteurd te kinne verriechte en twiedens um vrij te blieve vaan de bezeuke vaan de aartsdiakene, die wel in de prochiekèrreke oonderzeuk en vizitasie mochte doen, meh neet in die vaan de kapittels.

Veer zölle beginne mèt de bespreking vaan de kèrreke, die v'r dao eve geneump höbbe, um de twie veurnaomste kèrreke veur et lèste te bewaore. Dat is histories weliswoer neet zjus, meh et liek us toch beter, mèt et intressanste en boe et mieste euver te vertélle vèlt te slete.

Bij de bespreking vaan eus kèrreke zölle veer euver de bezunderhede vaan hun arsjitektuur neet miejer mètdeile es in verband mèt hun oontstoon en oetbreijing abseluut nudig is. Dao-op deep in te goon lik neet op eus terrein en is et werrek vaan aajtheidkundige en bouwkundige. Wel zölle veer, boe et te pas kump, us begeven op mie algemein terrein, um de plaotselikke touwstande, de zede en gebruke vaan aajt Mestreech beter te liere kinne en daodoor de historie vaan eus kèrreke en vaan de priesters, die ze bedeende, in helderder leech te stèlle.

A. Sint Meerte.

De aw historiebronne geven us zoe good es gei leech euver de allerierste kèrrek, die aon de rechterkant vaan de Maos moot gestanden höbbe. Toch is d'r alle reije um aon te numme, tot dao al in hiel aw tijje e kèrrekske gewees is. Vaan et ougenblik jummers, dat de twie kante vaan de Maos door 'n brök verboonde waore, höbbe ziech ouch aon de euverzij vaan Mestreech nederzèttinge gevörremp, al breide die ziech ouch neet zoe oet es die aon de linkerkant. In alle geval is de

aonwezigheid vaan zoe'n nederzètting op de plaots vaan et tegeswoordig Wiek al in d'n tied vaan de Romeine histories nao te goon en bliek oet de opgraovinge, die o.a. in de Rechstraot en de Grachstraot gedoon zien en boebij väöl Romeinse veurwerrepe gevoonde zien.

En noe is et hiel good te begriepe, dat, wie et kristendom in dees streke doordróng, ouch die bewoeners vaan d'n aandere kant vaan de Maos d'rop gestèld waore hun eige kèrrekske te höbbe.

Oet de eigenaordige plaots vaan de Wieker kèrrek aon et oetind vaan et behoud gedeilte (noe naturelik neet mie), vreuger zellefs vlak tege de umwalling aon, en oet et feit, dat 'n straot, die noe nog ‘Heidenstraat’ hèt, hiel kort debij laog, trèk d'n historiesjrijver vaan Heylerhoff de konkluzie, dat op die plaots 'nen heidennen tempel moot gestanden höbbe, boe me later 'n kristelikke kèrrek vaan gemaak heet en dat m'n op die maneer aon de einmaol door de kèrrek ingenome plaots heet vas gehawwe. Et zouw aanders ouch meuielik te verklaore zien, boerum die aw Wiekeneers, wienie ze de plaots veur hun kèrrek vrij hadde kinne keze, ze dweers tegen alle gebruken in neet ‘in et midde vaan et dörrep’ gezat hadde.

In alle geval heet et kèrrekske vaan Wiek langen tied 'n hiel besjeije plaots ingenome oonder de kèrreke vaan eus stad. Want veur et jaor 1587 waor et feitelik nog mer 'n kapel vaan de prochie Bemele, terwijl de pastoer vaan dees prochie, die op häören toer weer aofhóng vaan et kapittel vaan Slevrouwekèrrek, d'n desservant veur de Wieker kapel beneumde. Dees eigenaordige kèrrekelikke organizasie weurd in verband gebroch mèt de ligking vaan de kapel ten opziechte vaan Mestreech, wijl ingeval vaan euverstruiminge vaan de Maos, boe me vreuger nog väöl miejer vaan te lijjen had es in lateren tied, en ouch in geval vaan et nog al dèks defek weure vaan de in deen tied nog houte Maosbrök et touwziech op de kapel door de pastoer vaan Bemele gemekelikker kôs weure gehawwe es door d'n deke vaan Slevrouwekèrrek.

Et kapittel vaan Slevrouwe genoot vaan ajtsheer de tiende vaan et ‘dörrep’ Wiek en vaan et Wiekerveld en et vasstèlle vaan die tiende gaof dèks aonleijing tot ooneinigheid tösse dat kapittel en de priester, dee euver Sint Meerte waor aongestèld. In 1717 heet de rechsgelierde fakulteit vaan de universiteit vaan Leuve aon die kwesties veur good 'n ind gemaak en de pastoer vaan Wiek in et geliek gestèld.

Later is de kèrrek vaan Sint Meerte vaan de prochie Bemele aofgesjeije en woorte de pastuurs beneump door de proos vaan et kapittel vaan Slevrouwe.

De aw Sint Meerte-kapel is oontrint 1450 aofgebroken en door 'n kèrrek vaan groeter aofmetinge vervaange. Bij die aofbraok voont m'n in de groond 'ne stein, boe-op oetgebeiteld stoont: ‘Duysent 7 jaer en dat is waer’. Raoie raoie wat beteikent dat. Die nuij kèrrek waor e bouwwerk vaan wienig importansie en vaan gering huugde. Häör koer laog in tegestèlling mèt die vaan de tegeswoordige nao et ooste. Allein

ST. MATTIJS-KÈRREK EN BOSCHSTRAOT (blz. 213)

SINTERVAOS-KÈRREK MÈT ALTAOR VAAN DE H.H. MONULPHUS EN GONDULPHUS (blz. 239)

d'n tore, dee oongeveer hoonderd jaor later es de kèrrek geboud woort, waor sjoen vaan lijn en getuigde vaan gooie smaak.

Veur de Fransen tied bevoont ziech in die kèrrek 'n sjèlderij vaan Rubens, veurstèllende de geboorte vaan Kristus. Et sjijnt, dat me dit köstelik stök sjroemelik verneglizjeerd heet, zoedat et op et lèste zwart vaan de vojligheid waor gewoorde. Dao weurd gezag, dat et bij et belèk vaan 1794 door 'n bom gans dooreingesjoten is. Aandere bewere, dat de Fransen et zoegenaomp ‘geïnventarizeerd’, dat is: mèt nao Paries genome höbbe.

Nao et konkordaat vaan 1801 woort de kèrrek vaan Sint Meerte verheve tot hoofkèrrek vaan et Noorder-Kanton vaan Mestreech. Dat beveel gaar neet aon de geistelikheid en de prochiaone vaan Sint Mattijs, die hun beklaag dogen aon de bissjop vaan Luik en oonder aandere es arguminte aonveurde: ‘dat de kerke van St. Marten binnen Wyck tusschen twee vervaerlyke Polverthoorens aen den voet van den Stadswal bij de nieuwe St. Martenspoort geleegen en over de helfte kleender in haeren omtrek als die van St. Mathias, meer als hondert en vyftig jaeren naer die van St. Mathias is worden gebouwt om te dienen als een vicariaet van O.L. Vrouwe Capittelskerke; dat de geheele Parochie van St. Maerten sich niet verder uytstrekt als den kleenen omtrek van Wyck, doorgaens van alle vreemden en reisigers voor onbeduidend gehouden en gekent voor de voorstad of faubourg van Maestricht, als alleen bestaende in twee groote en eenige kleene straeten, waerin sich nauwelyks twee duysend Roomse parochianen bevinden, daer integendeel vast seeker en bewesen is, dat de parochie van St. Mathias meer als ses duysent bevat; dat eyndelyk aen een ieder alhier bekent en ten allen tyde van een ieder gesien is, dat in alle hoegenaemde pastorale en andere vergaderingen, byeenkomsten en processieën, den pastoor van St. Mathias, met die van St. Jan, als pastores primarii, altoos, overal en in alles den voorrang gehad en sonder teegenspreeken behouden hebben’.

Dat protes heet evel neet gehollepe.

Oonder de priesters, die in de kèrrek vaan Sint Meerte pastoer zien gewees, is veural bekind Louis Pascal Delruelle, door de Wiekeneers en de Mestreechteneers ‘pastoer Delderwel’ geneump. Heer woort in 1735 in Mestreech gebore en in 1783 tot pastoer in Wiek aongestèld. Heer heet d'n dreuvigen tied vaan de Franse Revolusie gans mètgemaak en môs, wie 'r in 1798 weigerde d'n eid op de Franse konstitusie te zwere, vlöchte. In 1803 is heer werum in z'n amb herstèld. De prochiaone vaan Sint Mattijs, zjaloes es ze waore, wie veer al gezeen höbbe, sjreven aon de bissjop, dat Delruelle z'n nuij aonstèlling te daanken had aon ‘vleyen, streelen, intrigues, buitengewoone politessen etc.’.

Neettegenstaonde d'n oondervonden elend had pastoer Delruelle ze good humeur toch neet verlore. Heer waor Mestreechteneer mèt hart

en ziel en heel vaan ze vollek. Ze groetste plezeer waor, van oet z'n pastorij in et Wieker Pastoersträötsje de komverzasies en ruizings vaan de lui oet de volleksklas aof te luustere en wat er gehuurd had, in veerskes weer te geve. Et vinsterke, boe-achter heer ziech daan versjuilde, heet nog tot korten tied geleije blieve bestoon, meh is noe, helaas, verdwene. Zoe geit in Mestreech d'n eine soevenier nao d'n aandere verlore.

In 1815 waor de koer vaan de kèrrek in zoe'ne slechten touwstand, dat me genoedzaak waor ze groetendeils te vernuije. Daomèt waor me evel neet gehollepe, want ouch de res vaan de kèrrek bevoont ziech in alles behalleve betrouwbare staot. Me heet t'r wèlle vaan de koste zoelang meugelik gewach mèt op aofdoende maneer in te griepe, meh op et lèste waor d'n touwstand zoedaonig gewoorde, dat in mei 1854 de kèrrek weges bouwvalligheid môs geslote weure.

In 1857 woort de aw kèrrek aofgebroke en bij die gelegenheid voont me d'n ‘torse’ vaan e steine beeld vaan d'n oorlogsgod Mars. Naodat nog in etzellefde jaor e begin waor gemaak mèt de nuije bouw, kaom dee al in et vollegend jaor gereid, zoedat op 8 december 1858 de nuij Sint-Meertenskèrrek door Mgr. Paredis, bissjop vaan Remun, plechtig kôs weure gewijd. Dees kèrrek is wie bekind ein vaan de allerierste bouwwerreke vaan euze groete meister Joseph Cuypers.

Doed jaomer is et, dat et bouwe vaan dees kèrrek et leven heet gekos aon de bereumde Pollefertore, dee in december 1868 mèt de groond geliek is gemaak. Et is 'n iewige sjan veur eus veurgeslach, dat et in z'n kortziechtigheid dat staotig, massief en toch zoe elegant stök vestingwerrek, dat al sins de daartiende iew d'n tied had getrotseerd en nog väöl iewe laank e seerraod vaan de stad had kinne zien, dat geine mins in de weeg stóng en dao zoe sjèlderechtig oetkaom vlak bij de Maos, heet laote verdwijne, neettegenstaonde de heftige proteste vaan 'ne maan es Jhr. Victor de Stuers. Et is heij neet de plaots, wijjer in te goon op de umstandighede, boe-oonder deen erreme Pollefertore gevallen is. Allein wèlle veer mètdeile, dat er et slachoffer gewees is vaan politiek gekoonkel en dat heer versjacheld is tegen 'ne zetel in de Twiede Kamer! Zoe wied kin et in de polletiek goon!

B. Sinterklaos.

In 'n ak, gedateerd 10 miert 1342 en oonderteikend door Godescalcus, deke vaan Slevrouwe, op 12 fibberwari 1343 goodgekäörd door de bissjop vaan Luik, vinde veer vermeld, dat weges al de ooneinighede, die gestiedig tössen et kapittel vaan die kèrrek en de prochiaone veurvele, 'ne zekere Gerard vaan Jobeke, priester en kanunnik vaan Aldeneyck, e terrein gesjoonken had kort bij Slevrouwekèrrek gelege, um dao-op 'n nuij kèrrek veur de prochie te bouwe, oonder kondisie, dat ze oonder et patternaat vaan et kapittel zouw gestèld weure en dat de

pastuurs devaan es de ierste vikarisse vaan d'n deke vaan Slevrouwe zouwe besjoud weure.

In 1343 woort mèt de bouw vaan de kèrrek e begin gemaak. Häören ingaank en tore laogen op d'n hook vaan et tegeswoordig Slevrouweplein bij de Wollefstraot, terwijl de plaots vaan de koer noe ingenome weurd door et hotèl Derlon. D'n historiesjrijver Herbenus beweert, dat d'n tore iers in 1450 is aofgeboud en dat de massief konstruksie vaan et underste deil de veroonderstèlling wèkde, dat m'n 'm iers hoeger had wèllen optrèkken es gebäörd is.

De kanunnik vaan Jobeke, dee volleges sommige d'n ierste pastoer vaan dees kèrrek zouw gewees zien woort nao z'nen doed in et middelsjeep begraoven en op ze graaf 'ne groete stein geplaots.

Korten tied nao et bouwe vaan de Sinterklaoskèrrek woort dao e broedersjap vaan Sint Anna in opgeriech, dat in et begin väöl heet bijgedrage aon de inwendige versering vaan et gebouw. D'n hèlligen iefer vaan de lede verslapde evel laanksamerhand zoedaonig, dat et broedersjap in 1590 is opgeheve. De toenmaolige broedermeisters stoonte al hun bezittinge aof aon de stad en stèlde daobij de kondisie, dat veur altied jaoreliks aon eder vaan hun en aon hun naokommelinge op 'ne bepaolden daag e wittebroed vaan e bepaold gewiech môs oetgedeild weure. Die wittebroejer, bekind oonder de naom vaan ‘Sint Anna-koecken’, zien tot in 1794 oetgedeild gewoorde aon einige persoene vaan aw Mestreechter families. Ouch góng elek jaor vaan oet dees kèrrek 'n persessie nao Sjerrepenheuvel. Veer vinden aongeteikend, dat ze op 6 mei 1816 werum gehawwe woort, nao twintig jaor neet mie te höbbe plaots gehad.

De Sinterklaoskèrrek is altied in han vaan de kattelieke gebleve. Ze heet in de historie vaan Mestreech gein bezunder rol gespäöld. In 1837 waor ze in zoe'ne bouwvallige staot, dat ze toen is geslote en et jaor d'rop aofgebroke. De prochie góng in 1837 weer trök nao Slevrouwekèrrek.

Bij dees kèrrek laog aon häöre zuidkant e kèrrekhof, dat dus 'n deil vaan wat nog Slevrouweplein is, besloog. Daovaandan, dat aw lui in Mestreech nog hiel lang, es ze et ‘Plein’ bedoelde, spraoke vaan ‘Slevrouwe-kèrrekhof’. Zoelang die kèrrek bestanden heet leep de Plaankstraot nog door tot aan de Wollefstraot; noe hèlt die straot op bij et hotèl Derlon. Me zag dus vreuger ouch noets b.v. ‘bij Marres op de Plein’, meh ‘bij Marres in de Plaankstraot’.

C. Sint Jaan.

Et is neet mèt zekerheid vas te stèlle, wienie me mèt et bouwe vaan dees kèrrek begôs is. Terwijl me oet 'n diploom, door keizer Lotharius III, in 1132 aon et Kapittel vaan Sintervaos gegeve, kin opmake, dat de Sint Janskèrrek toen nog neet bestóng, bliek oet e stök vaan et

jaor 1218, dat ze in dit jaor al einigen tied es prochiekèrrek moot höbbe deens gedoon. Dao weurd veroonderstèld, dat et gebouw gestiech is op koste vaan eine vaan de prooste vaan Sintervaos, umtot dees dienjitarisse langen tied et patternaatsrech d'reuver höbben oetgeoefend. Woersjienlik had in d'n iersten tied de kèrrek neet de gruudde, zoe-es veer die noe kinne en woorte de zijsjepe, de koer en, nao me zeker wèt, d'n tore, later d'raon touwgeveug.

Et gebouw waor primitief bestump um deens te doen es ‘baptisterium’ of doupkèrrek vaan Sintervaos, vollegens et veurbeeld, destieds al door väöl aander plaotse gegeve. Daoveur pleit ouch de käös vaan de patroen: d'n Hèllige Johannes d'n Duiper. Ouch is us bekind, dat eder jaor op de zaoterdagge veur Paose en Pinkste d'n deke vaan Sintervaos, gevolleg door de ganse geistelikheid, d'n doupvoont in Sint Jaan góng wijje.

De later vergrutering vaan dees kèrrek is bliekbaar gebäörd um ze deensbaar te make veur de oetoefening vaan de prochialen deens in ze gehiel en sjijnt bekostig te zien zoewel door et kapittel vaan Sintervaos es door de regering vaan de stad.

D'n iersten tore, dee ouch vaan 'n respaktabel huugde moot gewees zien, is op 8 juni 1373 in 'nen hevige störrem bezweke. Iers in 1450 heet me d'n tegeswoordigen tore goon bouwe. Dao weurd beweerd, dat 'r neet is aofgewèrrek euvereinkomstig et eigelik plan; et sjijnt naomelik, dat et taak, zoe-es veer dat kinne, op dat plan neet veurkaom en dat d'n tore hej mote bekroend weure door 'n ‘à jour’ bewèrrekde piramied vaan metselwerrek, in de geis vaan d'n tore vaan de Groete kèrrek in Den Haag.

Sint Jaan heet es prochiekèrrek deens gedoon tot 1632, wie ze ingevollege de door Frederik Hendrik bij de kapitulasie gestèlde kondisies aon de geriffermeerde môs weuren aofgestande. Lodewijk XIV evel dwóng in 1673 de geriffermeerde de kèrrek weer trôk te geve, meh dat bezit heet veur de kattelieke neet lang geedoord, want bij de ‘Vrede van Nijmegen’ góng et gebouw weer aon de geriffermeerde trök, um tot vandaog d'n daag gestiedig in hun han te blieve.

In 1713 oondergóng et gebouw 'n grondige restorasie en woort d'r 'ne nuijen oetgaank gemaak, kort bij de koer aon de kant vaan et Vrietof, dee allewijl weer touwgemaak is en vervaange door de primitieven touwgaank tegeneuver Sintervaos.

Op de koer vaan de Sint Janskèrrek vind me de graafmonuminte vaan versjeije notabel protestante sjepes vaan de stad en vaan aandere, ouch vaan militaere. Ouch is in dees kèrrek begraove de bekinde lètterkundige Claudius Salmasius, dee in 1652 in Spa, boe heer tot herstèl vaan gezoondheid verbleef, gestorreven is.

Wie veer bij de behandeling vaan et kloester vaan de Grauwzusters al mèt e paar wäörd gezag höbbe, wieze de arsjieve vaan et kapittel vaan Sintervaos oet, dat de banaalmeule vaan dat kapittel, de zoege-

naomde ‘Weyermolens’, primitief tot de dotasie vaan Sint Jaan heet gehuurd. Later evel is die meule aon et kapittel aofgestande oonder kondisie, dat et aon Sint Jaan gratis zouw lievere et broed en de wien veur d'n ieredeens en de verleechting.

D. Sint Mattijs.

Betrèkkelik korten tied nao de opriechting vaan Sint Jaan doog ziech al de behoefte geveule um de aw prochie vaan Sintervaos in twieë te splitse en woort op d'n ‘Holtmerckt’, de tegenwoordige Bosstraot, 'n nuij kèrrek geboud, die veer al in e register vaan et jaor 1297 geneump vinde. Dees kèrrek, die woersjienlik neet dadelik aon Sint Mattijs woort touwgewijd, laog dus in d'n iersten tied boete de umwalling vaan de stad, dat hèt, boete de ajtste umwalling.

De koste vaan de bouw woorte veur e groet deil gedrage door et gilde vaan de Lakewevers, dat toen in groete bleui verkierde. Vreuger höbbe veer euver dat gilde oetveurig gesproke, zoedat veer daonao kinne verwieze. Allein mote v'r dao nog aon touwveuge, dat lang geleije örreges achter Sint Mattijskèrrek e sträötsje bestóng, dat et ‘Ach-en-Tachtig-Taaljesträötsje’ hèdde ('n ‘taalje’ waor 'n zeker maot) en boevaan de naom in verband woort gebroch mèt de Lakewevers.

Et sjijnt, dat et bouwe vaan Sint Mattijskèrrek get al te väöl aon de zuinige kant gehawwen is, dat me teminste gei solied matriaol d'raon gebruuk heet, want al in 1479 verkierde et gebouw in zoedaonige staot vaan verval, dat me tot 'n grondige verbouwing môs euvergoon. Me heet toen vaan die gelegenheid gebruuk gemaak um de kèrrek te vergrute in verband mèt de sterrek aongreuiende bevolleking in et noordelik deil vaan de stad. Dees verbouwing is oetgeveurd oonder et episkopaat vaan de Luiker bissjop Jan vaan Horne, dee, wie et sjijnt, ouch in de koste daovaan heet bijgedrage; dit weurd oonder aandere dao-oet opgemaak, dat et waope vaan dee bissjop op ein vaan de pilere aon de noordkant vaan de kèrrek steit oetgebeiteld. Meh ouch de stad sjijnt 'n deil vaan die koste veur häör rekening genome te höbbe, boeveur et stadswaope, de viefpuntige staar, op versjeije pilere veurkump. De Mestreechter historiesjrijver Herbenus, dee in et lèste vaan de vieftiende en et begin vaan de zestiende iew leefde, vertèlt us in ze ‘Trajectum Instauratum’ (Hersteld Maastricht), dat de koer vaan dees kèrrek in zienen tied geboud is gewoorde.

Wijjer zeet us de historie, dat de herboude kèrrek door de bissjop vaan Luik obbenuijts gewijd is. Wienie veer noe wete, dat Jan vaan Horne in 1484 tot bissjop woort verheve, daan kinne veer oet al die gegeves aofleije, dat aon die verbouwing 'nen hielen tied is gewèrrek. Ouch wijs de nuij kèrrekwijjing d'rop, dat dao kompleet aon e zoe good es nuij gebouw moot weure gedach, want 'n eigelikke restorasie,

zellefs ein op groete sjaol, brink toch neet mèt, dat zoe gebouw nog ins gewijd moot weure.

Ouch aon d'n tore sjijnt gei bezunder solied matriaol gebruuk te zien; de kroniek vaan pastoer Cyrus vermeld, dat deen tore oontrint daartig voot hoeger is gewees, meh dat in 1679 op las en op koste vaan et Hollans Goevernemint et bouwvallig gedeilte devaan mèt de ziech d'rop bevindende zandsteine beelde en gallerije, zoewie ouch et groet zandsteine portaol aon de straot is aofgebroke. Veur die aofbraok hóngen in deen tore veer klokke, boevaan de groetste ontrint 10.500 poond waogde en bekind waor veur häöre sonore klaank. Ze woort door de börregers de ‘Zèllevere klok’ of ‘la grand' mère;’ geneump. Later heet me de groete klok vaan Sintervaos ‘grameer’ goon heite.

D'n ierste kier, dat veer Sint Mattijs offisjeel vermeld vinde, is in 'n ak vaan 1362, boebij Joannes vaan Riempst, pastoer vaan die kèrrek, aon de Groet-kommandör vaan die Duitse Orde vaan de ‘Oude Biesen’ machtiging verlient um binne de grenze vaan de prochie 'n kapel te stiechte.

In 1321 had de kèrrek zwoer te lijje vaan 'n euverstruiming vaan de Maos, die zoe hoeg kaom te stoon, dat de ganse Bosstraot tot aon de Sint Katrijnekèrrek miejer daog laank drei voot oonder water gestanden heet. Wie et water, dat naturelik ouch in Sint Mattijs gestanden had, weggetrokke waor, konstateerde me, dat alle graver ingevalle waore en de mieste graafstein gebroke, zoedat de vloer môs opgebroke en obbenuijts gelag weure.

Allewijl kinne veer us zoe get neet mie veurstèlle: et Maoswater op de Bosstraot. Meh vreuger, wie et kanaal nog neet bestoont, kôs de Maos hiel gemekelik vaan de kant vaan de Bospoort de stad in komme en had dat stadsgedeilte miestal vaan hoeg water väöl te lijje.

D'n èllefde juli 1528 woort tijdens 'n hevig oonweer mèt geweldigen hagel väöl sjaoi aongebroch aon de kèrrekvinsters en sloog de bliksem in d'n tore, boedoor brand oontstoont, dee gelökkig gaw geblös kôs weure. De koste um alles te ripperere woorten op veer doezend gölde gesjat. 'ne Rieke Bosseneer, Johan vaan Zeegelaer, dee zjus in et lozjemint ‘de Roode Leeuw’ neve de kèrrek lozjeerde, booi aon, de ganse sjaoi te vergeuie en heet ze woord ouch gehawwe.

Op de veerde miert 1563 kraog de pastoer vaan Sint Mattijs et oonverwach bezeuk vaan niemand minder es de bekinde kardinaal Granvelle, aartsbissjop vaan Mechele, dee bij häöm 'n touwvlöch kaom zeuke in verband mèt de touwstande in de Zuidelikke Nederlande. Heer is gebleve tot nao Pinkste vaan datzellefde jaor, terwijl 'r op Paos- en Pinksdaag de hoegmès heet gedoon en in et lof gepreek heet.

In 1566 verzeukde de aonhengers vaan de nuij lier, die tot daan touw hun preke op de waHe en de openbaar plaotse gehawwen hadde, aon de regering vaan de stad, dat hun in Mestreech e kèrrekgebouw zouw aofgestande weure. Wie hun dit geweigerd woort, maakde ze ziech mèt

geweld vaan Sint Mattijs meister. Naodat eine vaan hun, Jan Scheitzhabener, op de Merret hun touwgesproken had, braoke ze de kèrrekdeuren ope, goeide de beelde kapot, verinneweerden et hèkwerrek veur de Sint Severinuskapel, worrepe de altaoren euveroup en nèstelde ziech in de kèrrek.

Wie evel et jaor denao de Spaonse tróppe weer in Mestreech gekomme waore, môste de geriffermeerden et gebouw werum oontruime. Meh ouch dees verandering zouw neet vaan langen doer zien, want, naodat einige jaore later de Spanjaarde vertrokke waore, kaom de kèrrek weer in et bezit vaan de geriffermeerden en bleef in hun han tot 1579; toen heet d'n hertog vaan Parma nao de innumming vaan Mestreech Sint Mattijs aon de kattelieke trökgegeve.

Aon et belèk vaan de stad en de daobij gelieverde gevechte rappeleert us nog 'ne mallebere stein, in dees kèrrek opgestèld ter neogedachtenis vaan Marcus Antonius Simoneta, 'ne jonge Spaonsen offeseer, dee bij de störremloup tege de Bospoort gevalle waor.

Vaan 1579 aof bleef Sint Mattijs veur de kattelieke behawwe tot 1632. Wie veer al ieder gezeen höbbe, is dees kèrrek en die vaan Sint Jaan door de geriffermeerde genome in plaots vaan de kapelle vaan Sint Jaokob en Sint Hilarius, die ze iers veur hunnen ieredeens hadden aongeweze, meh die te klein bleke te zien.

De 14e september 1632 doog d'n onderpastoer Lambertus Natalis de lèste mès in Sint Mattijs. De pastoer, Martinus Bevers, dee verklaord had allein veur geweld te zölle wieke, woort, ofsjoen heer kraank waor, in z'ne zedeleer oet de pastorij weggedrage.

Zoe hadde daan de kattelieke veur d'n derde kier hun kèrrek vaan Sint Mattijs moten aofstoon en zouwe ze häör langen tied mote misse. Behalleve de jaore tösse 1673 en 1678 is ze in han vaan de protestante gebleve tot 1794.

De prochie woort euvergebroch nao de tegeneuver gelege Sint Katrijnekèrrek en kraog de naom vaan ‘Parochie van St. Mathias tot Ste Catharina’.

Vaan alle kèrreke vaan Mestreech heet Sint Mattijs wel et mieste vaan de wisseling vaan de tijje en vaan de gevollege vaan de reformasie te lijje gehad.

In wat veur 'nen eigenaordigen touwstand de kapel of kèrrek vaan Sint Katrina verkierde, boe de prochie vaan Sint Mattijs ziech zoe get 170 jaor laank mèt behellepe môs, bliek oet 'n ooneinigheid tösse pastoer Fineau geistelikke köster Bungeners umstreeks et jaor 1740. De pastoer wouw Bungeners z'n oontslaag geve, umtot dee de sleutel vaan de kèrrektore aon aandere had oetgeliend. Bungeners verdiedigde ziech daotege sjriftelik op de vollegende maneer:

‘Het dient te weten, dat den toren der Ste. Catharinakerck ofte den opgang van dien staet achter de kercke en geen gemeenschap noghte connexiteit is hebbende met de kerck. Dat men uyt de kerck niet kan

komen op den toren en van den toren niet kan komen in de kerck. Alsoo kan er geen vreese zijn door het openlaten der deur van den toren of het verlies van den sleutel dat eenigen schade kome aan de ornamenten der kerck. De toren staet trouwens in een particuliere woning, alwaar thans notaris Caris als rentmeester van Ste Catharina-gasthuys is wonende. Tot de deur van den toren kan niemand geraken, of het voorhuys deser woning moet eerst worden open gemaakt. De notaris moet verder die torendeur passeren eer hij op sijne bovenkamers kan komen, reden waerom hij ook een sleutel daervan besit en moet besitten. Wanneer het nu kermis is in de parochie van St. Mathias is het gebruikelijk, dat de jongens op de klocken van den toren den geheelen dag door den tinctanc gaen spelen en selfs vele dagen achter malkanderen. En opdat de koster niet gedurig van de jongens zou geplaegd worden, om op den toren te komen, geeft hij aen een der jongens den sleutel, die denselven behoudt, tot dat de kermis om en voorbij is.’

In et jaor 1786 woort nog ins geperbeerd Sint Mattijskèrrek trök te kriege. 't Waor nao de opheffing vaan de orde vaan de Zjezwiete, boedoor 't kèrrekgebouw vaan die orde in de Breijstraot waor komme leeg te stoon. Toen stèlde de pastoer vaan ‘St-Mathias tot Ste Catharina’ veur, de Zjezwietekèrrek aon de protestante aof te stoon en zoe aon St. Mattijs häör vreuger bestumming trök te geve. Dao is me evel neet op ingegaange.

Behalleve einige ripperasies aon de kèrrek en d'n tore höbbe de protestante ziech um d'n touwstand vaan et gebouw neet väöl bekömmerd. De kèrrek zouw evel in väöl slechtere staot komme door et belèk vaan de stad door de Franse in 1794, wie et gebouw es militaer bekkerij en daonao es maggezijn môs dene, meh veural heet et bombardemint vaan dat jaor enorreme sjaoi gedoon.

Toen wouwe de protestante de kèrrek neet mie höbbe, ze waore trouwens tot zoe e klei getal geslonke, dat ze ze hiel good kôste misse.

In 'nen erremzieligen touwstand voonte de kattelieke dus hun kèrrek trök, wie zij ze in 1803 door tössekomst vaan et Frans Goevernemint weer in hun bezit kraoge. Bij besluut naomelik vaan de prefek vaan et ‘Département de la Meuse Inférieure’ vaan 13 Brumaire An XII (13 november 1803) woort et gebouw ter dispezisie gestèld vaan de bissjop vaan Luik, dee dadelik de prochie vaan oet de Sint Katrijnekèrrek d'rin leet trök bringe. Et jaor d'rop woort, door dezellefde prefek P. Loysel, aon de ‘maire’ vaan Mestreech gelas, aon et kèrrekbestuur 7500 frangs oet te betaole tot restorasie vaan de kèrrek, 'n som, die touwgestande waor door et Goevernemint.

Et gebouw waor evel in zoe'nen ellendigen touwstand, dat die som gaar en gans neet genóg waor veur de koste te dèkke. De taker vaan kèrrek en tore waore gans doorsjote. Twintig groete en twellef klein vinsters waore neet allein hun glaas, meh ouch hun iezere steef kwiet;

alle houtwerrek waor oet de kèrrek verdwene; klokke, orneminte, meubele, alles waor door de Franse in de wach gesleip.

Door e subsidie vaan de gemeinte, door legaten en sjinkinge is et kèrrekbestuur evel laanksamerhand in staot gestèld de kèrrek werum behurelik in te riechte.

Op zoondag d'n 23e september 1804 woort mèt touwstumming vaan prefek Loysel in Sint Mattijs weer de ierste godsdeensoefening gehawwe door pastoer J. Cyrus, dee in 1798 oet de stad had mote vlöchte, meh in 1802 amnestie verkregen had.

In 1815 kraog krachtens e besluut vaan de ‘Souvereine Vorst der Vereenigde Nederlanden’ de kèrrek alle gronde, errefpachte en kapitaole trök, die et door de Franse ingestèlde ‘Bureau de Bienfaisance’ jaorelaank in stried mèt eder rech aon ziech gehawwen had.

Neettegenstaonde dat dus alle eigendomme waore trökgegeve, had et kèrrekbestuur toch gestiedig mèt groete finansjeel meuielikhede te strijje en et pleit zoewel veur de enerzjie vaan de pastuurs en kèrrekmeisters es veur de vrijgevigheid vaan de prochiaone, dat al in 1827 d'n tore grondig kôs weure gerestoreerd en in 1849 'n nuij pastorij kôs weure geboud en dat alles naodat 'n som vaan ontrint 20.000 gölde had mote besteid weure um de kèrrek vaan de mies nudige meubele en seerraode te veurzien en me wijjer nog e bedraag vaan 4300 gölde Luiks of 2400 Hollanse göldes betaold had veur 'ne nuijen ölleger.

Um 'n idee te geve vaan d'n touwstand, boe-in et kèrrekgebouw verkierde, wie de kattelieken et hadde trökgekrege, hole veer heij aon, dat nao et aofbreke vaan de bakoves veerhoonderd kare puin oet de kèrrek zien weggevare. Eindelik wèlle veer es veurbeeld vaan vrijgevigheid nog vermelde, dat in et jaor 1861 door de köster Christiaan Daemen 'n nuij vinster vaan boont glaas aon de kèrrek gegeve woort.

E. Slevrouwe.

De historie vaan et oontstoon vaan de ierste aon Slevrouw touwgewijde kèrrek in Mestreech is zier duuster. Zeker gegeves euver d'n tied, dat ze gestiech is en euver de oetbreijing, die ze zouw höbben oondergaange, mankere. Oongelökkigerwijs zien de arsjieve vaan et kapittel vaan Slevrouwe twiemaol door brand verinneweerd, boedoor naturelik kosbaar historiese bronne verdwene zien. Me maag aonnumme, dat et oostelik gedeilte vaan de kore, dus dat, wat et kortste bij de Stokstraot lik, de kern vaan de primitief kèrrek gewees is.

Ouch zien de historiekinners et d'reuver eins, dat die ierste kèrrek es de ajtste vaan Mestreech en bijgevolleg ouch vaan gans Nederland moot weure besjoud.

Et tegeswoordig kèrrekgebouw dateert oet de tiende of et begin vaan de èllefde iew. Es bouwmeister weurd geneump bissjop notger vaan Luik. Dao weurd gezag, dat de kèrrek ontrint et jaor 1000 door

'ne brand vreiselik te lijjen heet gehad, en dat ze direk denao gerestoreerd woort.

In 'n aw kroniek leze veer, dat de oonderkèrrek mèt de koer door d'n opvolleger vaan Notger, bissjop balderik (1008-1018), geboud is en dat, bij gelegenheid, dat heer ziech mèt ze leger bij Mestreech wouw insjepe, um d'n Hollanse graof Dirk III te goon bevechte, de oonderkèrrek door et zakke vaan d'n hoegen altaor is ingevalle. D'n tegeswoordigen touwstand vaan de oonderkèrrek tuint evel aon, dat et gewöllef neet gans kôs ingevalle zien. Wie me toen de herbouwing heet ondernome woort tegeliek de prachtige absis opgetrokke, die väöl ruimer is es de ierste moot gewees zien. 'n Konstante euverlievering beweert, dat op de plaots vaan dees kèrrek in d'n tied vaan de Romeine 'nen tempel gestanden heet, dee touwgewijd waor aon de godin Diana. D'n historiesjrijver vaan Heylerhoff vind 'n argumint heijveur in de aonwezigheid vaan 'ne pöt vaan hiel aw konstruksie en vaan boetegewoen hel matriaol, dee oontdèk is bij de fundering vaan de rotonde en de zuidelikken tore vaan de koer. Vaan Heylerhoff beweert, dat zoe'n pötte gevoonde woorte in alle heidense tempels, boe ze deens doge bij et slachte vaan de offerdiere en bij de aofwassinge. Pastoer Habets stèlt daotegeneuver, dat m'n ouch in de ierste kèrreke vaan de kristene zoen pötten heet aongetroffe. Toch nump ouch heer et bestoon vaan 'nen heidensen tempel op de plaots aon, wijl in de naobijheid vaan de kèrrek (in de umgeving vaan de Stokstraot en de Plaankstraot) väöl euverbliefsels vaan Romeinse gebouwe en badplaotse gevoonde zien.

Wienie veer daobij noe nog bedinke, dat de ligking vaan de kèrrek et middelpunt waor vaan de aw Romeinse legerplaots, daan is et hiel good aon te numme, dat de bewoeners vaan dat tot e vas woensentrum oetgegreuid kamp daobinne 'nen tempel zölle gehad höbbe en dat ze daoveur wel de veiligste en weges häör hoeger geleeg ouch tege de euverstruiminge mies gunstige plaots zöllen oetgezeuk höbbe.

Vaan Heylerhoff grond z'n meining euver et bestoon vaan deen Diana-tempel nog op versjèllende euverbliefsels vaan heidense monuminte, die op mierdere plaotse in de mör vaan de kèrrek zien ingemetseld.

In 'n aajt handsjrif vaan 'nen oonbekinde sjrijver vinde veer euver de stiechting vaan de ierste kristelikke kèrrek op die plaots et vollegende gezag: ‘Sint Monulphus herstèlde ouch de kèrrek vaan Slevrouw en verriekde häör mèt sjinkinge. Et sjijnt, dat dees kèrrek oonder de heersjappij vaan de Romeine 'nen heidensen tempel waor, door hun geboud tot aon de ‘crypta’ en de koer, wijl dat gedeilte, es et oonder de Fraankiese keuning Clotarius I geboud waor, op 'n aander maneer zouw gekonstrueerd zien’.

Vaan Heylerhoff twiefelt aon de betrouwbaarheid vaan dis manuskrip en meint dao-aon de beteikenis te mote geve, dat Sint Monulphus

op de fondeminte vaan d'n awwen Diana-tempel de koer weer heet opgeboud.

Langen tied heet me geluif, dat de nis vaan de koer mèt häör bovenein geplaotsde rije kolomme 'n euverbliefsel vaan d'n awwe Romeinsen tempel waor. Ofsjoen de moerkonstruksie vaan dit gedeilte vaan hielen awwen datum moot zien en m'n et herhaoldelik door stutbere en veraankeringe heet mote versterreke, tuine toch de kapitele vaan de zuile binne de kèrrek en die vaan de pilasters aon de boetekant door hun op de romaonse stijl wiezende arsjitektuur dutelik, dat die meining neet zjus is.

'n Bezunder merrekwierdigheid vaan dees kèrrek is, dat ze twie kripte bezit, ein oonder de koer en nog ein oonder de groete väörtore. Dees lèste is 'n vrij ruimte zoonder kolomme; aon d'n ooskant bevind ziech in 'n nis 'ne steinen altaor, boevaan de vörrem d'rop wijs, dat 'r oet de kristelikken tied is. Tegeneuver deen altaor, aon de weskant zien vreuger drei vinsters touwgemetseld gewees, die noe weer ope gemaak zien, terwijl me vaan weerskante vaan d'n altaor de reste vind vaan de geng, die vaan oet et sjeep vaan de kèrrek nao dees krip aofdaolde.

Dat m'n in e kèrrekgebouw 'n krip of verborrege oonderkèrrek aontröf is gaar niks bezunders, wel dat 'n kèrrek 'rs twie heet en dat die twiede gelegen is wie in Slevrouwe. Veur et bestoon vaan dees twiede krip in etzellefde kèrrekgebouw is tot noe touw gein voldoende verklaoring gevoonde.

'n Aander bezunderheid vaan Slevrouwekèrrek, boete haäören eigelikke bouw is, dat dao-in de standaardmaoten en gewiechte vaan de stad bewaord woorte; de maot veur de rooi vaan vaste geudere (de ‘roede van Sint Lambertus’ geneump) en de graon- of ‘ronde maet’ waor vaan koper en in de vloer vaan de kèrrek oonderaon in et middelsjeep ingelag. De èl is langen tied opgehaange gewees aon 'n kèttel oonder et groet pertaol, veurdat ederein in de gelegenheid zouw zien, z'n eige maote dao-aon te kontrolere. De standaardgewiechte woorten in e groet koffer bewaord in de arsjiefkamer in d'n tore aon de zuidkant vaan de koer, de Sint Barbaratore geneump. Dat koffer behuurde aon de stad vaan Mestreech en bewaorde ouch de bulle en diploma's, die betrèkking hadden op de vrijhede en privilezjes, die de stad op et gebied vaan et kanonniek rech genoot, oonder aandere et diploma ‘de non evocando’, boedoor de inwoeners vaan de stad neet veur e gerech boete de grenze vaan de stad kôste gedagvaard weure. D'n deke vaan et kapittel vaan Slevrouwe waor oet krach vaan 'ne bul vaan paus Leo X d'n offisjele bewaorder vaan de privilezjes vaan de stad.

Et kèrrekgebouw vaan Slevrouwe heet in de loup vaan de tijje väöl veranderingen oondergaange, veurdat et z'n tegeswoordig aonzeen kraog. Et middelsjeep moot op e zeker tiedstip aonzeenlik verhuug

zien, zoe-es me aon de boetekant kin zien aon et versjèl vaan de hoeger gelege steinlaoge mèt de liegere.

Et sjoen gewöllef vaan et middelsjeep besteit iers sins et begin vaan de achtiende iew en is geboud door de bekinde Mestreechter arsjitek Gilles Doyen. Veur deen tied waor dao mer 'nen houte plafong in.

De massieve en zwoere väörtore gief d'n indrök vaan hiel aw konstruksie te zien. Z'ne bastion-vörrem deit ieder aon e verdiedigingswerrek es aon e gedeilte vaan 'n kèrrek dinke. Et is meugelik, dat heer primitief neet geboud is mèt et doel, 'm es klokkentore te laote dene en dat heer later hoeger is opgetrokke, wie heer die bestumming kraog. Veur de Fransen tied bezaot heer 'ne karreljong en èllef aander klokke, boevaan de groetste veer doezend Ned, poond woog. Al die klokke zien door de Franse in beslaag genome, behalleve de twie, die de ganse en de hallef oor sloge. Nao et slete vaan et konkordaat heet me bij gelegenheid vaan et herstèl vaan de prochiekèrreke de klok, die de hallef oor sloog, aon Sint Mattijs gesjoonke, terwijl me die vaan de ganse oor veur Sinterklaoskèrrek bestumde. Die waor evel te groet um in d'n tore vaan die kèrrek opgehaange te weure, zoedat ze in miejer klein klokke is umgegote

Vaan de belegeringe door de Franse tröppe in 1793 en 1794 heet Slevrouwekèrrek oetwendig zoe good es niks te lijje gehad. Door häör ligking wied vaan de vestingwerreke en kort bij de Maos bleef ze miestal boeten et bereik vaan et vijandelik gesjöt.

Deste miejer evel had et gebouw in de Fransen tied inwendig te doorstoon. Bij et belèk vaan 1793 deende de twie kripte tot sjuilplaots veur de geistelikheid en veur väöl inwoeners vaan de stad. Veural de krip oonder de groeten tore waor weges häör zwoer gewölleve en dikke mör e bezunder veilig verblief.

Veurdat et belèk vaan 1794 begôs, woort de kèrrek door de Oostenriekse tróppe, die deil oetmaakde vaan et garnizoen, bezat en woorte zellefs de geistelikke genoedzaak, hun oondergronse wiekplaots te verlaote, um plaots te make veur de offesere.

Naodat de stad ziech aon de Franse had euvergegeve woort de kèrrek bestump veur wérrekplaots vaan de hoofsmeij en vaan de raommekers vaan de artèllerij. De zolders woorte volgestop mèt graone veur et garnizoen. In verband mèt de inriechting vaan de kèrrek tot smeijerij môste mör en gewölleve weure doorgebroke en sjouwe aongelag. Me braok de vloer vaan de kèrrek op, umtot de peerd vaan de artèlleriste dao-op oetsjievelde, goeide de gebeeldhoude graafmonuminte, die dao laoge, eweg en lag in de plaots gewoen straotkejje. De koer woort gebruuk es maggezijn vaan kolen en iezer en de krip d'roonder es berregplaots veur allerhande matriaole en veur pollefer.

Op 6 miert 1798 woort door de Franse 'nen inventaris opgemaak vaan de bezittinge vaan et opgeheve kapittel.

Alles wat mer einige kunsweerde had en nog neet door de kanunnikke in veiligheid gebroch waor, woort mètgenome, zoe-es oonder aandere: de prachtige eikehoute koerbenk in renessaos-stijl mèt de daobij behurende betummeringe, ach sjèlderijje vaan de bekinde Mestreechter sjèlder Coclers, die later in de kèrrek vaan Meerse zien terech gekomme, drei en daartig zitbenk, de preekstool, drei beechsteul, die door de kanunnikke zien trökgekoch, later in de Sinterklaoskèrrek woorte geplaots en daonao weer in Slevrouwe zien trökgekomme. Wijjer woort nog beslaag gelag op zès altaore mèt hun beeldhouwwerrek, de groeten ölleger vaan d'n iksaol en de kleine vaan op de koer, de betummeringe vaan de rèllekwiekamer, nog zès en twintig aander sjèlderije, twie en negetig kiste mèt oetgezeukde bookwerreke enz.

In 1816 braok 'nen hevige brand oet in de kapel vaan Sinte Berreb, dee op de ganse kèrrek dreigden euver te sloon; door et krachtig optrejje vaan de börregers en vaan et garnizoen heet me dat evel wete te veurkomme. Et heet tot 1837 gedoord, ie dat Slevrouwekèrrek weer aon d'n ieredeens trökkaom. Iers wie de Sinterklaoskèrrek weges bouwvalligheid geslote môs weure woort Slevrouwe aon de kattelieke trökgegeve en kôs ze op 10 oktober vaan dat jaor weer es kèrrek in gebruuk weure genome.

Zoe-es algemein bekind is, woorte de prins-bissjoppe vaan Luik binne de stad Mestreech altied ingehöldig in Slevrouwekèrrek. Um de lezers 'n dinkbeeld te geve vaan zoe'n plechtigheid wèlle veer heij woordelik laote vollege etgeen veurkump in de notule vaan de magistraot vaan de stad vaan et jaor 1538 mèt betrèkking tot de inhöldiging vaan de prins-bissjop Cornelis vaan Bergh. Veer vestige daobij ouch de aondach op et verhollans Mestreechs, dat heij en dao in deen teks veurkump:

‘Den derden July soo sint Sin Genade van Ludicht gereeden mit sinen staet om te Tricht sine inkomst te doen, en Sine Genade sint afgestanden te Castert, alwaer Sine Genade geteert (gegete) hebben, en Scholtet, Burgemeisteren, Schepenen des Luyks Gerechts, Geswoorenen, vele goede erliche burgeren, sint uytgereden, wail tot den getalle van vijftich personen te peerde, met de vier bruderschappen van de schutten te voet, luttel meer dan 500 mannen, wail uytgerust om Sin Genade op het erlichste in te halen, dat geschied is met deze ordinge:

Dat de schutten voer uyt gingen en de Borgemeisteren en andere te peerde sint hun gevolcht, zeer sintelijck in goede orden, en Borgemeisteren, Scholtet des Luyks gerichs, mette lange roey, Scheepenen, Geswoorenen en andere burgeren te peerde, hebbe Sine Genade gewacht omtret dese sijde van Willerende Kastelder Boumken, op 't veld, en de schutten op het veld naer stadwaerts.’

‘En Sine Genade mit Siner Genade Comiteit kwaemen gereden van Castert, langs en beneffens Wilder, en nu komende ter plaetse aldaer

die Scholtet, Borgemeisteren, Schepenen, Geswooren en andere borgeren, te peerde, hielen, soo sint die Borgemeisteren van hunne peerden gestanden, op hunne knien liggende, en hebben Sine Genade, na behorlicke presentatie van getrouwigheid en onderdanigheid willekom geheiten, als men van altz gewoenlijk is, en Palland, Secretaris, heeft dat woord gedragen.

Dat gedaen, sint sij zamen naer de stad Tricht getougen, met goeden orden, die schutten voer, de wethouderen en andere borgeren te peerde nae, en daernae de schutten van Sine Genade, voortz Sine Genade volk en daer nae Sine Genade in medio.

Voer hem reyden twee herauten, der ein van Sin Genade en die ander den heraut van die Greven van Buren, Yselsteyn, Horne, Armberg, en meer andere Heeren en Edelluiden en voer Sin Genade wierd oich gedragen een gulde sweerd en Passaert Scholtet droeg die roeye voer Sin Genade.

Item komende aen Tweeberger-poorte, aldaer voir en buyten die poorte stonden die Heeren der Kercken van St. Servaes en Onser Lieven Vrouwen, en die Deken van St. Servaes en die Deken van O.L. Vr. hadden elk een silver kruys in hoen hand, hetwelk sij Sin Genade te kussen gaven; doch Sin Genade van den peerde afzittende; oich die Relegioesen van de vier ordenen)Ga naar voetnoot1) waeren oich aen die selve poorte, buyten en binnen die poorte Sin Genade afwagtende, en sint alzoe te zamen in goede ordenen gereden en gegangen nae Onsen Lieven Vrouwen Kercke, van Tweebergen door die Staet voer het Dinckhuys, en alzoe door die Wolfstraet, en in alle die straeten daer Sin Genade doer reden tot de Kercke en soe voert tot den Biessen, stonden brandende piktonnen aen beyde sijden van der straeten.

En komende aen de traenjel staende tegen die poorte over daer die Deken, Heer Servaes van Koelmont, plecht te woenen, soo sint Sin Genade van den peerde afgestanden oich die andere Heeren, insgelijks die wethouderen van de stad, en sint alzoe te zamen met onsen Genedigen Heer gegangen, doch Sin Genade gaende tusschen den Deken en nog een ander Canonik tot op ten coer aldaer voer den huegen altaer ein banc stonde, met syde kussen en syde kleiden belacht daer Sin Genade op beyde sine knien kneylde en hielde sine devotie; en de altaer was oich gecierd met schuene reliquien van den Heyligen Kruys, Sinte Bartholomeus Heuft en andere reliquien, en de Borgemeisters en Geswoorenen en Palland, Secretaris, met andere Officieren stonden op die slinker zijde van den altaer, en nae die devotie van Sin Genade hebben Sin Genade opgestanden en sint aldaer tot den altaer gegangen, en Sine Genade hebben deser stad den behoerliken eid gedaen, nae inholt des eidts op het hulde buyck geregistreerdt, den welken eidt Palland, Secretaris, laes en sulks ge-

daen, sint Sine Genade in die gestuelten gegangen, die oich met syde kussen en syde kleiden zeer cieraetelijk behangen en belacht waeren, en die zangeren van beyde die Collegien hebben het “Te Deum laudamus cum organis” gezongen.

En hetzelve gezongen sinde, soe sint Sine Genade van den coer op het klein coerken, daer Sint Agneten altaer steit gegangen, aldaer die Scholtet Passaert, voer die gemeinten die in de kerck stonden, het woord van Siner Genade weege gedaen heeft, zeggende wie Sine Genade der goede stad hulde en eidt gedaen heeft, en oich die privilegien geconfirmiert, en dat zij gemeinte oich den eidit van getrouwigheid souden doen, welken eidt die gemeinte oich gedaen heeft met opgestoke vingeren.

En Sine Genade sint dan nae het klockhuys gegangen, en nae die alde maniere heeft die banck klocke geluyd en soe uyt ten kercken gegangen en wederom met de andere Heeren Borgemeisteren en andere wethouderen gereeden ten Biessen, daer Sin Genade gelogiert waeren, en die schutten gingen voer hem ten Biessen.

Op den Hoeft komende, hebben Borgemeisteren, in naeme der stad, ter eere van Siner Genade bleyde inkomst binnen Siner Genade stad gedaen geschinkt twee silvere kannen, daer inne weesende in den eine kanne ypocrasGa naar voetnoot1) en in die andere claereitGa naar voetnoot2), twee stukken wijns, twee osschen, dry-en-twintig hamelen en dry-en-twintig klein malderen haver, en sint die Borgemeisteren en wethouderen alzoe van Sine Genade gescheiden, en nu dese feste alzoe volbragt was, soe sint wail negen en een half uure in den avond geweest. En des donderdags daer nae hebben die Borgemeisteren en Geswooren van stads weege geschinkt der Grevin van Buren einen silveren kop met ein deksel binnen en buyten verguld weerd wail sevetich goudgulden, en daer inne waeren mechaeten, mechaeten-bloemen, kaniel en gebakken kruyt, herlich opgerigt en het welk Haere Genade oich dankbaerlich ontfangen heeft.

Item op den selven dag hebben Sine Genade koningsfeste in den schuttenhoef snoenensGa naar voetnoot3) gehalden, mit sine Heeren en Edelluyden, oich vrouwen en joufferen, aldaer ter selver feste oich waeren Borgemeisteren, Scholtetten, Scheepenen van beyde gerichten, Geswooren. Gouverneuren, Clerken, alde Borgemeisteren en andere goede mannen der stad; en Borgemeisteren schinkten van stads-weege, tot eeren van Sin Genade koningsfeste, ein funder wijns, hetwelk oich op den selve dag in den hoef gedronken wierd.

Op friedag daer nae hebben Borgemeisteren van der stadsweege,

geschonken uyter stads grave genaemd het Gerken, vier schoene snoeken en twee schoene karpen.

Item op zondag soe hebben Sine Genade te gast gehad die Scholteten, Borgemeisteren van beyde gerichten, Geswooren en Secretarissen.

Item op dynsdag den negenden july soe hebben Sine Genade dat heyldomme tot St. Servaes sien toenen, en het waes d'ierste toendag, en Sin Genade zagen het toenen ten huyse van doctor Bryssel, en ten selven dage, post prandiumGa naar voetnoot1), ontrent dry uuren, sint Sine Genade gereden en vertoegen met sine Heeren en volk, die Sine Genade bij hoen hadden, naer Stockem, en de Borgemeisteren en Geswooren, in naeme der stad, hebben Sine Genade te goeye bevolen, onder alle reverentie en onderdanigheid, zeggende tot Sine Genade oich dat God die Heere Sine Genade in aller zaliger wailvaert langlievig wilde bespaeren, en boeyen demuedelijk dat Sine Genade wilde dikwijls alhier koemen.

Voertz hebben sij Borgemeisteren Sine Genade bedank met alle oetmoet, van den satijne tabbarden en satijne wammessen, die Sine Genade hoen Borgemeisteren, te weeten elk Borgemeister eine satijne tabbard en eine wammes en elk Geswooren oich ein satijne wammes, hebben doen schinken’.

Et kapittel vaan Slevrouwe bestoont langen tied oet zevetien prebendeGa naar voetnoot2), dao oonder begrepe die vaan d'n deke. De kanunnikke hadden et rech, de proos en de aander wierdigheidsbekleiders te keze. De proos môs gekoze weuren oet de lede vaan et kapittel vaan de kattedraal vaan Luik. Et kapittel had et genot vaan de tiende vaan et Wiekerveld en vaan de dörrepe Kesselt, Veldwezelt, Rosmeer, Sint Pieter, Heugem, Bemele, Cadier, Ittere, Meeuwe, Herck, Schuele en Wyshage. Et waor in et bezit vaan de hierelikke rechte euver de dörrepe Bemele en Veldwezelt.

Behalleve de hoezer, die tege d'n umgaank vaan de kèrrek geboud waore, behuurden aon et kapittel nog zestien klaustraal hoezer, die laoge aon de straote roontelum de kèrrek en deende tot woeninge veur de kanunnikke, die ze tege betaoling vaan 'n som geld 'nins in gebruuk kraoge. Daotegeneuver hadde die kanunnike de verpliechting, de hoezer op hun eige koste te oonderhawwe, zoe ze ziech evel wie langer wie minder vaan aon trokke, zoedat die gebouwe op et lèste in zoedaonige staot waore gekomme, dat et kapittel op herhaold aondringe vaan de magistraot eindelik besloot, al die woeninge aon parteklere te verkoupe.

De inkomste vaan et kapittel waore hiel important. De opbrings vaan de tiende bedroog op et ind vaan de achtiende iew 36.156 gölde

Luiks ('ne Luiker gölde doog oongeveer 65 cts.), die vaan de landerije en febrikke 23.722 gölde, zoonder al de aander inkomste mèt te rekene. Tegeneuver dees groete bedrage stoonte evel ouch groete oetgaove, want aon dat kapittel waore verboonde: twintig kanunnikke, zès en daartig vikarisse, benefisiante, e groet aontal ‘roededragers’, mèssendeenders, zengers, oontfengers, rintmeisters en nog aander suppooste, zoedat te begriepen is, dat dao väöl geld nudig waor.

Et kapittel vaan Slevrouwe had in tegestèlling mèt dat vaan Sintervaos, gein hierelikke rechte op et klaustraal terrein. Weliswoer woort 'ne zoegenaomde ‘claustrale baljuw’ aongestèld, meh dee had allein et touwziech op et lieger personeel vaan et kapittel. Dat dao neettemin e zeker rech vaan et kapittel op z'n klaustraal umgeving bestoont, bliek wel dao-oet, dat, zoe-es veer in 'n aajt kèrrekregister vermeld vinde, et kapittel mierdere maole aon de magistraot vaan de stad touwstumming gaof um de bestraoting vaan de klaustraal verkiersweeg op koste vaan de gemeinte te vernuije.

De kapittels vaan Slevrouwe en vaan Sintervaos hadde dèks kwestie oonderein, zoe-es veer later nog wel zölle zien. Meh in de regel wèrrekde ze toch wel einsgezind same; ze woende euver-en-t-weer hun plechtighede, groete kèrrekelikke fieste en ouch de begraffenisse vaan hun kanunnikke bij.

Meh veural zien veer good op de huugde euver et same optrejje vaan de kapittels bij gelegenheid vaan persessies.

'n Ak vaan 1354, geteikend door de dekes vaan de twie kapittels, regelt veurnaomelik de persessies vaan de Kruusdaog. Veer kinnen us oet die regeling 'n idee make vaan de gooi aw gebruke en et godsdeenstig leve in die zoe wied vervloge tijje en et allein mer jaomer vinde, dat daovaan in euzen tied bitter wienig mie is euvergebleve, zellefs al moot me touwgeve, dat et leve vaan tegeswoordig aanders is gewoorde en dus ouch aander eise stèlt.

Volleges die ak daan begaof op d'n ierste Kruusdaag de geistelikheid vaan Sintervaos ziech persessiesgewijs nao Slevrouwekèrrek; nao et zinge vaan de antifoon vaan Slevrouw begaove de twie vereinigde kapittels ziech in stasie en oonder et zinge vaan litteneije nao de kèrrek vaan Sint Pieter; vaan dao trok me nao de kapel vaan d'n Aldenhoof kort bij de Pieterspoort. 'ne Keplaon vaan Slevrouwe doog in die drei kèrreke de gebeije en 'ne Minnebreure-paoter heel in de kapel vaan d'n Aldenhoof de predikasie. Daonao góng eder kapittel weer nao z'n eige kèrrek trök.

D'n twieden daag begaof et kapittel vaan Slevrouwe ziech nao de kèrrek vaan Sintervaos. Dao woort ouch weer d'n antifoon t'r iere vaan deen hèllige gezoonge en trok de persessie vaan de twie kapittels nao et Lindekruus kort bij de kapel vaan Sint Andries. Dao bevoont ziech oonder 'n hoeg aw lin e kruusbeeld, dat de uterste grens vaan de

gewoen persessies aongaof. Vervolleges trok me nao de kèrrek vaan Sint Antonius en daonao nao die vaan Sint Mattijs, boe gepreek woort door 'nen Dominikaner-paoter. Bij het verlaote vaan dees kèrrek gónge de twie kapittels oetrein. Dat vaan Sintervaos trok nao de Dominikanerkèrrek, dat vaan Slevrouwe nao de kapel vaan ‘Maria ten Oever’ op d'n hook vaan de Merriejestraot en de Bokstraot.

D'n derden daag kaome de persessies vaan de twie kapittels same in de aw kèrrek vaan de Augustijne in de Bokstraot kort bij de Maosbrök. Van oet dees kèrrek woort gegaange nao die vaan Sint Meerte in Wiek, boe 'nen Augustijn preekde en 'ne keplaon vaan Sintervaos de gebeije doog. Nao aofloup kierde de twie kapittels same euver de brök nao de stad trök tot aon de ‘Goesmantore’, 'nen awwen tore, dee mèt nog 'nen aandere, de ‘Goeswyntore’ op d'n hook vaan de Keesmerret en de Brökstraot stoont en die in nog vreugeren tied 'n aw stadspoort sjijnt geflankeerd te höbbe. Of die poort gelegen heet in 'ne stadsmoer, weite veer neet. De twie tores zien in de vieftiende iew aofgebroke. D'n historiesjrijver vaan Heylerhoff vertèlt us, dat in zienen tied, ontrint et jaor 1825, ziech op de steiweeg vaan 'n hoes kort bij de brök nog 'nen awwe zwoere moer bevoont mèt sjeetgaten en kantiele. Heer heel dee moer veur 'n euverbliefsel vaan dee Goesmantore, meh dat is neet aon te nummer; daoveur waor de plaots, boe dee moer is gevoonde, te wied vaan de Keesmerret aof.

Wienie daan de persessie vaan oet Wiek aon deen tore op de Keesmerret gekomme waor, góng eder kapittel z'ne gaank nao z'n eige kèrrek.

Es 'n bezunderheid veur Slevrouwekèrrek deent nog te weuren aongehaold, dat, wie in aw handsjrifte is te vinde, d'n Hèllige Bernardus vaan Clairvaux in dees kèrrek twiemaol de kruustoch gepreek heet, nl. in de jaore 1145 en 1146, wie heer op instigasie vaan de Franse keuning Lodewijk VII en op las vaan paus Eugenius III gans Fraankriek en Duitsland doortrok um de prinse en de nasies op te wèkke tot deilnaome aon d'n twiede kruustoch.

Zoe-es veer et prachtig kèrrekgebouw vaan Slevrouwe noe kinne is et iers gewoorde nao de grondige algehiel restorasie, die, mèt bezunder piëteit en studie oetgeveurd, in 1887 is begôs en iers in 1916 aofgeloupe waor. Aon de hand vaan de door d'n hier Sprenger dao-euver in de ‘Maasgouw’ mètgedeilde bezunderhede wèlle veer et verloup vaan de restorasie heij in korte trèkke naogoon.

In 1887 woort begôs mèt de herstèlling vaan et westelik portaol, boe d'n ingaank vaan de kèrrek is. Et jaor d'rop woort dao-aon nog wijjer gewèrrek en teves e begin gemaak mèt et werum opbouwe vaan de zuid-oostelikken tore neve de koer.

De gievel vaan et zuidelik transep (aon de kant vaan de Slevrouwestraot) en de kapel vaan Sint Rochus woorten aofgebroke, terwijl in

1889 nuij fondeminte veur dat transep en de Sint Rochuskapel gelag woorte. In 1891 is de Sint Annakapel aofgebroke en werum opgeboud, woort et noordelik transep en de kapel vaan de Hèllige Dreivöldigheid vaan hun laog plakwerrek oontdoon en de gewölleve vaan dat transep gerestoreerd.

In 1893 vollegde de bouw vaan 'ne nuije gievel veur et noordelik transep en woort e begin gemaak mèt de nuij sakkerstei, die et jaor d'rop gereid kaom.

In 1894 begôs me mèt d'n aonlèk vaan de nuij fondeminte veur de koer.

Nao et in gebruuk numme vaan de nuij sakkerstei woort in 1895 de aw, die achter de koer tösse de groete steunbere laog, aofgebroke. Ouch góng m'n in dat jaor euver tot d'n opbouw vaan de nuije mantel um de koer en de ripperasie vaan de binnemör daovaan, e werrek boe miejer jaor mèt gemeuid gewees zien en dat iers in 1898 aofgeloupe waor. Toen kôs me euvergoon tot et wegnumme vaan de lielikke steunbere, die vreuger tot versterreking vaan de absis aongebroch waore, meh gaar neet tot de kèrrekbouw behuurde.

Et jaor 1899 broch de rèstorasie vaan de groete baog bove de trappe bij et begin vaan de koer, terwijl e jaor later de oet brikke geboude kapel vaan Sint Hubeer, die wie 'n vrattel de zuidkant vaan de kèrrek oontseerde, woort aofgebroke en de gievel dao in z'n vreuger gedaonte is herstèld. Bij gelegenheid vaan deen aofbraok voont m'n oonder de groond de euverbliefsele vaan 'n Romeins ‘hypocaustum’ of stookplaots vaan 'n verwerremings-inriechting, wat mèt de nudige zörreg is oonderzeuk en besjreve en dat alweer e nuij bewies lieverde, dat me ziech dao bevoont op histories Romeinse groond.

De restorasie vaan de groete krip, boe m'n in 1897 mèt begôs waor, leep in 1901 aof. Wijjer woort in dat jaor dat lielik huiske opgeruimp, dat tege de zuid-westelikke väörtore in 'nen hook aongeplak stoont en iers gedeend had es woening vaan de köster, later vaan de ‘maan vaan de sentesteulkes’. De herstèlling vaan de vreuger doupkapel, noe de kapel vaan de ‘Sterre der Zee’, dateert ouch vaan datzellefde jaor.

In 1902 restoreerde me de krip oonder de väörtores, en de mör, pilere en bäög vaan et middelsjeep, terwijl e jaor later de kèrrek e stök oetgedeep is. Wie in dat jaor oetgraovinge woorte gedoon oonder de sjaol in de Stokstraot neve de koer, heet me dao 'ne Romeinse kelder bloetgelag.

In 1904 heet me de trappe vaan de koer verlag en nog aon et herstelle vaan de kèrrekpilere gewèrrek.

De vollegende jaore woorte besteid aon et groet reparasiewerrek vaan de massieve westelikken torebouw en vaan d'n umgaank mèt z'n fondeminte, boebij me nog terechte gekommen is op e gedeilte vaan aw Romeinse funderingswerreke. En zoe woort daan in et jaor 1916 de lèste hand gelag aon die oetgebreide en zier kosbaar restorasie, die,

oonder hoegs kundige leijing oetgeveurd, ein vaan de sjoenste monuminte vaan Romaonse bouwstijl ze vreuger aonzien heet trökgegeve en et veurtbestoon devaan veur langen tied heet verzekerd, e werrek, boe Mestreech trots op kin zien.

F. Sintervaos.

D'n historiesjrijver Gregorius vaan Tours, dee in de twiede hèllef vaan de zèsde iew leefde en dus 'nen tiedgenoot waor vaan Sint Monulphus, verhaolt, dat dezen hèllige, naodat er bissjop gewoorde waor, t'r iere vaan Sintervaos 'ne groeten tempel leet bouwe, boe heer zellef de planne vaan maakde en boe heer ouch persoenlik de verseringe vaan aonbroch, terwijl 'r in deen tempel de rillekwieje vaan Sintervaos leet euverbringe. De sjrijvers nao Gregorius vaan Tours bevestige dat verhaol en veuge dao-aon touw, dat Sint Gondulphus, d'n opvolleger vaan Sint Monulphus, et gebouw leet aofmake en nog daartig jaor dao-aon wèrrekde. De historiesjrijvers zien et evel gaar neet eins euver de maneer, boe-op de rillekwieje vaan euze stadspatroen in dat nuij kèrrekgebouw zien terechte gekomme. En dees vraog hink same mèt 'n aander, nl.: boe is et liechaam vaan Sintervaos begraove gewoorde?

Dao-euver zeet us werum deezellefde Gregorius vaan Tours, dat euzen hèllige begraove woort ‘juxta ipsum aggerum publicum’ en op 'n aander plaots zeet heer: ‘juxta ipsum pontem aggeris publici’. Et ierste beteikent: vlak bij d'n openbare weeg en et twiede: vlak bij de brök in d'n openbare weeg. De wäörd ‘agger publicus’ kinne noe wieze ofwel op de militaer Romeinse legerbaon of op de verdiedigingswal, dee destijds um de primitief nederzètting leep. Dao zien 'rs, die meine, dat mèt ‘pons’ bedoeld is de brök euver de Maos en dao-oet de konkluzie trèkke, dat Sintervaos begraoven is op et kèrrekhof, dat behuurde bij de kapel, die later geneump is de kapel vaan ‘Maria ten Oever’, dus kort bij de Maos.

Die opvatting is um mierdere reije neet vol te hawwe.

Veuriers, wienie Sintervaos begraove zouw zien gewoorde op 'n plaots, die wied vaan de tegeswoordige kèrrek aof laog, zouwen eus veurawwers in hun hoeggestumde veriering veur hunne patroen zeker niks verzuimp höbben um dat op de ein of aander maneer veur later geslachter aon te duije en zoe de herinnering dao-aon levetig te hawwe, en vaan zoe get is in de historie vaan Mestreech gaar niks te vinde. En daan, wienie et graaf vaan Sintervaos ziech bevoonden had binnen et terrein vaan et kapittel vaan Slevrouwe, wie zou et daan te verklaore zien, dat dat kapittel, dat ziech altied 'ne veurrang touwkinde bove dat vaan Sintervaos, noets op et bestoon vaan zoe e graaf binne ze gebied e beroop heet gedoon? Dao-euver is jummers nörreges get te leze.

Meh dao zien aander, mie pozetief arguminte aon te hole. In de

ierste plaots kin et Latijns woord ‘agger’ weliswoer ouch vestingwal beteikene, meh de oetdrökking ‘agger publicus’ had ouch al in et klassiek Latien gein aander beteikenis es die vaan ‘via publica’, naomelik 'ne verhuugde en hel gemaakde legerweeg. Noe weite veer, dat de groete legerbaon, die Toongere mèt Kölle verhoont, vaan aof de Maos bij de later Slevrouwepoort in westelikke riechting leep en dat die riechting noe nog vrij wel aongegeve weurd door de Breijstraot en de straot ‘tösse de kèrreke’. Noe blijf nog euver te verklaore, wat daan mèt die ‘pons’ of brök in die legerbaon kaan bedoeld zien, aanders es de brök euver de Maos. Bij de behandeling vaan de historie vaan et Sint Servaosgashoes höbbe veer al gezeen, dat bij et aofbreke vaan et vaan de euverblijfsels zien gevoonde vaan aw grachte en dat de bekinden historiesjrijver pastoer Mulleneers de pool, dee vreuger veur dat gashoes laog, veur 'ne restant vaan die grachte heel. Deezellefde sjrijver vertèlt us wijjer, dat in d'n hielen awwen tied vaan aof de plaots, boe de straot ‘Achter de Meules’ begint, door de later Kapoenen Sint Jaokobstraote 'nen errem vaan d'n Eker moot geloupen höbbe in noordelikke riechting, dus in dezelfde riechting es de tegeswoordige rij hoezer vaan de Breijstraot nao de Groete Staat en dat deen errem door de Romeine tot e soort vaan vestinggrach is umgewèrrek. Pastoer Mulleneers bewijs dat door gegeves oet vreuger tijje en door de rizzultate vaan opgraovinge oet väöl lateren tied; oonder aandere zeet heer, dat er vreuger hoes Larose-Stielen in de Groete Staat, op de plaots, boe noe et hoes Schnabel steit, weges de moerassigen oondergrond op paole geboud waor. En ouch in de Kapoenstraot heet me bij et bouwe vaan et groet pand, boe-in noe de belastingkantoere gevestig zien, de aonwiezinge veur et vreuger bestanden höbbe vaan 'ne waterluip gevoonde.

Wienie deen Eker-errem dus inderdaod zoe geloupen heet, daan moot naturelik bij et westelik oetind vaan de tegeswoordige Breijstraot 'n brök in die Romeinse legerbaon gelegen höbben en dat moot daan de brök gewees zien, die door Gregorius vaan Tours bedoeld is.

Op dees gronde maag dus aongenome weure, dat Sintervaos is begraove gewoorde op de plaots, boe Sint Monulphus later z'n kèrrek boude en dat dat nuij kèrrekgebouw woort ingeriech euver et graaf vaan Sintervaos heer en um te vervaange et ierste klei kapelke, boevaan de stiechting aon d'n Hèllige Maternus weurd touwgesjreve.

Veer höbbe dees kwestie vreuger al aongereurd, meh voonten et toch winselik, ze heij nog ins obbenuijts te behandele.

Dat Sint Maternus z'n kapel neet geboud heet binne meh boete de nederzètting vaan de Romeine is alleszins aonnummelik, wienie me bedink, dat in die tijje vaan vervolleging vaan de kristen de plaots veur zoe'n kapel beter laog boeten e centrum, dat abseluut oonveilig veur hun waor. Dit is ouch de meining vaan de bekinden Henschenius en de Bollandiste, terwijl d'n historiesjrijver Sigebertus vaan Gembloux

us verhaolt, dat Sint Monulphus, d'n èllefde bissjop vaan Mestreech, dee errefelikken hier waor vaan Dinant, 'nen tempel boude op et graaf vaan Sintervaos, boenao heer z'n rillekwieje nao 'n hoeger plaots in diezellefde umgeving euverbroch. Boe noe oonnumstoetelik vassteit, dat de ierste groete kèrrek op de tegeswoordige plaots geboud is, kinne veer gerös es zeker aonnumme, dat eus Sintervaoskèrrek inderdaod op de plaots vaan et graaf vaan euze stadspatroen steit.

'n Aander vraog is, of vaan die kèrrek vaan Sint Monulphus nog get is euvergebleve. De Bollandiste zien vaan meining, dat dat neet et geval is en dat de primitief kèrrek miejer maole gans herboud woort.

Dees opvatting is door pastoer Pascal Schmeitz zaoliger en Dr. Doppler in 'n oetveurige en uters gedokumenteerde studie weerlag.

Veuriers tuine zij aon de hand vaan versjeije historiesjrijvers aon, dat de kèrrek vaan Sint Monulphus al vaan groete aofmetinge waor; die sjrijvers spreken herhaoldelik vaan ‘magnum templum’ ('ne groeten tempel), terwijl Herbenus, dee umstreeks 1538 zellef rektor vaan de sjaole vaan et kapittel vaan Sintervaos waor, zeet, dat Sint Monulphus ‘amplissimum templum erexit, quod in hodiernum usque diem videmus’ (de groetsten tempel opgeriech heet, dee veer tot vaandaog d'n daag kinne). Zoe vertèlt us Eginhard, d'n historiesjrijver en sikkertaris vaan Karel de Groete en teves, wie aongenome weurd, ab vaan Sintervaos, vaan de groete massa lui, die bij gelegenheid vaan de plechtige euverbringing vaan de rillekwieje vaan de Hèllige Marcellinus en Petrus in 828 de kèrrek völde.

Wijjer gief Dr. Doppler op et gezag vaan mierdere sjrijvers es z'n meining te kinne, dat de kèrrek, in tegestèlling mèt zoeväöl aandere in d'n umtrèk, oontsnap is aon de sjennende han vaan de Noormanne en kompleet op woonderdaodige maneer gespaord bleef. 'n Hoegs belangriek feit ter ondersteuning vaan die meining is et bestoon vaan 'n offisjeel dokumint, naomelik e charter vaan keizer Arnulf vaan 1 juli 889, dus 8 à 9 jaor nao d'n inval vaan de Noormanne in dees streke, boebij heer de abdij vaan Sintervaos in vollen eigendom gaof aon de Sint Petruskèrrek in Trier. Me kin ziech jummers meuielik dinke, dat, wienie de kèrrek en de abdij door de Noormanne verinneweerd waore, die gebouwe in zoe'ne korten tied weer hadde kinnen opgeboud zien.

In de derde plaots haolt Dr. Doppler ze bewies oet de konstruksie vaan et kèrrekgebouw zellef, oet de identiteit vaan de Sint Monulphuskroch (de underste) mèt d'n ajtste kern vaan de kèrrek, de kapitele en de baoge. Veer weite, dat, hetgeen in de kèrrek in gotieke stijl is opgetrokke, e bijveugsel aon et gebouw is vaan väöl lateren datum es de res. Wienie veer us noe die bijveugsels ewegdinke, is et neet lestig, d'n awwe kern te oonderkinne en laan komme veer tot de konkluzie, dat de primitief kèrrek e rechhokig gehiel waor, naomelik et tegeswoordig middelsjeep mèt de twie zijsjepe vaan aof et begin vaan de westelikken torebouw, dus vaan aof de plaots, boe et standbeeld vaan

Karel de Groete steit, tot aon de twie oostelikke tores, die de koer vaan boete flankere, dus vaan binne tot aon d'n tegeswoordigen hoegen altaor. Et hiel kort bijein stoon vaan de pilere, die primitief invoudig veerkentig waore, wijs al op 'n hiel aw bouworde en kump in zier väöl opziechte euverein mèt de konstruksie vaan Sint Apollinariskèrrek in Ravennna, die oet de zèsde iew dateert.

Wienie veer de konstruksie vaan et middelsjeep vaan boete bekieke, zien veer bove de vinsters in et moerwerrek gemetselde bäög, die rösten op pilasters gevörremp oet de verlenging vaan et lieger deil vaan de pilere vaan et sjeep. Ouch tröf us daan hoegerop 'n verhuging vaan de mör oet 'ne zachtere steen, aofkomstig oet de umstreke vaan de stad, terwijl tot de dao-oonder gelege awwer laoge gans oet zoegenaomde grèsstein zien samegestèld. In de oostelikke en westelikke mör vaan et transep of dweerssjeep daorentege zien veer niks vaan de zoe-eve besjreve bäög en evemin vaan 'n verhuging in 'n aander steinsoort es de res. Ouch is de maneer vaan konstruere vaan dit transep, ofsjoen dezellefde steinsoort gebruuk is, 'n ganse aander. Meh es veer veurbij dat transep, dus in de riechting nao et Vrietof, weer de opgaonde mör besjouwe, die in rechte lijn doorgoon tot aon de absis, et roond gedeilte vaan de koer, daan zien v'r weer diezellefde bäög, diezellefde verhuging, etzellefde metselwerrek trök. Ouch es me boven op et gewöllef klump, kump me door de konstruksie daovaan en vaan et kapwerrek tot de konkluzie, dat et middelsjeep vreuger neet woort gesnooie door 'n dweerssjeep en dat dit dus vaan lateren datum moot zien.

Wie m'n in 1811 de groete (beuveste) kroch aofbraok en de vloer vaan de kèrrek oetdeepde, voont m'n et underste gedeilte vaan 'ne moer, dee vaan d'n eine koer-tore rechdoor nao d'n aandere leep, boeoet me de gevollegtrèkking heet gemaak, dat in awwen tied de koer vaan de kèrrek door 'ne rechte moer woort aofgeslote.

Al de euverige gedeiltes vaan de kèrrek zien dus aofkomstig oet later periode en wel: et dweerssjeep oet de XIe iew, et roond gedeilte vaan de koer of de absis mèt häör twie zijtores en d'n torebouw aon de weskant oet de XIIe iew en de zijkapelle en verder bijgebouwe oet de XIIIe, XIVe en XVe iew.

Dao is väöl gesjreven en gevreve euver de westelikken torebouw of et zoegenaomp ‘Nieuwe Werck’, ouch wel mèt 'ne Greekse naom ‘narthex’ geheite, boe-in ziech op de twiede verdeping de bereumde ‘Keizerzaol’, e proonkstök vaan Romaonse bouwstiel, bevind. En et is zjus dee Keizerzaol, dee door z'ne naom hiel get misverstand heet gebroch. Langen tied heet me op groond vaan et bestoon vaan dee zaol de meining oetgesproke, dat deen hielen torebouw et werrek is gewees vaan Karel de Groete en dat dee zaol nao dee keizer geneump is, umdat heer, es 'r binne Mestreech verbleef heel, vaan oet dee zaol de deenste in de kèrrek bijwoende.

Aandere zien et dao neet mèt eins en nummen aon, dat et ‘Nieuwe Werck’ iers in de twellefde iew oontstande is.

'n Derde lezing is dees, dat et binnewerrek moot gerekend weure vaan de twellefde iew te zien, meh dat et boetewerrek vaan väöl vreugeren tied, vaan et begin vaan de Romaonse periood moot datere.

Eindelik besteit 'r 'n veerde opvatting, die zeet: et is hiel good meugelik, dat Karel de Groete 'ne ‘narthex’ aon de kèrrek geboud heet, meh dee is daan toch in alle geval umstreeks 1170 gans of teminste veur et euvergroet gedeilte door 'ne nuije vervaange.

Dees lèste opvatting, die oonder aandere is veurgestande gewoorde door de vreugere Rieks-arsjivaris Flament, is mesjiens wel de mies aonnummelikke en verklaort ouch et bèste de benaoming ‘Keizerzaol’, boemèt me bij de nuijen opbouw op et ind vaan de twellefde iew et aondeil, dat Karel de Groete in de oetbreijing vaan de kèrrek gehad heet, veur later geslachter heet wèllen oetdrökke.

Wie et ouch mèt die zaak maag stoon, de westelikke bouw, zoe-es veer dee noe kinne, is gemaak in de jaore 1170 tot 1176, teminste et underste gedeilte, want de tores zellef höbben in de loup vaan de jaore versjeije veranderinge oondergaange.

Wie die tores veur 1516 oetgezeen höbben is meuielek oet te make; woersjienlik zien ze aofgebeeld op 'n munt vaan hertog Hendrik I vaan Braobant (1190-1235), die in Mestreech is geslage. Dao-op kin me zien twie zijtores mèt piramiedvörremige aofdèkking en in et midden 'ne koepel, dee bove die zijtores oetstik. Daobij maag me ziech nog aofvraoge, of die veurstèlling reëel en gein fantezie is.

In 1516 woort, veur zoeveer me wèt, de ierste verandering aon de tores aongebroch. D'n historiesjrijver Herbenus vertèlt us daoeuver et vollegende (oet et Latien vertaold):

‘De groetste klok vaan dees kèrrek woort d'n 21e juni vaan et jaor 1515 op et binneplein vaan et hoes vaan de proosdij (noe et kloester vaan de Zusters oonder de Baoge) gegote, daonao op de zoondag, boe-op gezónge weurd: “Laetare Jerusalem” (dus op haaf vaste vaan et jaor 1516), dee toen op d'n twiede miert veel, oonder de besjerreming vaan d'n Hèllige Servatius gewijd, meh euver de plaots, boe ze opgehaange môs weure, is einigen tied versjèl gewees. Dao waoren 'rs, die zagte, dat me ze in eine vaan de zijtores môs ophaange, meh aandere waore vaan meining, dat et passender zouw zien, es häör 'n ruimer plaots woort aongeweze. Wijl noe tösse de tores plaots euver waor op et plat daak, woort dees ruimte hoeger opgetrokke oet witte stein, en, naodat dao 'n passende kap op gemaak waor, oontfóng die ruimte de klok.’

Op 'n aander plaots zeet Herbenus nog: ‘Naodat de klok midde tösse de twie tores hóng, woort de leeg ruimte door et optrèkke vaan de mör mèt witte stein en door mèt loed bedèkde plaanke geslote en verrees die aldus gemaakde ruimte, toen of later, nog hoeger door 'nen

houten tore, mèt loed bedèk, op de spits boevaan 'ne koperen adelaar woort gezat. In d'n tore waor e klokkewerrek mèt klokkespeul, woersjienlik et ierste slinger-klokkewerrek, dat in d'n tempel vaan Sint Servaos versjeen.’

Tot zoeveer Herbenus.

In 1556 woort door Hendrik vaan Trier, klokkegeter in Aoke, e nuij klokkespeul gegote, bestaonde oet negetien klokke. Bij die gelegenheid ondergóng d'n torebouw werum 'n verandering en kraoge de tores oongeveer et veurkomme, dat ze noe nog höbbe. Deze vörrem höbbe ze behawwe tot et jaor 1767, wie ze 'n algehiel verandering höbben oondergaange in stried mèt edere stijl en mèt de tradisie vaan iewe laank. Weer zölle veer 'ne sjrijver, deze kier vaan Heylerhoff, heijeuver aon et woord laote:

‘In het jaar 1767 begon men den grooten toren te vernieuwen en dat niet wegens bouwvalligheid, maar wegens oneenigheid en twist tusschen de kanoniken. De kapelmeester van het kerkkoor was overleden en er was spraak om een ander in zijn plaats aan te stellen, maar van twee candidaten kon men het niet eens worden, wien te kiezen, tenzij met groote moeite, en toen de overwinnende partij, over zulk een zegepraal verheugd, nu geloofde, dat zij in de toekomst haar zegevierende wapenen zou kunnen voeren werwaarts zij maar wilde, zoo besloot zij, ten einde haar macht aan de onderliggende partij te tonnen en door een groot en ongewoon feit ontzag in te boezemen, op zekeren morgen om den toren om te werpen en te vernieuwen, en zaten reeds den avond van dienzelfden dag, zonder dat men eerst de geldbeurs had nagezien, of maat en plan van het werk had vastgesteld, de werklui op het dak en waren zich in het zweet aan 't werken bij het afbreken. Toen werden verschillende bouwmeesters geraadpleegd om het nieuwe werk deste schooner te doen verrijzen. Er was een Maastrichtsch bouwmeester, lang niet onbedreven, die aanraadde, dat de geheele breedte (van den grondslag der drie afgebroken torens) door een enkele pyramide zou worden ingenomen en tot een hooge spits zou worden opgetrokken. Maar een Luiksch architect, die aanraadde, dat men de ruimte van het grondvlak in drie deelen zou verdeelen en met drie afzonderlijke torens bezetten en dat de middelste de beide zijtorens in omvang en hoogte zou overtreffen, kreeg de voorkeur. Toen ook werden honderd duizend gulden door het kapittel tegen drie ten honderd opgenomen om het werk te bevorderen, waaraan gedurende twee achtereenvolgende jaren is gewerkt.’

Dit verhaol vaan vaan Heylerhoff is gein fantezie, meh weurd door de kapittel-akte gans bevestig. Op die maneer oontstoont et lielik torekompleks, mèt de drei peperbösse, dat heet blieve stoon tot 1889 en väöl awwer Mestreechteneers ziech nog wel zölle rappelere.

Veur de bedèkking vaan de daker gebruukde me ruim feertig doezend kilo loed. E nuij klokkewerrek mèt karreljong woort gelieverd en

geplaots door de Mestreechter klokkemeker De Beef veur 10.000 gölde Luiks (5600 gölde vaan eus tegeswoordige weerde). Op de klein tores woort et bissjopskruus gezat, boemèt et kapittel de soevenier aon et verblief vaan de vreuger bissjoppe binne Mestreech levetig wouw hawwe. De middeltore woort, wie ouch vreuger, bekroend mèt d'n dobbelen adelaar, um aon te duije, dat et kapittel vrijriekshierelik waor. In 1794 evel höbbe de Franse dat imperialisties simbool vaan deen toren aofgenome.

In de jaore 1889 tot 1891 zien de middeltore en de zijtores werum oongeveer herstèld in de gedaonte, die ze veur 1767 gehad hadde.

De westelikke bouw of et ‘Nieuwe Werck’ woort touwgewijd aon Slevrouw. Twie rije portieke umgeve vaan binnen aon drei kante de middelruimte, die primitief gein kommunikasie had mèt de kèrreksjepe.

In de moer, dee de prachtig bekoepelde Keizerzaol vaan et middelsjeep vaan de kèrrek aofsjeijt, zuut me nog de aonwijzinge vaan de bäög vaan ein al sins lang touwgemetselde gallerij. Oet et feit, dat dee zaol mèt zoeväöl zörreg gebouwd is, prizzemeert me, dat heer primitief wel mèt 'n aander bestumming zal opgeriech zien es die 'r noe heet. Tegeswoordig jummers deent heer tot niks aanders es um bewoonderd te weure door degene, die ziech de meuite getruuste, zoe hoeg nao bove te kleddere. Z'ne bouwstiel vertuint väöl euvereinkoms mèt de door Karel de Groete geboude keuningskapel in Aoke.

Et roond gedeilte vaan de koer of de absis mèt de twie häör flankerende tores is werum 'n konstruksie op ziech zellef. De euverdèkde gallerij aon de boetekant sjijnt geboud te zien mèt et doel, bij de zevejaorlikse hèlligdomsvaarte vaan dao-oet de groete rillekwieje aon et op et Vrietof verzamelde vollek te tuine, zoe-es ouch inderdaod langen tied door gebäörd is. Nao de innumming vaan de stad door de Spanjaarde oonder Parma in 1579 heel et gebruuk vaan et vertuine vaan de hèlligdomme boete de kèrrek op. Later zölle veer op de hèlligdomsvaarte naoder trökkomme.

Zoe-es veer al bij de behandeling vaan et kloester vaan de Annunciate gezag höbbe, heet eine vaan de prooste vaan et kapittel vaan Sintervaos, Engelbertus Boonen, umstreeks 1615 et eigenaordig idee gehad, de absis gans aof te breke en op zien eige koste door e nuij koer in moderne stijl te vervaange, dat fieftig voot wijjer nao et Vrietof op zouw oetspringe. Et kapittel heet ziech evel sterrek daotege verzat, zoedat dat plan gelökkig neet tot oetveuring is gekomme.

Aon weerskante vaan et dweerssjeep of et transep bevoonte ziech in vreugeren tied kapelle. Aon de zuidkant, dus tegeneuver Sint Jaan, stoont 'n kapel touwgewijd aon Sint Maternus, terwijl westelik daovaan 'n sakkerstei laog, die bestump waor veur de lieger geistelikheid. Aon de noordkant besteit noe nog e gebouw, dat eins vaan vörrem is es de vreuger Sint Maternuskapel en boevaan de boveverdeping nog

es paramintekamer deens deit. De Sint Maternuskapel mèt sakkerstei is in 1810 aofgebroke, boedoor m'n 'ne ruimeren doorgaank kraog tösse de twie kèrreke en d'n touwstand oontstoont zoe-es veer dee noe nog kinne. Wie me mèt dat aofbreke bezig waor, heet me naogelaote, de zuidelikke moer vaan et transep, dee bij de geweldige oontploffing vaan et pollefer-maggezijn boven aon de Kommel (Abramslook) in 1761 väöl geleijen had en sjäöre vertuinde, behurelik te versterreke, zoedat dee moer later is ingevalle en 'n deil vaan et gewöllef vaan et transep heet mètgesleip.

Boetendien bevoont ziech aon de noord-ooskant vaan et transep bij de tegeswoordige sakkerstei de zoegenaomde Keuningskapel of kapel vaan d'n Hèllige Lodewijk, in gotieke stijl, boevaan noe nog 'n deil vaan de fonderinge en einige verseringe vaan de noordelikke zijmoer ziechbaar zien. Die kapel woort in et jaor 1463 gestiech door Lodewijk XI, keuning vaan Fraankriek, oet daankbaarheid veur de woondervol genezing vaan ze familielid Hendrik vaan Beijere. Dees kapel is aofgebroke in et jaor 1804.

Vreuger had Sintervaoskèrrek aon weerskante vaan de koer 'nen ingaank. Dee aon de zuidkant, dee awwer Mestreechteneers ziech nog wel zölle rappelere, waor op de plaots, boe ziech noe de kapelle vaan de Noedkis en vaan et ‘Heilig Aanschijn’ bevinde. Deen ingaank is bij gelegenheid vaan de groete restorasiewerreke vaan 1881 geslote en vervaange door 'ne nuije, d'n tegeswoordige tegeneuver Sint Jaan. D'n aanderen touwgaank aon de noordkant vaan de koer waor boe noe de Hèllig Sakkermintskapel steit. Es eigenaordigheid vinde veer vermeld, dat deze lèsten touwgaank bij gelegenheid vaan de hèlligdomsvaarte en aander groete kèrrekelikke fieste verheurd woort aon kriemers, die dao hun kräömkes opsloge, boe ze beukskes, medaaljes, prinsjes, nosters en aander gelegenheidsartikele verkochte. Ouch de tegeswoordige kapel vaan Sint Markoen behuurde bij deen ingaank, want in die kapel bevind ziech nog in 'nen hook de gebrukelikke steine wiewatersbak, dee dao vreuger heet deens gedoon.

De zuid-westelikken ingaank mèt et zoe riek mèt gepolychromeerd beeldhouwwerrek verseerd pertaol, woort vreuger gebruuk bij et oettrèkke en binnekomme vaan de groete persessies en bij et bezeuk vaan vorstelikke persoene.

Et aontal zijkapelle vaan de kèrrek waor in vreuger jaore twellef, naomelik zès aon edere kant. In 1804 zien ze door et wegbreke vaan tössemör tot zès trökgebroch. Allein dus de kapel vaan Sint Joezep heet häör vreuger gruudde behawwe.

Et taak vaan de kèrrek waor vreuger gans mèt loed bedèk. Wienie die bedèkking is aongebroch, is neet mèt zekerheid bekind. Dat loed woord door et kapittel betrokken oet 'n loedmijn in Berneau. Berneau waor 'n hierelikheid, die tot aon d'n tied vaan de Franse Revolusie aon et kapittel vaan Sintervaos heet touwbehuurd. Vaan Heylerhoff

vertèlt, dat de gereidsjappe veur et snije vaan dat loed tot plate ziech bevoonte boven op et ierste gewöllef in et ‘Nieuwe Werck’.

Et kapwerk vaan et taak is langen tied vaan oet de kèrrek ziechbaar gewees. Herbenus heet in z'n gesjrifte vasgelag, dat zie vader et tegenwoordig gewöllef vaan stein in et middelsjeep heet zien aonbringe en dat in deezellefden tied de groeten ölleger achter d'n altaor vaan Slevrouw in et ‘Nieuwe Werck’ is euvergeplaots en dus de ruimte innaom, die ouch noe nog d'n ölleger besleit. Véúr deen tied stoont de groeten ölleger links vaan et koer.

Et hoeg koer waor in deezellefden tied vaan et middelsjeep aofgesjeije door 'ne riekelik mèt goud verseerden iksaol. Dao stoont ouch de kleinen ölleger en waor de gewoen plaots veer de zengers. D'n altaor t'r iere vaan Sintervaos stoont veur deen iksaol en, zjus wie noe, tösse de trappe vaan et koer. In de handsjrifte vaan Collette leze veer, dat vaan deen iksaol aof de keizers vaan Duitsland en in lateren tied de hertoge vaan Braobant bij hun plechtige inhöldiging gewoen waore in tegenwoordigheid vaan de börregerij de belofte te vernuije vaan de privilezjes en vrijhede vaan de stad te zölle respektere, boe-tegeneuver zij vaan de kant vaan de börregers d'n eid vaan gehoerzaamheid en trouw oontfónge. Veurdat ze d'n iksaol betrooie bezwore die soevereine iers de handhaving vaan de vrijhede veur d'n altaor vaan et koer in prezensie vaan de magistraot, d'n adel en de geistelikheid, die ouch op hun bäört hun trouw betuigde en touwzachte.

Herbenus deilt us wijer nog mèt, dat neet lang veur zienen tied de kloestergeng geboud zien en dat daoveur gebruuk woort melleger oet de umstreke vaan de stad. De bouwmeister waor Leonardus Roelands, kloesterling vaan et kapittel. Primitief waore die geng, dus ouch euze bekinde ‘Lange Gaank’, met houte portieke, bestump um 'n verbinding te vörreme tösse de versjèllende gebouwe, die aon et kapittel touwbehuurde. In die kloestergeng bevoonte ziech de kapittelzaol, noe Hèlligdomskamer, d'n awwe reefter vaan de kanunnikken oet d'n tied, wie die nog in kommunauteit leefden en veurts ouch de Latijnse sjaole, die veur de vestiging vaan de Zjezwiete in Mestreech dao door et kapittel vaan Sintervaos gehawwe woorte. Bove die kloestergeng waore de zolders, boe opgestapeld woorte de graone aofkomstig vaan de eige geudere vaan et kapittel en vaan de tiende, die opgebroch môste weure. De groete kelders deende veur et bewaore vaan de wien, dee betrokke woort vaan de aon et kapittel touwbehurende wienberreg aon de Moezel en de Ahr.

Um nog ins op de koer trök te komme; naodat in 1732 d'n iksaol waor eweggebroke, boude m'n 'ne prachtigen dobbele malleberen trap nao et koer en 'n zier sjoen ballustraad, ouch vaan malleber. Bij dees versering behuurde de twie reusechtige zijstökke, die noe nog aon weerskante in et transep tegeneuver de kapel vaan de Noedkis en die vaan et Hèllig Sakkermint stoon opgestèld en et aajt en et nuij Ver-

boond veurstèlle, terwijl de medaljongs de beeltenisse vaan de Hèllige Monulphus en Gondulphus bevatte. Me hèlt et deveur, tot dat prachtig beeldhouwwerk in Roeme gemaak is en dat de naom: ‘G.J. Bayard Namurcensis’, dee op de plate steit oetgebeiteld, neet dee is vaan de beeldhouwer, meh vaan de malleberwèrreker, 'ne maan oet Namur.

Veur de opheffing vaan et kapittel door de Franse bezaot et koer prachtig koperwerrek, oonder aandere veer kandelabers vaan zeve voot hoeg, gemaak door de Mestreechter kopersleger Wery. De koerbenk waore verseerd mèt broonswerrek, de beelde vaan de apostele en evangeliste, aofgewisseld door kandelabers, alles in d'n tied vaan Herbenus gemaak.

Door de belegeringe vaan 1793 en 1794 had de kèrrek väöl te lijje; op miejer plaotse woorte de taker besjaodig en loker in de gewölleve geslage. In 1794 woort e gedeilte vaan de Oostenriekse tróppe, die mèt de Hollenders et garnizoen oetmaakde, d'rin gelegerd. Nao de euvergaof vaan de stad aon de Franse, woort de kèrrek ingeriech tot foerazje-maggezijn en kôste de seldaote nao hartelös aon et verinnewere goon. Wie et kapittel in 1797 waor opgeheve, heet m'n alles, wat tot versering vaan de kèrrek deende, publiek verkoch.

Vaan de tien klokke, die ziech in de tores bevoonte, heet m'n allein de groete klok, et brand- of alarremklökske en de karreljong laote haange. De twiede klok vaan et kapittel, die veer doezend poond zwoer waor en weges häör gewiech neet oet d'n tore kôs eweggeveurd weure, woort aofgehaange en zoe in d'n tore achtergelaote. Me had ouch geine kans gezeen ze kapot te make. In 1804 heet me dat wel gedoon gekrege en toen de opbrings vaan et metaol gebruuk um de koste vaan de herstèllinge te bestrijje.

Gelökkig bleef dus de groete Sintervaosklok gespaord, eus Groete Klok, d'n trots vaan Mestreech, die destijds al mie es twie en 'n haaf iew häör broonze stum euver eus stad had doen klinke, die zoe mennige groete fiesdaag had ingelojd, meh ouch zoe dèks mèt de zwoer bepreufde börregerij häöre klaogzaank had oetgegallemp, trouw aon de spreuke, die zij op häöre mantel dreug:

‘Ad tua sacra voco populum clangore sonoro,

Servati, Cujus nomine dicor ego’,

en:

 
‘Servatius servavit fidem,
 
Servatius servavit plebem,
 
Servando et orando meruit quod credidit’.

(Nao dien hèllige deenste roop iech mèt m'n klaankrieke stum et vollek, o Servatius, nao wee z'ne naom iech geneump weur’ en: ‘Servatius heet et gelouf bewaord. Servatius heet et vollek bewaord, door te bewaore en te beijen heet heer verdeend wat heer geluif heet’),

terwijl veurts nog op de mantel vermeld steit: ‘Wilhelmus et Caspar Moer, confraters fecerunt me anno verbi incarnati 1515’ (De gebreurs

W. en C. Moer höbbe miech gemaak in et jaor vaan et vleis gewoorde Woord 1515).

Et klei klökske, dat ouch behawwe bleef, woort gelojd in geval vaan alarrem, bij brand en boetendien edere vriedagge-mörregen um negen ore veur et begin vaan de zittinge vaan de Braobanse sjepekamer en eindelik ouch veur de eksekusies vaan de krimineel vonnisse door die sjepekamer oetgesproke. Later heet me dat klökske gebruuk es spijs veur et gete vaan nuij klokke.

In Slevrouwekèrrek bevoont ziech ouch zoe'n klok, die geregeld gelojd woort veur d'n aonvaank vaan de zittinge vaan de Luikse sjepekamer.

Wat et loeje vaan klokke betröf, mote veer heij nog op 'n eigenaordig gebruuk wieze. Sins onheugelikke tijje tot et jaor 1794 woort vaan stadswege ederen aovend um kerteer veur nege in Sintervaostore 'n klok gelojd, zoonder dat me de oerzaak vaan dat gebruuk heet kinnen achterhole. Sommige höbbe gemeind, tot dat gebäörde um de vrouwe te waarsjouwe ziech vaan de straot eweg te make veur neet bloetgestèld te weuren aon de astrantighede vaan de wèrreklui oet et lakeweversambach, die op die oor in groete tróppe vaan hun werrek nao hoes trokke (d'n ach-orige wèrrekdaag waor toen nog gaaroet neet bekind) en die mèt hun baldaodige streke de polisie dèks väöl las bezörregde. Et is meugelik, tot dat lojje primitief mèt die bedoeling is gebäörd, meh, wie veer al ieder gezeen höbbe, begôs de lake-industrie nao de innumming vaan Mestreech door Parma in 1579 ziech al gaw nao aander steij te verplaotse, zoedat ze umstreeks 1600 heij zoe good es niks mie te beteikenen had. Et is dus meuielik aon te numme, dat me, es dat lojje allein daoveur gedeend had, daomèt tot 1794 zouw höbbe blieve doorgoon, es dao gein aander reije veur bestanden had. Mie aonnummelik klink daan ouch de opvatting, dat et lojje plaots had ingevollegen e gebruuk, door d'n Hèllige Carolus Boromaeus in zie bisdom ingeveurd en daonao in groeten umtrèk verspreid, um naomelik in eder gemeinte elken aovend de klok te lojje en daodoor de hoesvajers te vermaone, neet te goon slaope, veurdat ze 'n daankgebed tot Slivvenier geriech hadde veur de euverdaag oontfaange weldaode. Ouch dat gebruuk is, wie zoeväöl aandere vaan ech kristelik karakter, mèt et optrejje vaan de Franse revolusionnaere verdwene.

In 1800 woort tijdens 'ne benkelikke novemberstörrem e groet deil vaan de loete daakbedèkking eweggeslage. De euverheid vaan de stad leet toen de spitse vaan de twie tores aon weerskante vaan et koer, die vaan kerstaanjelehout geboud en ouch mèt loed bedèk waore, aonzeenlik verliege um mèt et vrij gekomme loed de kèrrekdaker te herstèlle.

Naodat de Franse de kèrrek in bezit genomen hadde, höbbe zij ze blieve gebruke tot op et lèste vaan et jaor 1804. Op d'n tore woort in plaots vaan de rieksadelaar 'n Jakobijnemöts geplaots en de Franse

veendel oetgestoke. De kèrrek zellef woort tot maggezijn vaan huij en stru ingeriech.

Naodat de kèrrek aon de kattelieke waor trökgegeve, begôste die dalik de hoegs nudige ripperasies aon te bringe, zoedat op Dreikeuningendaag vaan 1805 d'n ieredeens weer plechtig kôs weuren hervat. Et waor op dezellefden daag, boe-op in gans Fraankriek de kroening vaan Napoleong I, die al op 2 december 1804 in Paries had plaots gehad, gevierd woort.

Et koer waor toen evel nog neet in behurelikke staot trökgebroch. Iers in 1811 is me daomèt begôs, meh, wijl me de hoeg ligking vaan dat koer neet gesjik achde veur de prochie-deens, besloot me, ze te verliege en ze geliek te make mèt de begaone groond vaan et middel- en et dweerssjeep. De väörste, groetste kroch woort dus eweggebroke. De echterste, ajtste kroch oonder de absis, die väöl deper laog en ouch de twie klein krochte oonder et middelsjeep vaan de kèrrek bleve gespaord. Zoe-es bekind, heet me de groete kroch in 1881 werum herstèld en kraog Sintervaoskèrrek häör boeg koer weer trök.

De väörste vaan de twie klein krochte, dus diegene, die 't wijdste vaan de koer aof oonder de vloer vaan de kèrrek lik, heel en hèlt me nog veur de plaots, boe Sintervaos is begraove gewoorde. Bove dat graaf stoont in d'n awwen tied nao aajt-kristelik gebruuk 'nen altaor t'r iere vaan deen Hèllige. Aw kronieke verhole, dat Karel Martel, naodat heer op de fiesdaag vaan Sintervaos in et jaor 732 de Saracene bij Tours had verslage, oet daankbaarheid veur deen Hèllige z'n tössekoms bissjop Willegisus nao Mestreech sjikde um Sintervaos ze graaf op te luustere. De ierste zörreg vaan dee bissjop waor, 'ne kosbare baldakijn of ciborium boven et graaf en d'n altaor te doen aonbringe. Wijjer lag heer et liechaam vaan d'n Hèllige in 'n nuij kis, vaan binne mèt zèllever beslage en vaan boete euvergöld. Dat waor evel 'n aander kis es de tegeswoordige Noedkis, die oet 'n later periood dateert.

In Herbenus z'nen tied bevoont ziech nog 'nen aanderen altaor midden in et middelsjeep vaan de kèrrek; deen altaor waor geplaots bove de graver vaan de Hèllige Monulphus en Gondulphus. Wie in et jaor 1628 de vloer vaan de kèrrek is genivelleerd gewoorde, heet me dat monumint, dat verseerd waor mèt de buuste vaan die twie bissjoppe, in de groond laote zakke. In 1890 zien op de plaots oetveurige opgraovinge gedoon en is me op groond vaan versjeije historiese aonwijzinge tot de konkluzie gekomme, dat me de plaots vaan de graver vaan de twie hèllige trökgevoonden had. In alle geval voont m'n et graafmonumint, dat vreuger op de altaortaofel moot gestanden höhbe en boe-op twie Latijnse versregels oetgebeiteld stoonte, naomelik:

‘Exitus hac archa Monulphus, aquisque dicato

Gondulphus templo se reddit uterque jerarcha’,

wat zoeväöl beteikent es: ‘de twie kèrrekvoogde Monulphus en Gondulphus zien oet dees kis opgewèk en kierde, naodat in Aoke d'n tempel gewijd waor, weer nao hun graaf trök.’

Dat insjrif hèlt verband mèt 'n aw en wied verbreide legende, dat de twie bissjoppen oet hun graaf zouwe zien opgestande, nao Aoke getrokke um de wijjing vaan et Munster door paus Leio III en Karel de Groete bij te woene en daonao weer nao hun graaf zouwe zien trökgekierd. Karel de Groete naomelik had de wins oetgesproke, dat bij de kèrrekwijjing zoeväöl bissjoppe tegeswoordig zouwe zien es d'r daog in et jaor bestoon. Wie heer de bissjoppe tèlde, die opgekomme waore, oontdèkde heer, dat 'rs nog twie te wienig waore. Dao versjijne obbins op d'n dölleper vaan de kèrrek twie bissjoppe mèt hiel bleike geziechter en gehöld in aw versjote paraminte. 'ne Graafreuk geit vaan hun oet en vaan oonder hun koerkappe huurt m'n e geluid es et kleppere vaan gereemsels. De paus sjoevert ziech es zij häöm de veui komme pune en op de vraog vaan keizer Karel: ‘wat zien dat toch veur prelaote?’ antwoord paus Leio: ‘et zien twie bissjoppe vaan Mestreech, de Hèllige Monulphus en Gondulphus; ze zien op bevel vaan Slivvenier oet d'n aandere wereld heij versjene um eure wins en mien belofte te vervölle’. Nao aofloup vaan de plechtigheid in Aoke trokke de twie bissjoppe werum nao Mestreech, maakden in Sintervaoskèrrek veur et beeld vaan Slevrouw 'n depe buiging en lagte ziech toen weer in hunne graafkelder neer um dao hunnen iewige slaop veurt te zètte.

Veurdat veer de bespreking vaan et kèrrekgebouw zellef beslete, mote veer nog de aondach vraoge veur e beeldsje, dat tegeswoordig geplaots is in de boetemoer neve de koer bove d'n awwe, noe touwgemetselden ingaank aon de zuidkant vaan de kèrrek. Et stèlt 'nen oongekleide jeugdige persoen veur in loupende hajding en is gemaak vaan witte malleber. De umgeving vaan die figuur is te väöl gesjendeleerd um de veurstèlling te kinne begriepe. Deskundige veroonderstèlle, dat et aofkomstig is vaan et ein of aander Romeins graafmonumint, wat in die umgeving moot gestanden höbbe. De Romeine hadde jummers, wie bekind is, de geweente, hun doeie kort bij de groete weeg te begraove, zoe-es ze dat ouch boete Roeme aon weerskante vaan de bereumde ‘Via Appia’ doge, en et is dus alleszins aon te numme, dat in de umgeving, boe et liechaam vaan Sint Servaos begraove woort, véúr deen tied Romeinse graver gewees zien.

* _* *

De historie vaan de kèrrek vaan Sint Servaos zouw zier oonvolledig weure behandeld, wienie veer neet teves eus aondach zouwe wijjen aon de

hèlligdomsvaarte.

De groete veriering veur Sint Servaos en de roop, dee z'n kèrrek

daodoor in groeten umtrèk kraog, waore veur väöl vorstelikke persoene aonleijing um herhaoldelik rillekwieje aon de kèrrek te sjinke, die in de loup vaan d'n tied aongreuide tot 'ne sjat zoe-es gein ein kèrrek in et gans Duits riek, behalleve daan die vaan Trier en Aoke, bezaot. En laanksamerhand oontstoont et gebruuk, zoewel in die twie geneumde steij es in Mestreech, die rillekwieje um de zeve jaor aon et vollek plechtig te tuine en 'nen tied laank ter veriering oet te stèlle.

Et is gemekelik te begriepe, dat zoe'n plechtigheid edere kier 'n boetegewoen groete massa lui nao Mestreech lokde en oonder zoe'n umstandighede zaog et bestuur vaan de stad ziech genoedzaak, veural ouch um de inwoeners en de vreemde behurelik vaan veuidsel te veurzien.

In de raodsverdrage vaan de vieftiende en zestiende iew vinde veer euver de hèlligdomsvaarte en alles, wat daomèt samenhóng, 'n aontal bezunderhede. De ierste vermelding vaan de ‘Heildomsvaert’ of ‘Heyldomskermesse’, zoe-es ze in d'n awwen tied geneump woort, kump veur in 'n ak vaan 1391; daonao vinde veer ein aongehaold in 1405 en vervollegens in 'n ordonnansie vaan de magistraot vaan 22 juni 1440.

'n Boetegewoen tuining vaan de rillekwieje had plaots in 1485 bij gelegenheid dat hertog Maximiliaan dees stad bezeukde. In dat jaor, zoe zeet us de ‘Chronijk van Maestricht en Omstreken’, ‘quam Hertich Maximilianus met groter macht tot Mastricht des saterdaechs voir onzer lieve Vrouwe cruytweydinghedaech, ende des anderen daechs na onser liever Vrouwen daech toende men dat heyligdom buiten de kercke dat men pliecht te tuynen ten VII jaren’.

De zevejaorelikse tuininge hadde geregeld plaots tot et jaor 1552; wie toen allerlei koei geruchte verspreid woorte en de vreis oontstoont, dat onder de sjien vaan pelgrimazje dèks verraod kôs sjuile, leet de magistraot aon et kapittel vaan Sintervaos verzeuke, de hèlligdomsvaart, persijs wie dat ouch in Trier gebäörd waor, e jaor oet te stèlle. Dat oetstèl doorde evel tot 1559. Daonao hadde nog tuininge plaots in 1566 en 1573, meh de politieke touwstande woorte toen vaan deen aard, dat ze mer evekes drei en 'n haaf iew neet mie gehawwe zouwe weure. Iers in et jaor 1829 zien ze weer mèt groete luuster hervat.

Intressant veur de kiek op et leve in die aw tijje zien de ordonnansies, die de magistraot in verband mèt de hèlligdomsvaarte leet aofkondige. Die vaan 1440 bepaolde oonder aandere, dat et verbooie waor ‘ontijdich’ vleis in te sloon of vleis te verkoupe, dat neet door de käörmeisters waor goodgekäörd. Zoelang es de ‘Heyldomskermesse’ doorde waor et aon ederein touwgestande, etenswaoren en draank te verkoupe, zoonder dat me ziech daoveur in ein vaan de betreffende ambachte hoofde te laoten opnumme. De bekkers mochte veertien daog veur, tijdens en veertien daog nao et fies alle soorte vaan broed, groet en klein, bakke. De brouwers mochten in deezellefden tied allerhande soorte vaan beer brouwe, wie: ‘keute, dickbier, swartbier, oesterbier

ende hoppe’, terwijl ze in gewoenen tied mer dik en dun beer mochte make. Um brand te veurkomme, boeveur et gevaar hiel groet waor - de mieste hoezer waore destieds, zoe-es veer al dèkser gezag höbbe, nog vaan hout - woort op straof vaan zwoer amende veurgesjreve, dat ederein minstens ein koep mèt water veur z'n deur môs höbbe stoon. En um et besef aon et dreigend brandgevaar bij de börregers gestiedig levetig te hawwe, woort in lateren tied 'ne maan aongestèld, dee 's nachs mèt 'n bel door de straote leep al ropentere: ‘waeck wael, waeck wael!’

De bewaking vaan de stadspoorte waor zoelang es de hèlligdomsvaart doorde opgedrage aon de börregers, die in d'n umtrèk woende en aon de sjöttersgilde.

Um de passaasj in de straote vrij te hawwe waor ederein verpliech et stök stroat veur z'n hoes behurelik zuver te make, de mès en et hout, die destijds geregeld de straote bedèkde, op te ruime en waor et neet touwgestande, kraomen of tenten op te riechte wijjer es tot aon de göt, die langs de deure leep.

Zoelang de hèlligdomsvaart doorde tot drei daog denao waor ederein in de stad ‘kommervrij’, wat beteikende, dat geine vreemdeling veur sjölde gepak moch weure.

Um de pelgrims vaan hoege stand good te kinne oonthole, kraog de raod bij eder hèlligdomsvaart de besjikking euver drei aome wien, terwijl de gashoezer vaan Sintervaos en vaan d'n Hèlligen Geis veur de errem bezeukers zörregde.

De hèlligdomsvaart begôs altied op de 9e juli en doorde, wie noe ouch nog, veertien daog. Naodat in de vreuge mörrege de mette gezoonge waore, laos eine vaan de kanunnikke vaan Sintervaos de mès in de ope loch op de Vrietof en daonao woorte de groete rillekwieje vaan aof de gallerij boete de absis vaan de kèrrek aon et vollek getuind. Bij boetegewoen gelegenhede woort vaan aof die gallerij 's aoves ouch wel ins et Lof gezoonge, wie op 24 fibberwari 1546, wie keizer Karel V binne Mestreech z'ne verjaordaag vierde en ouch op 15 aprèl 1559 bij gelegenheid vaan et vreugdefies weges et slete vaan de vreij tösse Fraankriek en Spaanje.

Et Vrietof, boe de groete massa vollek ziech verzamelde um de tuining vaan de rillekwieje bij te woene, waor in vreuger tijje mèt 'ne moer umgeve, dee veur väöl lui et oetziech benaom en dus erreg zjeneerde. Daorum woort dee moer later eder zeve jaor op koste vaan de stad aofgebroke en nao aofloup vaan de veertien daog werum opgeboud.

Wijjer zörregde de magistraot deveur, dat veural nao de ierste tuining de volleksmassa behurelik en ordelik vaan aof et Vrietof tot aon de Maosbrök door de straote kôs aofvleuie; tot dat doel woorte die straote door lede vaan de ambachte mèt hun meisters oonder kommando vaan einige sjepes aofgezat; die maotregele waore sjus veur die straote nudig umtot de magistraot in de regel op d'n iersten tuinings-

daag de ‘börreg’ leet bestörreme en de groete stroum vaan minse ziech dus nao aofloup vaan de tuining in de riechting vaan de Maos begaof.

De ‘börreg’ waor 'ne veerkentigen houten tore, dee in et midde vaan de Maos woort opgezat ('n klein reproduksie daovaan waor nog te zien in et Muzeum op de Linkelestraot). Op deen tore bevoonte ziech einige maander um d'n tore te verdiedige, terwijl aandere môste perberen 'm te bestörreme. Et veurnaomste middel noe, dat de verdiedigers tot hun besjikking hadde, bestoont dao-in, dat ze, door d'n tore te doen rondrejje, de lèdders, die de bestörremers tegen et gevaarte perbeerde te plaotse um zoe nao bove te kleddere, môste doen umvalle, zoedat die lèdders, die op sjeepkes stoonte, mèt aonvallers en al in de Maos terechte kaome. De grappige en kemikke stituasies, die daobij veurvele, maakde die bestörreming tot e vermaak, boe et vollek gek op waor. Et woort zellefs bij bezeuk vaan vorstelikke persoene te bèste gegeve, zoe bij de inkoms vaan keuning Philips II es hertog vaan Braobant in 1550, bij et bezeuk vaan de prinses vaan Oraanje in 1679 en bij dat vaan czaar Peter de Groete op 28 juli 1717.

Degene, dee et veerdig späölde et ierste de ‘börreg’ te bestörreme, woort es euverwinner oetgeropen en riekelik bedach. Boetendien kraogen alle deilnummers aon de bestörreming 'n rejaol beloening. Zoe weite veer, dat in 1717 ‘de gesaementlijcke liefhebbers, den Borgh bestormt hebbende’, 'n som geld vaan 500 gölde en zeve tonne beer oontfónge.

* _* *

Behalleve euver de hèlligdomsvaarte dene veer et ein en ander mèt te deile euver de groete persessies ofwel de supplikasies, die herhaoldelik vaan oet de Sint Servaoskèrrek gehawwe woorte um de bevrijjing vaan d'n ein of aandere ramp vaan God aof te smeke. D'n ierste kier, dat zoe'n ‘supplicatio’ plaots had, waor nog tijdens et leve vaan Sint Hubeer, de lèste bissjop vaan Mestreech, dus in et begin vaan de achste iew. Wijjer vinde veer 'rs vermeld in de jaore 1468, 1475, 1488 en 1519. Veer wèlle heij es veurbeeld mètdeile de bezunderhede euver de supplikasie vaan 1488, die veer ontliend höbben aon 'n opstèl vaan Dr. Doppler in de ‘Maasgouw’ vaan 1886. Ze had plaots op 11 aprèl um de vreij aof te smeke tösse de stad Mestreech en die vaan Luik. Door de ooneinighede tösse de Arenberregers en de Luiker bissjop Jan vaan Horne waor Mestreech in groete noed vervalle. De stad had (wie veer vreuger al gezeen höbbe), de partij vaan de bissjop gekoze, terwijl de Luikeneers, die et mèt de Arenberregers hele, dreigde de stad te belegere. Daobij kaom ouch nog 'n geweldige deurte vaan levesmiddele.

Naodat et vollek ziech door drei daog vaste op d'n daag vaan de supplikasie had veurbereid, kaome de versjèllende kloesterordes, de werelse en geistelikke otoriteite en de börregers in Sintervaoskèrrek

same, boe al e paar daog vaan te veure de Noedkis in et midde vaan de koer ter veriering waor oetgestèld. Nao aofloup vaan de hoegmès begôs de persessie.

Veurop woort et kruus gedrage, gevolleg door de seremoniemeister en dao-achter de Witte Vrouwe; daan kaome de Cellebroeders, de Begaorde, Franciskaone, Kruushiere, Augustijne en eindelik de Dominikane. Eder vaan die orde woort veuraofgegaange door e kruus mèt de teikes vaan die orde. Achter die kloesterlinge versjene de priesters vaan de kollegiaal kèrreke vaan Slevrouwe en Sintervaos, veuraof gegaange door de lierlinge vaan de kapittelsjaol en gevolleg door de kanunnikke vaan de twie kapittels, allemaol in rokkelien. De kanunnikke en de aander priesters droge de rillekwieje. Achter hun kaom de wijbissjop vaan Luik, Jan vaan Bersel, dee weer gevolleg woort door et borsbeeld vaan Sintervaos, gedrage door Petrus vaan Cortenbach, zegeldreger vaan de bissjop vaan Luik, en Egidius vaan der Steen, deke vaan de kèrrek vaan et Hèllig Kruus in Luik.

Achter et borsbeeld vaan Sintervaos vollegde de ‘praeceptor’ of euverste vaan et Sint Antoniuskloester mèt z'n ordebroeders. Daan kaom de Noedkis, veuraofgegaange en gevolleg door de veer ajtste kanunnikke. Dao-achter leep d'n hoegproos vaan et kapittel vaan Sintervaos en eindelik de bissjop vaan Luik, Jan vaan Horne, allebei in vol ornaat, de bissjop vergezèld vaan z'n adellik gevolleg. De persessie woort geslote door de regering vaan de stad en 'n groete massa börregers, de maander veurop en achter hun de vrouwe.

Naodat de persessie begôs waor te trèkke, zat de kanunnik-zenger d'n antifoon vaan de Hèllige Drievöldigheid, ‘Gloria tibi, Trinitas’, in. Zoe gaw es de Noedkis midden in de kèrrek veur d'n altaor vaan de Hèllige Monulphus en Gondulphus gekomme waor, woort d'n antifoon vaan Sintervaos aongeheve. Dao-op begôste twie priesters de littenei vaan alle Hèllige te zinge en trok de persessie nao boete. Wienie de Noedkis op straot waor gekomme, woort stèl gehawwe, de Noedkis nao de kant vaan Sint Janskèrrek gekierd en et Responsorium vaan deen Hèllige gezoonge, boe-op d'n deke de Collecte of et gebed oetspraok. Daonao trok me wijjer oonder et zinge vaan versjèllende kantieke en passeerde de persessie langs de woening vaan d'n hoegproos oonder de Baoge tot aon et hookhoes vaan de klaustrale singel (op et tegeswoordig Keizer Karelplein), boe weer stèl woort gehawwe, de Noedkis gekierd woort in de riechting vaan et kloester van de Kruushiere en et Responsorium vaan et Hèllig Kruus gezoonge woort. Vaan dao góng de stoet langs et Vrietof tot aon et kloester vaan de Witte Vrouwe, boe veur d'n derde kier halt woort gehawwe en werum gebeije woorte gedoon. Daan trok me nao de Groete Staat tot bij de kèrrek vaan de Dominikane, boe me d'n antifoon vaan d'n Hèlligen Dominikus zóng. Veur de kapel vaan Sint Joris op d'n hook vaan de Spèlstraot zóng me d'n antifoon ‘iste cognovit’, boenao de Noedkis

gedrejd woort nao de get wijjer in de Staat gelege kapel vaan d'n Hèllige Geis en de ‘Veni Creator, Spiritus’ weerkloonk. Wie me daomèt veerdig waor vervollegde de persessie häöre weeg door de Spèlstraot tot aon de Gevaangepoort op d'n hook vaan de Groete Grach en de Merret. Et waor bij et hawwe vaan zoe'n supplikasie de geweente, dat veur de gevaangene, die in die poort opgeslote zaote, grasie gevraog woort. Daoveur waor eine vaan de kanunnikke vaan et kapittel vaan Sintervaos belas um de runde te doen in die gevaangenis en, es heer daan 'ne gevaangene voont, aon de magistraot grasie veur dee maan te vraoge. Dee kanunnik woort daobij vergezèld vaan 'ne notaris en twie getuige.

Wienie die formaliteit aofgeloupe waor, trok me weer wijjer euver de Bosstraot langs Sint Mattijskèrrek, boe et Responsorium ‘civis apostolicus’ gezoonge woort en daonao tot bij et kloester vaan Sint Andries op d'n Drees, boe ouch weer stèl gehawwen en gebeijd woort. Daan góng de persessie langs de kèrrek en et kloester vaan Sint Antonius; ouch dao weer antifoon-zaank en gebed. Bij de Veenlinxpoort aon et oonderind vaan de Kleine Grach, 'n poort, die deende tot et opslete vaan lui, die veur sjöld in gijzeling woorte gezat, hadde dezellefde formaliteite plaots es bij de Gevaangepoort.

Naodat de stoet werum op de Merret waor trökgekomme en de Noedkis oonder et zinge vaan et Responsorium ‘virgo flagellata’ gekierd waor gewoorde nao de Sint-Katrijnekèrrek, góng me de Mäönt op tot aon de Jäögstraot, boe de Noedkis geriech woort nao de ierste kèrrek vaan de Augustijne oonder et zinge vaan de touwpasselikken antifoon. Daan trok de persessie tot aon de Maogbrök, zóng t'r iere vaan Sint Meerte in Wiek, drejde um en vervollegde häöre weeg euver de Keesmerret, door de Wollefstraot tot op Slevrouweplein. Veur Sinterklaoskèrrek heel me weer stèl, zóng t'r iere vaan deen Hèllige en tevens t'r iere vaan Sint Vincentius, dee 'n kapel had op d'n hook vaan de Breijstraot en et Plein, en kaom daonao tot veur Slevrouwekèrrek, boe et Responsorium ‘virgo Christi’, dat vaan alle Hèllige en dat vaan Sinte Berreb aon de bäört kaom. Langs de Steinebrök kaom m'n op de Pieterstraot, boe bij de aw Minnebreurekèrrek Sint Franciskus en bij de tegeneuver gelege kapel Sint Hilarius (op de plaots vaan de Waolse kèrrek) verierd woorte. Door de Witmekerstraot bereikde me de Kapoenstraot; dao woort veur de lèste kier halt gehawwe, de Noedkis gekierd in de riechting vaan de kapel vaan Sint Jaokob (op d'n hook vaan de Breijstraot) en daan oonder et veur d'n twiede kier zinge vaan de littenei vaan alle Hèllige gewandeld euver de Linkelestraot, de Boeljonstraot en et Kloester nao Sintervaoskèrrek trök, boe d'n ‘Te Deum’ gezoonge woort en d'n deke door et geve vaan de zege mèt de sleutel vaan Sintervaos de plechtigheid besloot.

Zoe'n supplikasie doorde mer evekes vaan haaf tien 's mörreges tot twie ore 's middags. Es allewijl de Groete Persessie um haaf twellef

oettrèk en um ein oor binnen is, moppere veer al, dat dat väöl te vermeuiend is. Die aw Mestreechteneren hadde bliekbaar miejer oethajdingsvermogen es veer en vergeleke mèt wat zij bij zoe'n gelegenheid presteerde is etgeen veer doen mer kinderspeul. De tijje verandere en veer mèt hun!

* _* *

Veer zien noe gekommen aon de behandeling vaan de historie vaan et

Kapittel vaan Sintervaos

dat bereump en mechtig liechaam, dat iewe laank in Mestreech zoe'n geweldige rol heet gespäöld en boevaan de lotgevalle mèt die vaan de stad zoe ing verboonde zien gewees.

Euver et oontstoon en de orizjineel samestèlling vaan dit kapittel zien us gein apaarte bezunderhede bekind, meh dao is niks, wat d'rop wijs, dat et ein en aander zouw höbben aofgeweke vaan etgeen us umtrint aander kapittels oet d'n awwen tied bekind is.

E kapittel droog vaan et begin aof aon naogenóg et karakter zoe-es e kattedraal kapittel vaan allewijl dat nog heet, naomelik dat vaan e kollezje vaan priesters en diakens, door de bissjop oet de wierdigste geistelikke vaan et diosees gekoze. Zij vörremde et ‘presbyterium’ ofwel de gewoene raod vaan de bissjop. Einige vaan die priesters, die veurnaomelik belas waore mèt de opleijing en et oonderwies vaan de jong ‘clercken’, woorte meisters of ‘doctors’ geneump.

In d'n tied, wie de besjaoving nog hiel primitief waor en de minse gestiedig door de invalle vaan barbaarse stamme woorte bedreig, voont m'n et veilig en raodzaam, zoewel de lede vaan e kapittel es ouch de ‘clercken’ in gemeensjap te laote samewoene. Zoe zien veer daan ouch de bissjoppe, zoe gaw wie de kèrrek e bitsje tot rös waor gekomme, ieferig wèrreke um dat gebruuk euveral in te veure.

In et begin vaan de vijfde iew sjreef Sint Augustinus aon de ‘clercken’ vaan zien diosees regels veur wie aon de kloesterorde. Väöl bissjoppe in Afrika vollegde ze veurbeeld, meh aon deze kant vaan de Middellanse Zie waor de werelse geistelikheid nog neet aon zoedaonig rezjiem oonderworrepe. Gregorius vaan Tours evel verhaolt us in z'n ‘Historia Francorum’, dat Bodinus, eine vaan z'n veurgengers, in et bisdom Trier de gemeinsjappelikke taofel veur de kanunnikke inveurde. Noe sjijnt m'n es zeker te kinnen aonnumme, dat in deen tied de naom ‘kanunnikke’ gegeve woort aon alle geistelikke zoonder oondersjeid, die neet tot 'n kloesterorde behuurde.

Sins de zèsde iew vinde veer in Fraankriek väöl veurbeelde vaan gemeinsjappelikke eet- en slaopzaole veur de werelse geistelikheid. Of noe Sint Monulphus dat ouch heij al veur z'n priesters heet ingeveurd,

is us oonbekind, meh zeker is et, dat sins de achste iew alle geistelikke, die aon kattedraal kèrreke in eus land verboonde waore, aon et leve in gemeinsjap waoren oonderworrepe.

De bissjop vaan Metz, chrodogangus, stèlde veur die maneer vaan sameleve statuten op, in et begin evel allein veur de geistelikke vaan z'nen eige kattedraal. Die statute, gedeiltelik oontliend aon de regels vaan Sint Benediktus, gedeiltelik aon de ‘canons’ vaan versjèllende kèrrekvergaderinge, versjeelde veural dao-in vaan de kloesterregels, dat ze gein plechtige gelofte vereisde; degene, dee ziech aon die statute oonderworrep, doog geinen aofstand vaan z'n eige persoenlikheid en ouch neet vaan z'n geudere. Toch waore die veursjrifte vrij streng: me aot aon dezellefde taofel en sleep in dezellefde zaol; d'n tied waor verdeild euver godvröchtige oefeninge, studie en dèks ouch werrek mèt de han; de kleijer woorte gegeve door de kommunauteit en de jong ‘clercken’ drogen etgeen door de awwere woort aofgelag; wee oetgóng môs 's aoves veur et begin vaan de ‘complete’ trök zien op straof vaan zwoer penitensie.

Wie langer wie miejer bissjoppe gónge detouw euver, die dissiplien oonder hun priesters in te veure, totdat pepijn de korte ze verpliechtend stèlde veur et gans Fraankies riek. karel de groete zörregde, dat ze streng woorte naogeleef, terwijl et konsilie vaan Mainz in 818 en et derde konsilie vaan Tours de regel vaan de bissjop vaan Metz bevestigde.

Ofsjoen dee regel iers mer woort touwgepas op de geistelikheid vaan de kattedrale, veurde m'n 'm ouch al gaw in bij aander kèrreke, boevaan de inkomste touwlete, 'n groete priestergemeinsjap te oonderhawwe. Op die maneer oontstoonte de kollegiaal kèrreke.

Later heet me die kollezjes of gemeinsjappe kapittels goon neume, umtot bij et samezien in de reefter en bij aander bijeinkomste vaan de geistelikke et veurleze en verklaore vaan et ein of aander hoofstök of ‘capitulum’ oet de Hèllige Sjrif, oet de regels of oet 'n aander godvröchtig book gebrukelik gewoorde waor. De persoene, die deil oetmaakde vaan zoe kapittel, kraoge de naom vaan ‘canonici’, kanunnikke, wijl et statuut, boenao ze môste leve, door de ‘Canons’ vaan de konsilies waor vasgestèld of bekrachtig.

Wie in lateren tied de bissjop door oetbreijing vaan z'n wèrrekzaamhede ziech neet mie allein kôs belaste mèt et touwziech op die gemeinsjappe, stèlde heer aandere tot euverste aon, die d'n eine kier abte, d'n aandere kier prooste geneump woorte. Daovaandan de benaominge vaan ab en abdij, die aw handsjrifte dèks aon de euverste vaan et kapittel vaan Sintervaos en aon dat kapittel zellef geve. Daodoor ouch zien sommige tot de meining gekomme, tot dat kapittel 'n kloesterorde waor nao de regel vaan Sint Benediktus, meh dat is neet zjus; noets heet de geistelikheid vaan Sint Servaoskèrrek opgehawwe, sekuleer te zien.

D'n euverste vaan et kapittel vaan Sintervaos droog dus in d'n awwen tied de naom vaan ab (‘abbas’, wat beteikent ‘vader’). Daovaandan ouch de straotnaom ‘Abstraat’, in et Mestreechs al sins hiel lang verbasterd tot Zapstraot, mesjiens wel es gevolleg vaan de offisjeel oetdrökking: ‘des Abts straat, de straat van den Abt’.

Et gezag vaan deze wierdigheidsbekleider waor in hoofdzaak vaan werelsen aard. Veur et geistelikke en de inwendige dissiplien waore d'r zoeväöl surveiljante es 'rs tientalle vaan ‘clercken’ bestoonte. Daorum neumde me die surveiljante decani (‘tienmannen’). Later woort dat touwziech oetgeoefend door 'nen inkele persoen, d'n decanus of deke, dee altied nao de bissjop et geistelik huid vaan de ganse kommunauteit bleef.

'nen Derden dignitaris waor de ‘scholasticus’ of scholaster, orizjineel de veurnaomste meister of lieraar vaan de sjaol vaan de inriechting. Later had heer allein et touwziech op de sjaol, somtijds euver al de sjaole vaan e gans distrik. Heer môs boetendien op de huugde zien vaan de börregerlikke wètte vaan et land en trooi es zoedaonig daan ouch op es raodsmaan vaan et kapittel bij veurkommende rechskwesties.

Wijjer had me bij zoe kapittel nog 'ne ‘cantor’, dee de leiding had vaan de zaank en de koerdeenste regelde.

De gewoen lede vaan et kapittel neumde ziech oonderein ‘confraters’, zoe-es ze ouch door et publiek woorte betiteld. In de akte vaan de daartiende iew vinde veer de kanunnikke vaan Sintervaos daan ouch nog aongeduid mèt: ‘die gebruederen aen den wal’.

Behalleve de zoe-eve besproke euverhede kôste de kapittels in awweren tied ouch nog leke-dienjitarisse oonder de naom vaan voogde (‘avoués). Dat waore miestal de mechtigste hieren oet de streek, door keuning of keizer aongestèld um in tied vaan oorlog de kapittels te besjerreme tege de vijande en in tied vaan vreij te veurkomme, dat aander groete hiere ziech vaan hun geudere meister zouwe make. Daoveur genote zij e bepaold gedeilte vaan de inkomste vaan de kèrrek, meh dèks stèlde die hiere voogde ziech daomèt neet koetent en zoe woorte zie zjus de groetste kwelgeister en aofzètters vaan degene, die ze oonder hun besjerreming hejje mote numme.

Karel de Groete heet, zoe-es bekind is, väöl detouw bijgedrage um et oonderwies, ouch aon de kapittelsjaole, te bevordere, veur zoeveer z'nen tied dat touwleet. Boete latien en greeks lierde m'n aon väöl kapittelsjaole ouch de lanstaol, et rekene en naturelik de kèrrekzaank.

Vaan d'n aandere kant zörregde de keizers en keuninge ouch veur et tijdelik welzien vaan de kapittels. Zoe legateerde Gerberga aon et kapittel vaan Sintervaos de kèrrek vaan Ech, naodat zij in 967 al et Sintervaosgashoes gesjoonken had. Zoe gaof keizer Conrad II in 1139 aon et kapittel de Maosbrök en bepaolde daobij, dat de hèllef vaan de opbrings vaan de passazjegelde nao aoftrèk vaan de koste vaan onderhaajt aon de proos zou weure ter hand gestèld en de aan-

der hèllef zouw mote dene um de kos vaan de ‘confraters’ in hunne gezamelikke reefter te verbetere. Oet dees sjinkingsak zien veer medein, dat, terwijl al in de tiende iew mierder kapittels in Duitsland en aander len ziech vaan d'n orizjinele regel vaan de bissjop vaan Metz hadde losgemaak, et kapittel vaan Sintervaos nog in de twellefde iew aon et leve in gemeinsjap vasheel.

Noe maag me oet dergelikke sjinkinge es die vaan Conrad II neet de gevollegtrèkking make, dat de inkomste vaan et Sintervaoskapittel in deen tied nog mer hiel besjeije waore. Veer wete jummers, dat nao d'n ondergaank vaan de stad Toongere de bissjoppe mèt touwstumming vaan de Fraankiese keuninge e groet gedeilte vaan de bezittinge vaan de kèrrek dao aon die vaan Sintervaos getrokken hadde, boedoor et kapittel väöl eigendommen in de umstreke vaan de stad kraog. Daobij kaom, dat Sint Monulphus en Sint Gondulphus, die vaan rieke adellikke geslachte aofstamde, al wat ze bezaote aon et kapittel hadde naogelaote. Wijjer had et kapittel al in aw tijje et genot vaan zier belangrieke tiende en de hierelikhede vaan èllef gebiede, naomelik: Berg, Hier, Hees, Groet-Loon, Koninxheim, Mechele, Seppere, Sluse, Vlijtinge, Bernau en ‘Tweebergen’.

D'n hoeg-proos droog d'n titel vaan ‘heer van Tweebergen en Mechelen’ en beneumde in die twie gebiede de börregerlikke otoriteite, die veur de aander dörrepe aongestèld woorte door d'n deke en et kapittel. Al die hierelikhede hadden hun eige gerechte, samegestèld oet 'ne baljuw, zeve sjepes en 'ne sikkertaris. Et hoeger beroop vaan de oetspraoke vaan eder vaan die èllef lieger gerechte woort ingestèld bij 'ne raod, samegestèld oet de aofgevaardigde vaan de tien aandere, dee zitting had in de groete zaol vaan de proosdij in Mestreech (oonder de Baoge). In hoegste instansie had me daan in d'n iersten tied beroop op de keuninklikke Raod in Aoke, later oet 'n ougpunt vaan bezuiniging op et kollezje vaan ‘Commissarissen-Deciseurs’ vaan de ‘beyde Heeren en Princen van Maestricht’.

De ‘abdij’ vaan Sintervaos heet in de loup vaan de tijje hiel get mètgemaak en väöl wisselvallighede oondergaange. In 889 sjoonk keizer Arnoud, teves keuning vaan Lotharinge, de abdij mèt al häör aonhurighede aon d'n aartsbissjop Radboud vaan Trier. Korten tied daonao evel gaof de keuning z'nen oonechte zoon, Zwentibold, door ze vader tot keuning vaan Lotharinge verheve, op zienen toer de abdij aon Raginarius, hertog vaan Henegouwe en Neder-Lotharinge, meh oonder preteks vaan door z'n raodgevers bedroge te zien naom deen oonevenwiechtige keuning ze weer vaan d'n hertog aof en gaof ze aon Radboud trök. Nao Zwentibold z'nen doed maakde Raginarius ziech mèt geweld weer vaan die bezittinge meister en beheel ze tot et jaor 919, wie heer door Karel d'n Invoudige oet Lotharinge verdreve woort, boedoor de abdij kaom aon Rutgerus, aartsbissjop vaan Trier. Meh de zoon vaan Raginarius. Giselbert, späölden et in 928 veerdig, ze

gewaopenderhand weer in z'n mach te kriege; heer woort in et bezit devaan bevestig veur ze leve laank door keizer Hendrik I mèt goodvinde vaan d'n aartsbissjop.

Nao Giselbert z'nen doed höbbe zien errefgenaome langen tied stried geveurd, totdat keizer Otto III d'n aartsbissjop in z'n aw rechte herstèlde. Dat eder kier verandere vaan hier waor veur et kapittel 'nen alles behalleve plezerigen touwstand, dee neet aanders es hiel naodeilig kôs wèrreke. Gelökkig zouw eindelik et oonderworrepe zien vaan et kapittel aon allerlei vreemp gezag ophawwe. In 1087 gaof keizer Hendrik IV in ze palies in Aoke et bekinde diploom, boebij et kapittel vrij-riekshierelik woort verklaord, dus gein aander wereldlik gezag te erkinnen had es dat vaan d'n Duitse keizer. Teves woort daobij bepaold, dat de bezittinge vaan de kèrrek vaan Sintervaos veur altied gesjeije zouwe blieve vaan die vaan aander kèrreke.

Vaan toen aof dateert de groete oontwikkeling vaan de machspositie vaan et kapittel, dat ziech noe vrij voolt en mèt et touwnumme vaan die mach góng same et kriege vaan zier groete veurrechte veur de geistelikheid.

In 1103 verliende keizer Hendrik V algehiele vrijdom vaan alle wereldlikke jurisdiksie veur alle pachters, fonksionarisse en bedeende vaan de kanunnike en verbooi heer aon de gewoen rechters, kinnes te numme vaan alle misdrieve en kleinder strafbaar feite, gepleeg binnen et klaustraal gebied.

In 1132 verklaorde keizer Lotharius III, dat de kèrrek vaan Sintervaos allein et rech had, in de stad Mestreech tiende te heffe, e rech, dat ze al mie es drei iewe laank feitelik had oetgeoefend, en veurts, dat alle inwoeners vaan de stad, oetgenome diegene, die behuurde tot de kèrrek vaan Sint Lambertus in Luik of tot Slevrouwekèrrek in Mestreech (in et diploom steit: ‘de familie van’ enz.) aofhaankelik zouwe zien veur et tijdelikke vaan et Duits riek en veur et geistelikke vaan de kèrrek vaan Sintervaos.

In et jaor 1204 gaof keizer Philippus II de kèrrek en de stad Mestreech in lien aon hertog Hendrik I vaan Braobant, 'n sjinking die in 1214 bevestig woort door keizer Frederik II en daonao ouch nog door keizer Hendrik VIII. Frederik bepaolde boetendien, dat al degene, die aon de kèrrek vaan Sintervaos verboonde waore, wat veur beroop ze ouch oetoefende, vrijgestèld zouwe zien vaan eder belasting.

Zoe-es veer al vreuger oetveurig oeterein gezat höbbe, waor dees in-lien-geving et begin vaan de Twiehierigheid vaan Mestreech, die heet blieve bestoon tot et jaor 1794.

Neettegenstaonde die in-lien-geving heet et kapittel ziech altied en tot op et lèste ougenblik op et standpunt gestèld, dat de kèrrek vrijriekshierelik waor en dus mèt et gezag vaan d'n hertog vaan Braobant niks te maken had. Et is daan ouch e feit, dat in de loup vaan d'n tied

door versjèllende keizers ten veurdeile vaan de kèrrek väöl konsessies touwgestande zien.

Zellefs de bissjop vaan Luik, dee de wereldlikke jurisdiksie vaan de kèrrek vaan Sint Servaos tot ziech wouw trèkke, kôs de kanunnikke neet tot ander gedachte bringe; et gevolleg daovaan waor, dat de bissjop de kanunnikke in et jaor 1233 in de ban doog. Die deende dao-op 'n klach in bij keizer Frederik II, dee oetmaakde, dat de bissjop gein inkel wereldlik rech op de kèrrek had en häöm daan ouch gelasde de banvlook in te trèkke. Wie de bissjop dao gei gevolleg aon gaof, leet de keizer z'n inkomste achterhawwe, totdat heer aon et bevel, wat tegen häöm oetgevaardig waor, gevolleg gegeven had. En zoe kraoge de kanunnikke daan in alle opziechte geliek.

In 1362 erkinne keizer Karel IV et rech vaan jurisdiksie, dat et kapittel euver de vreuger geneumde hierelikhede oetoefende en heer veugde dao de verklaoring aon touw, dat et kapittel allein mer de supremasie vaan de keizer te erkinne had. Dit privilezje is vasgelag en bevestig in de ‘Gouden Bul’ door dee keizer in 1377 aon Sintervaoskèrrek gegeve. In deze bul weure d'n hertog vaan Braobant, d'n aartsbissjop vaan Kölle en d'n hertog vaan Jülich (Gulick) es ‘voogde’ of besjerremers vaan de kèrrek geneump.

In 1430 verliende ‘Philips de Goede’ es hertog vaan Braobant aon et kapittel verlof um de misdiedigers, die op et gebied vaan al miejer geneumde èllef hierlikhede gepak mochte weure, vrijelik euver et Braobans gebied te veure en euver te bringe nao de ‘Börreg’ in Hier.

In 1530 maakde keizer Karel V de stad Mestreech en et kapittel vaan Sint Servaos vrij vaan alle oonderworrepenheid aon et Duits riek en lijfde ze bij et hertogdom Braobant in es ‘allodiaal’ good, dat is eigegeërref, neet lienpliechtig good. Dat besluut waor evel veur et kapittel vaan wienig beteikenis, want al in 1534 gaof dezellefde keizer es hertog vaan Braobant vaan oet Spaanje 'n diploom oet, boebij alle privilezjes, rechte, vrijhede, statute enz. door veurige keizers en aander vorstelikke persoene aon et kapittel verliend ten volle bevestig woorte. Dao-oonder noe moot m'n in de ierste plaots rekene de hoeg keizerlikke besjerreming, zoe-es die vreuger waor touwgezag, zoedat neettegenstaonde et besluut vaan 1530 et kapittel feitelik gans in dezellefden touwstand bleef verkieren es teveure.

Sins de hertoge vaan Braobant euver Mestreech gezag hadde gekrege, woort door hun bij hun plechtige inhöldiging neet allein d'n eid aofgelag, dat ze de privilezjes zouwen handhave, meh belaofde zij ouch spesiaal, de kèrrek oonder hun besjerreming te zölle numme.

Wie hoeg tot et kapittel in aonzeen stoont bliek wel oet et feit, dat keizer Karel V in 1530 bij gelegenheid vaan z'n inhöldiging in et habiet vaan kanunnik versjijnde. Z'ne zoon Philips waor de lèste, dee es hertog vaan Braobant z'nen eid in Sintervaoskèrrek aoflag.

De kèrrek vaan Sintervaos heet langen tied d'n titel geveurd

vaan keizerlikke en keuninklikke kapel en d'n hoegproos waor mierdere iewe laank mèt de wierdigheid vaan kanseleer vaan et Duits riek bekleid. Dèks woort bij et bezeuk vaan vorstelikke persoenen et kèrrekgebouw zellef es vergaderzaol veur de groete vazalle en d'n adel gebruuk. Ouch woorten in de kèrrek door de vorstelikke persoenen en de hiere vaan hun gevolleg mierdere bullen en diploma's gesjreven en oonderteikend.

Bij gelegenheid vaan vorstelik bezeuk aon de kèrrek woorte door et kapittel en de magistraot aon die soevereine sjitterende maoltiede aongebooie, die in et kèrrekgebouw zellef aongeriech woorte. Datzellefde had plaots bij gelegenheid, dat 'ne nuijen hoegproos bezit vaan z'n wierdigheid naom. In de handsjrifte vaan Collette vinde veer zoe'n intronisasie, zoe-es heer et neump, vaan 'nen hoegproos in geuren en kleure besjreven en die besjrijving is inderdaod merrekwierdig genóg um ze heij in häör gehiel te laote vollege.

D'n intoch vaan de nuijen hoegproos, zeet Collette, had miestal plaots op 'ne wèrrekdaag in et begin vaan september.

Alveures op et groondgebied vaan de stad te komme begaof ziech d'n hoegproos mèt al z'n familielede en z'n vrun nao et kloester vaan de Dames vaan de orde vaan Sint Bernardus op Pietersem-Hoch. Dao soepeerde en sleep heer en voont 'r ouch d'n oonderproos prezent.

De vollegende mörrege um negen ore nao de mès stapde d'n hoegproos in groet ornaat mèt ze gevolleg te peerd en rijde in de riechting vaan Mestreech. Oonderweeg kaome de bissjop vaan Luik, d'n adel vaan et land, de hiere vaan Sintervaos, de magistraat en de goevernör vaan de stad in gezèlsjap vaan de notabel börregers mèt hun dames häöm tegemoot.

D'n hoegproos rijde daan neve de bissjop en gevolleg door al degene, die häöm tegemoot waore gekomme, door de Hochterpoort (de Baspoort) de stad binne. Daan naom heer de weeg door de Groete Staat, boe bij et veurbijrijje vaan de ‘Landskroon’, de zetel vaan et stedelik bestuur, de magistraot häöm verwelkomde en 'm d'n ierewien aonbooi. Daonao woort doorgerijje tot bij Sintervaoskèrrek, boe de kanunnikke häöm tegemoot kaome en heer vaan hun in et pertaol vaan de kèrrek de priesterkleijer in oontfangs naom, die häöm door d'n deke euverhandig woorte. Naodat heer ziech in eine vaan de zaole vaan de Lange Gaank z'n priesterkleijer had aongedoon, woort heer door d'n deke en d'n ajtste kanunnik nao d'n hoegen altaor geleid, boe heer oonder et zinge vaan d'n ‘Te Deum’ einigen tied bleef beije. Nao aofloup vaan d'n ‘Te Deum’ hernuijde d'n hoegproos d'n eid, dee teveuren al door z'ne gevolmachtigde waor aofgelag, en zwore de vertegenwoordigers vaan de stad häöm op hun bäört trouw. Wie dat gedoon waor woort heer mèt ze gevolleg gebroch tot bij de plaots, boe de Groete klok gelojd weurd en trok heer zoelang (zeet Collette), tot

dat die klok geluid gaof. (Veer dinke wel, dat me häöm daobij 'n hensje gehollepe zal höbbe).

Nao al die sermonies trok d'n hoegproos ziech in z'n woening in de proosdij trök um e bitsje oet te röste en vaan kleijer te verwissele, boenao heer mèt de bissjop werum nao de kèrrek góng veur et bijwoene vaan et middagmaol.

Dao naome ze plaots aon 'n taofel, die op 'n verhuging veur de koer bij d'n altaor vaan Sintervaos waor opgestèld en boe hun de mies oetgezeukde vleissoorte woorte veurgezat die me ziech dinke kin (zeet Collette).

In et sjeep vaan de kèrrek bevoont ziech e buffèt, door twie ‘roededragers’ good bewaak, veurzeen vaan kosbaar zèlleverwerrek wie sjotele, bekers, kroezen en tasse, wat allemaol door de rieke börregerij vaan de stad geliend waor. Aon weerskanten in et middelsjeep stoonte lang taofele gedèk tot aon d'n torebouw, boevaan de linkertaofel bestump waor veur de Mestreechse en de vreem kanunnikke en aander priesters en de rechter veur d'n adel en de vrun vaan d'n hoegproos. Ouch in de zijsjepe waore taofelen opgeslage, zoedat in et gehiel plaots waor veur doezend persoene oongeveer. Me aot veer en veer oet éin sjotel. Bij good weer woort gekook in de ope loch op de binneplaots vaan de proosdij en aanders in e groet lokaal, wat ziech dao bevoont.

Aon eder taofel waore veer persoene belas mèt et opdene vaan de sjotele en twie mèt et sjinke vaan d'n draank. Beer woort gesjoonke tot nao et twiede gerech, daonao kraoge de gaste roeie en witte wien. D'n oonderproos môs touwziech hawwe, um ziech te euvertuige tot et de gaste aon niks zouw mankere. De taofel vaan de bissjop en d'n hoegproos woort bedeend door 'ne veursnijjer, 'ne sjinker en veer aander persoene, die et ete en de wijne môsten aon en aofdene.

Nao aofloup vaan deze maoltied imviteerde d'n hoegproos de allerveurnaomste gaste nog ins bij ziech in z'n woening aon de taofel, boe (zeet Collette) heer hun nog op väöl lekkerder peursiekes kôs trakteren es in de kèrrek, want et fiesbankèt dao waor mer bestump veur de groete massa!

Collette gief us ouch op, wat veur zoe geweldig fiesbankèt aon eteswaore nudig waore; twie jong osse, 24 sjäöp, tien jong verrekes, veerhoonderd kukes en 70 kapoene; veur et wèld zörregde de vrun vaan d'n hoegproos. Aon speserije en diverse aander artikele woort verbruuk: tien poond gember, tien poond peper, tien poond groffelsnegel, tien poond sókker, veer poond meel, tien poond amandele en tien poond ries. Veur de taofel vaan d'n hoeg-proos waore bestump: fezante, pauwe, zwaone en aander fien gevöchel. In 't gehiel woorte leeggedroonke vieftien vater beer; wie väöl wien de keel aofgóng waor meuielik te berekene, zeet teminste Collette.

D'n hoegproos deilde bij zoe'n gelegenheid ouch kedoos oet aon z'n

‘roededragers’, aon de sjout en de sjepes vaan ‘Tweebergen’ en Mechele, aon de twie börregemeisters vaan de stad, de baoie, de koks enz. Allemaol kraoge ze e stök lake, etzij veur 'nen tabbaard, etzij veur 'ne ‘kaproen’, naovenant hunne rang en stand, en wel 7, 6, 5 of 4 èlle. Alles tesame waor daoveur vaandoon hoonderd èlle aon veertien gölde Luiks et èlle ('ne gölde Luiks doog 56 sent vaan eus weerde).

Et is neet oonmeugelik en zellefs hiel woersjienlik, dat vaan zoe gebruuk aofkomstig is et spreekwoord: ‘de lakes oetdeile’ in de beteikenis vaan: get te kommanderen höbbe, gezag oetoefene.

Wat de verhajding tössen et kapittel vaan Sintervaos aon d'n eine en de regering vaan de stad aon d'n aandere kant betröf, die is dèkser es ins zier gespanne gewees en mennigen heftige stried is tösse die twie partije geveurd.

In de ierste plaots is bekind de stried euver de ‘Lammertienden’. Dezen tiend waor zier important en lieverde aon et kapittel aonzeenlikke inkomsten op. Naodat de tiendpliechtige al 'nen tied laank gevreigeld hadde, weigerde ze op e gegeve ougenblik veerkentig d'n tiend te betaole, neettegenstaonde et kapittel 'm oetdrökkelik opvorderde. De stried leep op et lèste zoe hoeg, dat me vaan de kant vaan de tiendpliechtige tot feitelikhede euvergóng, wat tot gevolleg had, dat in et jaor 1440 op de veuraovend vaan de fiesdaag vaan Sint Tomas de kanunnikke de stad verlete en ziech nao Luik tröktrokke. De bissjop vaan Luik verliende hun evel e vrijgeleide um weer nao Mestreech trök te kinne goon en ordonneerde aon de magistraot, dat heer de kanunnikke in et röstig bezit vaan hun privilezjes had te laote. De zaak zellef woort oondertösse aon de oetspraok vaan Roeme oonderworrepe en paus Eugenius IV delegeerde d'n ab vaan St. Michaël oet Antwerrepe en de dekes vaan Lier en D'n Bosch um 'n oonderzeuk in te stèlle en oetspraok te doen. Heer machtigde hun teves um euver de bestrijjers vaan de rechte vaan et kapittel de banvlook oet te spreke.

Ouch d'n hertog vaan Braobant tuinde ziech zier versteurd euver et oonrech aon de kanunnikken aongedoon. In 1441 verordeneerde heer, op de geudere en de persoene vaan de opstendige Mestreechteneers de hand te lègke. Dat alles hollep evel niks. De magistraot en de börregerij bleven op hun stök stoon en gaove neet touw. Toen trokke de bissjop vaan Luik, Jan vaan Heinsberg, en hertog Philips vaan Braobant de beslissing vaan de kwestie aon ziech. Zij kondigde in 1442 e besluut aof, boebij de magistraot veroordeild woort um aon eder vaan de ‘Beyde Genadige Heeren ende Princen’ 'n geldboete te betaole vaan zèsdoezend gölde en beslote wijjer, dat et kapittel z'n vordering tot betaoling vaan de tiende zouw aonbringe bij de gedelegeerde vaan d'n offisiaal vaan Luik.

Heijmèt waor de zaak zellef oet, meh de vreij nog alles behalleve herstèld. Gestiedig zeukde de magistraot et kapittel dweers te zitte en

et in z'n rechte te verkorte door allerlei plaogerije. Zoe woort in 1447 door de Magistraot bepaold, dat geine suppoos vaan Sintervaos in et vervolleg mie 'n betrèkking bij de stad moch bekleije en ouch neet mie meister kôs weure vaan et ein of aander ambach. Zoe'ne maotregel waor op et minste genome klein en seerde de stadregering daan ouch gaaroet neet.

Vaan hiele langen doer is ouch veural de stried gewees, boe de Maosbrök aonleijing touw gegeven heet.

Oet 'n aajt dokumint is us bekind, dat keizer Conrad II in 1139 die brök aon et kapittel vaan Sintervaos aofstoont mèt et genot vaan alle veurdeilen en rechte, die oet et bezit daovaan kôste veurtkomme. Die sjinking woort nog in etzellefde jaor door paus Innocentius II goodgekäörd. Daoneve steit et feit, dat de historie us aonleijing gief te veroonderstèlle, dat de hertoge vaan Braobant nao et jaor 1204 ziech in zekere zin ouch es bezitters vaan rechte op de brök höbbe besjoud. Dat bliek oonder aandere dao-oet, dat, wie in 1229 de bissjop vaan Luik, Hugo vaan Pierrepont, in z'ne stried mèt d'n hertog vaan Braobant, eus brök, die destijds nog gans vaan hout waor, totaal verinneweerd had, hertog Hendrik III ze op zien koste leet vernuije. In eder geval is tot noe touw nörreges oet gebleke, dat et kapittel in de koste vaan die vernuijing heet bijgedrage of ze later aon d'n hertog heet trökbetaold.

De sjinking vaan keizer Conrad II is in 1274 door keizer Rudolf bevestig, en daobij woort oetdrökkelik bepaold, dat et kapittel noets e groeter bedraag in de koste vaan ripperasie en oonderhaajt zouw hove te betaole es et totaal vaan de inkomste oet de brök in e jaor zouw beloupe.

Alles bijein genome höbbe veer reije um te prezumere, dat neet de keizer oet eige beweging die goodgunstige bepaoling in z'n ak vaan bevestiging heet opgenome, meh dat et geistelik vajersjap daovaan aon de hiere vaan et kapittel moot weure touwgesjreve. In de ierste plaots jummers heet al in 1248 bij et werum opbouwe vaan de brök door hertog Hendrik III et kapittel ziech tegeneuver d'n hertog vaan Braobant hoegswoersjienlik op etzellefde standpunt gestèld; in de twiede plaots zien veer in de wijjere loup vaan de historie, dat et kapittel ziech aon die zoe veurdeilige bepaoling vaan d'n Duitse keizer altied mèt alle mach heet vasgehawwe, en in de derde plaots is et alliech wel gans get aanders gewees es e zuver touwval, dat keizer Rudolf de bepaoling in z'n ak vaan bevestiging doog opnumme zjus op et momint, dat de brök werum zier bouwvallig waor.

Wienie de konkluzies, die veer heij oet de vasstaonde historiese gegeves getrokken höbbe, zjus zien, daan heet et kapittel in 1274 'ne zeldzamen diplomatieke zèt gedoon. Trouwens, oet alles, wat ziech um de Maosbrök-kwestie in deen tied en in later jaore heet aofgespäöld, bliek,

dat oonder die hiere vaan et kapittel iersterangs diplomate mote gewees zien, mèt 'n bewoonderenswierdige hendigheid en doorzèttingsvermoge, die altied hunne zin wiste door te drieve, de kuns verstoonten um nao ziech touw te rekenen en et stadsbestuur um hun vinger te drejje.

Wie et ouch is, de hieren hadden in 1274 d'n touwstand vaan de brök good doorsjoud. In juli 1275 naomelik veel, wie veer al vreuger gezeen höbbe, e gedeilte devaan in, zjus wie d'n deke, de kanunnikke, en de zengers vaan Slevrouwekèrrek ziech mèt 'n groete massa lui in plechtige persessie d'reuver begaove, wat e groet aontal minseleves heet gekos.

Nao dat vreiselik oongelök zaog me in, dat m'n op d'n doer mèt 'n brök vaan hout et neet kôs stèlle, zoedat planne woorte gemaak um 'n steine brök te bouwe. En zoe woort daan in de zomer vaan et jaor 1280 d'n ierste stein gelag veur et monumentaal werrek, eus prachtige romaonse Maosbrök, d'n trots vaan Mestreech.

Oet de registers vaan de op dee bouw betrèkking höbbende inkomste en oetgaove, samegestèld door de bekinden Dominikaner-paoter Thomas de Heer, bliek weliswoer, dat de staote vaan koste dèks aon et kapittel vaan Sintervaos zien mètgedeild en veurgelag, meh gaaroet neet, dat dat liechaam ouch mer éine sent tot dee bouw heet bijgedrage. Per kontrarie zien veer oet die rekeninge, dat de stad veur et groetste gedeilte die koste heet gedrage, terwijl vaan de kant vaan de börregers door finansjeel offers en door hand- en spandeenste krachtige höllep woort verliend.

Zoelang de bouw dus doorde heel et kapittel ziech achterbaks, meh koelik waor de brök veerdig, of et kaom weer mèt z'n rechte op de opbrings veur d'n daag en d'n aondrang vaan ziene kant waor zoe groet, dat et stadsbestuur, dat vaan de gelegenheid gere gebruuk gemaak had um 'n veurdeiliger regeling te treffe, in 1305 toch mer weer de aw rechte vaan et kapittel op de brök erkinde en et zellefs oetdrökkelik in et bezit devaan herstèlde. Es dat gei knap stökske werrek waor vaan de kant vaan et kapittel, daan weite veer et neet.

Neettegenstaonde alles, wat veurgevalle waor, wis et stadsbestuur in et jaor 1349 'n transaksie door te drieve, boebij woort euvereingekomme, dat eder jaor in de maond augustus, es de stand vaan et Maoswater et liegste waor, twie kanunnikke vaan et kapittel en twie sjepes vaan de stad mèt 'n endeskundige 'n oonderzeuk nao d'n touwstand vaan de brök zouwen instèlle en oetmake, wat veur ripperasies môste gedoon weure. Op die maneer meinde et stadsbestuur alle ooneinigheid veur et vervolleg te veurkomme. Daobij waor daan bepaold, dat, es die ripperasies vaan wienig beteikenis waore, ze zouwen oetgeveurd weuren op koste vaan et kapittel, terwijl, es ze door d'n ein of aandere ramp, door watersnoed of oonvoldoende soliditeit vaan de fondeminte vaan groeteren umvaank zouwe zien, et ka-

pittel mer e kwaart vaan de ripperasiekoste zouw drage en de stad de res.

Meh ouch mèt dees transaksie kôs et stadsbestuur neet väöl bereike en de verhajding vaan et kapittel tot de magistraot woort d'r neet beter op. De persesse-verbal vaan de zittinge vaan de stadsregering make nog dèks melding vaan hevige debatte mèt et kapittel altied mer weer euver de kwestie vaan et oonderhaajt vaan de brök. De hiere vaan Sintervaos waore die vaan de stad te slum aof. Ze verzuimde hiel dèks, de jaorelikse klein ripperasies te doen oetveure en wachde daomèt zoelang, tot weer 'n groete ripperasie nudig waor, boevaan zij mer ei kwaart hoofde te betaole.

En zoe braok daan ouch in 1643 de stried weer mèt nuij hevigheid los. Et kapittel had jaoren en jaore niks mie aon de brök gedoon, zoedat op e gegeve momint twie bäög in benkelik slechten touwstand verkierde en dus weer 'n groete ripperasie veur de deur stoont.

De ierste aonsjrijving vaan de magistraot aon et kapittel bleef zoonder gevolleg. Dao-op leet de stad aon de hiere et hout aonbeje veur et oet te veure heiwerrek. Et kapittel bleef zwiege. Et stadsbestuur wees op de begaange naolaotigheid in et doen vaan et gewoen oonderhaajt, op de verpliechtinge, die et kapittel bij de transaksie vaan 1349 op ziech genomen had en boetendien op et dreigend gevaar, dat d'n touwstand vaan de brök oplieverde.

Eindelik gaof et kapittel 'n teike vaan leve. In juli 1644 deende de hiere aon et stadsbestuur 'n memorie in, boebij ze ziech berepen op de sjinking vaan keizer Conrad II en de verklaoring vaan keizer Rudolf; daoneve rappeleerde ze ziech hiel good de transaksie vaan 1349 en ze verklaorde ziech daan ouch bij wijs vaan guns genege, get te doen; ze booien aon de stad e veursjoot in de koste aon vaan negehoonderd gölde, evel neet direk te betaole in baar geld, ho-merl allein bij wijs vaan antisipasie op de nog te inne passazjegelde en aander opbringste vaan de brök.

Dit veurstèl woort door de hiere nog wel oonder oetdrökkelik veurbehaajt vaan alle rechte gedoon. En, moch de magistraot et neet zoe wie et dao laog aonnumme, daan stèlde et kapittel veur, de beslissing in han te geve vaan veer arbiters en in hoegste instansie vaan de bissjop vaan Luik.

De gemeintelikke otoriteite waore, wie te begriepen is, veur oet hun vel te springe. De hajding vaan et kapittel liekende op niks; et góng gaar neet op, noe nog vaan 'n guns te spreke, naodat me door eige sjöld de brök zoe had laoten oonderkomme.

Meh, wat wouw me doen? De zomer leep op z'n ind; et slech sezoen stoont veur de deur en daomèt de vreis veur hoeg water, boe-aon me de brök in dee gevierelikken touwstand neet mie dörrefde bloet te stèlle. En et ind vaan de historie waor daan ouch, dat de stad mer weer

water in häöre wien doog, de negehoonderd gölde veursjoot aonnaom en vaan alle wijjer aonspraoke tegeneuver et kapittel aofzaog.

Twie jaor later, in 1646, naom et kapittel eindelik z'nen drej en besloot nao lang deliberasies, de brök in vollen en vrijen eigendom aon de stad euver te drage. De euverweginge vaan dat besluut vinde veer in de door Dr. Doppler oetgegeve ‘Verzameling van charters en bescheiden betreffende het Vrije Rijkskapittel van St. Servaas te Maastricht’. Dao-oet bliek, dat et besluut genome woort ‘na ingewonnen inlichtingen bij mannen bedreven in bruggenbouw en het advies van bekwame rechtsgeleerden’. En de motieve kaome in et kort heij-op neer, dat de brök aajt en verslete waor, väöl aon onderhaajt zouw blieve koste en neet mie genóg opbroch, terwijl et kapittel (zoe beweerden et teminste) gein mach had um de passazjegelde te verhuge en ouch gein mach um de slechte of oongewèllige betaolers tot et voldoen aon hun verpliechtinge te dwinge.

Die euverdrach vaan de brök is in 1647 goodgekäörd door de Staote-Ginneraol en door de bissjop vaan Luik.

En heijmèt waor dee stried, dee iewe laank gedoord had, oet. De gemeinte had noe de han vrij gekrege en daovaan maakde zij daan ouch gebruuk door e grondig oonderzeuk nao d'n touwstand vaan de brök te doen instèlle, wat geleid heet tot 'n zoe good es algehiel vernuijing vaan et bouwwerrek, oetgeveurd nao de planne vaan de bereumden Dominikaner-broeder franciscus romanus in 1683 en vollegende jaore.

* _* *

'n Aander zaak, die bijnao gestiedig tot ooneinigheid mèt de magistraot heet aonleijing geheve, waor de verkoup vaan wien door et kapittel.

Vreuger höbbe veer al gezeen, dat et kapittel z'n eige wienberreg d'rop naoheel, naomelik aon de Moezel kort bij Trier, bij Ahrweiler aon de Ahr en ouch nog aon de Rien bij Binge. Die wienberreg waore door keizer Hendrik III in 1051 aon et kapittel gesjoonke. In 1215 had keizer Frederik II aon dat liechaam vrijdom vaan alle akzijnze op de wien verliend. En noe beweerde de hiere kanunnikke, dat et kapittel op zien eige gebied vrijelik wien kôs verkoupe aon ederein wee ouch zoonder dat dao akzijns vaan geheve moch weure. Aoh nein, zag et stadsbestuur, deen akzijnsvrijdom geld allein veur de wien, dee bestump is veur et eige gebruuk vaan de kanunnikke en vaan al de aander lui, die aon et kapittel verboonde zien, meh veur de verkoup aon et publiek steit et kapittel geliek mèt alle aander wienverkuipers vaan de stad.

Ouch dee stried is eindelik nao lang jaore bijgelag en môs et kapittel z'n oongeliek bekinne en ziech veuge nao de veursjrifte vaan de magistraot.

* _* *

Wat oonder al die bedrieve neet geleijen had, dat waore de inkomste vaan et kapittel. Die waore gestiedig aongegreuid door de vrijgevigheid vaan vorstelikke persoene en de gifte vaan partiklere.

Meh, wie et gemeinelik geit, ouch heij waore de bein neet altied sterrek genóg um de weelde te kinne drage. Want dee finansjele veurspood woort kompleet op de voot gevolleg door 'n verslapping vaan de dissiplien in et kapittel. D'n einvoud in de kleijing verdween en in de reefter woort bij de maoltiede neet mie de awwerwètse soberheid in ach genome. Daobij kaom nog et veurbeeld vaan aander kapittels, die ziech al lang aon d'n drök vaan de aw streng regels hadde wete te oonttrèkke, wat aonstekelik wèrrekde. En zoe woort daan ouch dat veurbeeld door et kapittel vaan Sintervaos gevolleg en et leve in gemeinsjap opgeheve.

Wienie dat persijs heet plaots gehad is neet mèt zekerheid oet te make, meh oet 'n diploom vaan keizer Frederik II vaan et jaor 1232 wete veer, dat toen al de kanunnikke gesjeije leefde.

De inkomste vaan et kapittel woorte verdeild in 42 prebende, boevaan 'rs twie waore touwgeweze aon d'n deke, ein aon et kèrrekfebrik en de aandere aon de kanunnikke. In 1580 heet paus Gregorius XII op verzeuk vaan keuning Philips II de twie iers-vakant-kommende prebende opgeheve um de opbrings daovaan te geven aon de Zjezwiete veur hun eige oonderhaajt en dat vaan hun kollezje. Wie veer vreuger gezeen höbbe, zien de Zjezwiete in 1575 ziech heij komme vestige.

Sedert hiel aw tijje hadde de Duitse keizers ziech et rech veurbehawwe, d'n hoegproos te beneume, e rech, wat later op de hertoge vaan Braobant is euvergegaange. Et vergeve vaan de kanunnikkeplaotse had plaots um bäörte, eine maond door de paus en de maond d'rop door d'n hoegproos en zoe vervolleges. In 1617 verliende de keizer en de paus aon et kapittel vergunning um twie prebende te verbinden aon de pastorije vaan Sint Jaan en Sint Mattijs, boevaan de pastuurs sins deen tied geach woorte deil oet te make vaan et kapittel es jongste kanunnikke.

Naodat Mestreech in 1632 door Frederik Hendrik waor ingenome kaom 'n groete verandering in d'n touwstand, die heij bij de kattolieke terech väöl koed blood heet gezat en die vaan de kant vaan de Staote-Ginneraol daan ouch zier oonpolitiek waor.

In plaots vaan rekening te hawwe mèt de mentaliteit vaan de Mestreechter kattolieke en mèt touwstande, die al iewe laank bestanden hadde, goonge de Staote-Ginneraol mèt de kloompe dedoor en doge dinger, die de Mestreechteneers hun noets höbbe vergeve. Ze besjoude ziech, wat zjus waor, es getrooien in de rechte vaan de hertoge vaan Braobant en reklameerde noe ouch et rech, d'n hoegproos te beneume. Dat 'ne kattolieken hoegwierdigheidsbekleijer door 'n protestante regering touw aongestèld weure stoedde de börregerij al tege de boors. Meh de Staote goonge nog väöl wijjer. Ze trokke naomelik ouch aon

ziech et bezètte vaan de hèllef vaan de kanunnikkeplaotse, die vreuger door de paus aongevöld woorte. En, wienie noe zoe'n plaots ope kaom, verkochte ze die aon degene oonder de kattelieke, dee et mieste daoveur booi, terwijl daan de opbrings - en dat waor et erregste - besteid woort veur et oonderhaajt vaan de protestante kèrreke en veur de opveujing vaan de protestante weiskinder. Et waor wel geraffineerd bedach, meh de Staoten hadde meuilik 'ne betere maotregel kinnen oetdinke um de Mestreechteneers wèld vaan koleer te make.

* _* *

Wat de prebende vaan de kanunnikke betrof, die kôste ze ouch aon aandere aofstoon, meh zoe'n euverdrach waor iers geldig wienie degene, dee zoe'n prebende gegeven had, deen aofstand mie es 21 daog euverleefde.

'n Aander eigenaordigheid waor nog dees, dat de kanunnikke in de twie ierste jaore vaan hun funksie de inkomste oet hun prebende neet in han kraoge. Et waor naomelik vreuger wel veurgekomme, dat zoe'ne kanunnik nao z'nen doed gei geld genóg achterleet um z'n begraffenis te betaole meh daorentege wel nog versjeije sjölde. En daorum noe woorte de inkomste vaan et ierste jaor gerizzerveerd veur et dèkke vaan de begraffeniskoste en et betaole vaan eventueel sjölde, terwijl die vaan et twiede jaor veur ein deil kaomen aon et kèrrekfabrik en veur 'n aander deil aon de sakkerstei.

Um 'n plaots vaan kanunnik te kinne kriege môs m'n et bewies lievere vaan z'n vrij en wèttige geboorte en veurts aontuine, dat m'n aofstamde vaan kattelieke awwers en groetawwers.

D'n deke en de aander wierdigheidsbekleijers wie de scholaster, de kantor, de twie kèrrekmeisters en de opziechters euver de èllef hierelikhede, die, umtot ze miestal te peerd hun funksie oetoefende. ‘Rijproosten’ geneump woorte, kraogen hun aonstèlling vaan et kapittel, dat hun mèt mierderheid vaan stumme beneumde. Die 'ne graod aon 'n univerziteit gehaold hadde góngen altied veur. Um in et kapittel 'n stum te kinnen oetbringe môs me minstens subdiake zien.

Allein de eigelikke kapittel-kanunnikke hadde rech op de ganse opbrings vaan hun prebende; die vaan liegere rang kraoge dao mer de hèllef vaan direk in han, meh ze deilde mèt in de prezensiegelde veur hun aonwezigheid bij de koerdeenste en boetendien in de dagelikse oetkieringe. Um op et ein en aander aonspraok te kinne make môste ze minstens zès maond en einen daag op e jaor prezent zien en de offisies geregeld bijwoene.

De lieger geistelikheid vaan et kapittel waor groet in aontal. Ze bestoont oet veer kepläöns, die belas waore mèt et prochieel werrek, terwijl daoneve nog mie es sestig persoene waore, die versjèllende kèrrekelikke funksies bekleide. Boetendien bestoont d'r nog 'n konkergasie vaan daartig priesters, bekind oonder de naom vaan ‘Kanunniken

van St. Johannes-Evangelist’, boevaan 'rs twellef beneump woorte door et eigelik kapittel en de euverige door al de ‘confraters’ gezamelik.

Et kapittel had wijjer nog op z'ne las e groet lekepersoneel wie: de sikkertaris, d'n oontfenger, 'ne zaankmeister, twie öllegerniste, de nudige mèssendeenders, zengers en muzikante, nege ‘roededragers’ of ‘koerezels’ en nog 'n aontal aander oondergesjikde, alles bijein e personeel vaan um en um de twie hoonderd fieftig maan.

Veer höbbe gezeen, op wat veur maneer de Staote-Ginneraol oet et vergeve vaan de kanunnikke-plaotse geld wiste te sloon. Later höbbe ze etzellefde siesteem ouch touwgepas ten opziechte vaan de wierdigheid vaan hoegproos en zoe woort in 1733 die funksie veur daartig doezend gölde verkoch aon Petrus Renier baron vaan Wassenaar. Naodat deze waor opgevolleg door e lid vaan de graofelikke femilie de Geloes, kaom weer 'ne Wassenaar, Willem Jacob Thomas. 'ne neef vaan de veurige, ouch weer veur de som vaan f 30.000 in et bezit vaan die wierdigheid.

Dat de funksie vaan hoegproos ouch bij de groete wereld in hoeg aonzeen stoont, bliek wel oet et feit, dat, behalleve de al geneumde, väöl vaan die funksionnarisse tot d'n hoegsten adel behuurde, ouch al in hiel aw tijje. Es veurbeelde neume veer heij:

Godfried von Hompesch (1359).

Arnold vaan Blankenheym (1360).

Henricus vaan Bylandt (1405).

Guillaume de Liedekerke (1421).

Giselbertus vaan Brederode (1469).

Johannes vaan Mansfeldt (1557).

Ludovicus vaan Berlaymont (1576).

Oswald vaan Brederode (1659).

Johannes de Méan (1702).

Laurentius de Méan (1709).

Nog oet get aanders bliek, wiezier de wierdigheid vaan hoegproos in tèl waor. Oetveurig höbbe veer besproke mèt wat veur seremoonjeel en praol zoe iemand bij z'nen intoch door de otoriteite woort oontfaange. Um noe 'n dinkbeeld te geve vaan de maneer, boe-op vaan de kant vaan de börregerij mèt zoe'n plechtigheid woort mètgeleef, wèlle veer heij et ein en aander aonhole oet e klei beukske door 'nen oonbekinde gesjreve, wat getiteld is: ‘Beschrijving der Vreugdevuuren ontstoken ter eere van den Hoogwaerdigen en Doorluchtigen Heer Thomas Jakob Baron van Wassenaer-Warmond als Hoogproost der Vrij Rijks Kerke van St. Servaas, te Maastricht ingehuldigd den 7 van Sprokkelmaand 1792’. Et liek us bezunder intressant, einige veurbeelde oet dit beukske aon te hole, veuriers um aon te tuine, wat veur e werrek door de börregerij vaan zoe e fies gemaak woort, meh ouch

um 'ne kiek te geven op d'n dèks vreiselik opgesjroufde stijl vaan de sjrijver, get wat in deen tied gaar niks bezunders waor.

De sjrijver gief daan 'n euverziech vaan de verseringe, limmenasies, transparanten en ierebäög, veerskes en jaordiechte, die euveral aongebroch waore. ‘Ik beginne dan met de Eerw. Paters Capucynen, die niemand kan ontneemen den lof van uitsteekenheid onder alle. Den geheelen doorgang (d'n tegeswoordige Kappesijnegaank) van de straat tot aan de Kerk was beplant met denneboomen, aan elken boom was een transparante papiere lantaarne, alle op de zelve hoogte; op elke lantaarne was ééne lettergreep of syllabe, welke te samen één Jaarschrift maakten. Aan het uiteinde waaren drie triomfboogen perspectifsgewijze agter elkander, hebbende in de diepte het Wapen van Wassenaer, deftig bezet met lampen, boven die arkaaden zag men het borstbeeld van den Hoogproost’.

Veer zölle de tekste vaan al de gediechte, die euveral te leze waore, meh eweg laote, aanders weure veer väöls te oetveurig, meh de sjrijver zellef wijjer laote vertèlle.

‘De Societeit van Emulatie was met bougiën aan alle vensteren van het geheel huis verlicht, als mede den overheerlijken zaal. Behalve deeze kostbaarheid stond voor het huis een Obeliscus, 40 voeten hoog, op zijn toppunt draagende den dubbelen Adelaar met den sleutel, waaronder in een rondeel het Hoogproostlijk Kruis op een azuuren grond. Boven den voet van den Obeliscus was een ovaale transparant, draagende 't Wapen van Wassenaer Warmond; den Hollandschen Leeuw deed op 't zelve zijne pylen rusten terwyl hy zyn zwaerd opgeheeven hief om dit aloud geslagt te beschermen’.

‘De Societeit by den Heer Rutten Junior, onder den tytel van waare Burgersocieteit, heeft by uitstek een drie portikige zwaare Arkade doen oprichten zoo deftig bezet met lampen, als men zou kunnen vergen. Boven deeze Arkade was eene transparante schilderye, waarop eenen braaven Herkules, groot en zwaarspierig, met een dreigende vuist en zwaare knods, aan Herkules voet lag een marmeren piedestal, waarop het Wapen van Wassenaer. In 't verschiet was de Kerk van St. Servaas geheel en gansch konstryk gemaalen’.

‘Ook was fraai geïllumineerd aan het hof van Tilly; deeze illuminatie was niet dan latten, geleyd na de Architecture des huis; op deeze waaren geen lampen gespaard’.

‘By den Heer Thomassen in de Capucynestraat was een groote arkade van drie portiken, dwars over de straat geplaatst, van eene schoone bouwing, en digt gelampt’.

‘Eensgelijks pronkte eene schoone Arkade aan het huis van den Heer Dumoulin in den kleenen staat, waar men dit Jaarschrift las, te weeten het Jaar 91 in welk den keus geschied is:

VIVat thoMas Wassenaer sanCtI serVatII praeposItUs DIgne eLeCtUs.’

‘By den H. Nypels was eene fraaie kaersen-illuminatie agter de vensteren van het geheel huis.’

‘Den H. Ryckelen, agter de Vleeschhal (achter et Vleishoes), zyn geheel huis prachtig geïllumineerd hebbende met kaersen, had bovendien nog eene transparant stuk, verbeeldende eene Genie met een trompet’.

‘By Sr. de Bruyn, blekslagersbaas in de Wolfstraat zag men in transparant een vliegenden Arend, houdende den Sleutel van St. Servaas met den bek, en het Wapen van den Hoogproost met de klaauwen’.

‘In de selve straat by Sr. Schols was dit volgende transparante Zinnebeeld: de Zon, haare straalen, schietende in een spiegel, den welken door een hand uit de wolken afkomende vastgehouden wordt; in deezen spiegel vertoont zich een tweeden Zon, ook haare straalen schietende op een genie, welke het hoofd omhoog wendende na de bovenstaande Zon met den vinger wyst op den spiegel. Het bovenschrift was:

soLe reperCUsso LUX DUpLeX reDDItUR orl’.

‘In de Brugstraat aan het huis van de Heer Lebens zag men in transparant een Adelruiter te paerd in de loopbaan van het streekspel stootende zyne speer door den gouden ring, en behaalt alzoo den prijs. Onder dit las men:

‘Ey zie, het is de tweede rys,

Dat Wassenaers stam behaalt den prys’.

‘De Heer Med. Doct. Franquinet heeft geïllumineerd met twee schoone transparanten. Op het eerste was den Hollandschen Leeuw, houdende met den eenen klaauw het Wapen van Wassenaer en met den anderen eene Lauwerkroon. Het ander verbeelde de Gerechtigheid, hebbende in de eene hand de weegschaal en in de andere een tuil van allerhande bloemen, opgebonden op een Lauwrier, welke zij toereikte aen het borstbeeld van een Kanonik in Domino, op een marmeren piedestal en aan den hals een goude kruis draagende’.

‘By Sr. J.G. van Gulpen te Wijk was transparant te zien den Raadzaal der Hoogmogende Vaderen des Lands, waar die Heeren aan hunne Rechttafel zaten; aan den anderen kant der kamer was een spiegel, welken een lichtstrael ontfong, en die wederzond tot den Heer Wassenaer, die in Kanonik koorgewand tusschen de Rechttafel en den spiegel zat’.

‘Onder het schrijven, van de illuminatie te Wyk mag ik niet vergeeten dat een Fransch Gedicht opgedraagen en gemaakt is door den zeer Eerw. Heer Pastoor Delruelle, en ter Feesttafel voorgeleezen; de kunde van dien man laat elk genoeg vermoeden, dat dit Gedicht geen ander beweis van goedheid noodig heeft als den naam van den maaker’.

‘By den Heer Advokaat Janssen waaren twee transparante Zinnebeelden. Het eerste was een magneetsteen, gehouden door eene hand van eene Genie, na welke steen een yzer opgetrokken wierd. Het andere was een Lauwrierboom waarop Jupiter den bliksem smeet, doch, welken door de digte bladeren niet doordrong en niet trof eene Genie, welke onder den boom gansch veilig en gerust zat’.

‘By den Heer Smits op de Brusselschestraat was een transparant, hebbende het Wapen van Wassenaer verheven staan op achttien trappen, te kennen gevende de eeuwen, dat de Wassenaren in Holland geweest zijn, den ondersten trap had tot opschrift: Claudius Civilis. Naast deze stond Minerva, in de eene hand hebbende eenen Lelietak, verbeeldende de onbezwalkte deugd; met den anderen arm omvatte zij eenen struik eikentakken en Lauwrieren, ter aanduiding van geleerdheid en wetenschappen, aan den anderen kant van de trappen stond den gryzen Mentor, verbeeldende de Vaderen des Vaderlands, en reike den stok van Opperhoofdigheid toe aan Van Wassenaer’

‘By Juffrouw de Weduwe Haanen in de brugstraat was eene zuil, op welks gronddrempel stond Claudius Civilis. De Tuinmaagd stond vrelyk en teffens eerbiedig, en omarmde de zelve; naast de zuil zat den Tijd met eene verbrooke zeis, schryvende op den steen de daden der Wassenaeren. Aan den anderen kant waaren de Maas- en Jekernimfen met hunne waterkruiken’.

‘By den Eerw. Heer Pisart op de Markt, werden vertoond vijf transparante stukken, welke te samegevoegd, een zwaar gebouw maakten. Het voorstuk, welke twee zeihoeken een afhangende lint hadden van de drie koleuren van Wassenaer, en aan welke hongen fruitkorven, en eertropeën, was een soort van altaar, het tafelstuk was den Tempel van geheugenis, om Wassenaer nooit te vergeten enz.’

In ein vaan de gediechte op dezen ierebaog kaom et woord ‘fors’ veur. En daobij maak de sjrijver de vollegende naïef aonteikening: ‘N.B. Het woord “fors” is goed neèrlands volgens de beste woordenboeken en goede Hollandsche schryveren’.

Tot zoeveer euzen oonbekinde sjrijver.

* _* *

Deze vaan Wassenaar waor de lèsten hoegproos vaan Sintervaos, want in 1794 is et kapittel door de Franse opgeheve. Heer en twie vaan z'n kanunnikke, boe-oonder e lid vaan de bekinde Mestreechter familie Soiron, weigerde d'n eid te zwere, dee de Franse destijds vaan de priesters verregde, zoedat ze alle drei woorte gevaange genome. In 1798 woort hun deportasie nao de strafkolonie Cayenne gelas. Op veurspraok evel vaan einige invloodrieke vrun woort hun es guns touwgestande, nog einigen tied in de gevaangenis vaan Compiègne in Fraankriek te mage blieve. Wie door Napoleong op 10 november 1799

et Konsulaat waor oetgerope en daodoor veur de geistelikke werum beter touwstande trökkierde, woorte Wassenaar en z'n twie kanunnikke in vrijheid gestèld en kaome ze weer in Mestreech trök. Naodat in 1806 et keuninkriek Holland waor ingestèld heet Wassenaar nog al et meugelikke geperbeerd um et kapittel vaan Sintervaos weer op d'n awwe voot herstèld te kriege, meh dat is 'm neet gelök. Heer heet heij blieve woene en is gestorreve in et jaor 1817.

* _* *

Nao al dees bezunderhede euver et kapittel vaan Sintervaos dene veer nog te spreken euver et groondgebied binne de stad, boe-euver et z'n rechten es hier en meister oetoefende. Dat gebied waor in hoofzaak de zoegenaomde Claustrale Singel. Deze begôs op d'n hook vaan de Sint Jaokobstraot en z'n grens leep daan achter de hoezer die de zuidkant vaan et Vrietof vörreme, zoedat die hoezer d'rin vele; wijjer behuurde detouw et gans tegeswoordig ‘St. Servaoskloester’ vaan aof et Goevernemintsgebouw tot aon de aw ‘Tweebergenpoort’, alles mèt inbegrip vaan de straote. Of dat terrein in d'n tied, wie de lede vaan et kapittel nog in gemeinsjap leefde, ouch al dezellefde oetgestrèkheid had, weurt door de historiesjrijvers in twiefel getrokke, meh zeker gegeves heet me daorumtrint neet.

Et gebouw vaan de Proosdij, noe et kloester vaan de Zusters van Liefde, bevadde behalleve de woeninge vaan d'n hoegproos en vaan versjèllende oondergesjikde wierdigheidsbekleijers de groete zittingszaol veur de sjepebaank vaan et gerech vaan ‘Tweebergen’ en veur et hof vaan beroop, wat de oetspraoke vaan de gerechte of baanke vaan de dörrepe vaan Sintervaos in hoeger instansie behandelde. In die Proosdij bewaorde me de duplikate vaan de arsjieve vaan et kapittel, boevaan de orizjinele opgeborrege waoren in 'n brandvrij ruimte boven et noord-oostelik pertaol vaan de kèrrek aon de kant vaan et Vrietof.

Tegeneuver et oetind vaan de rij hoezer bij de aw ‘Tweebergenpoort’ bevoont ziech de brouwerij vaan et kapittel, die nog dateerde oet d'n tied, dat m'n in gemeinsjap leefde. Neve dat gebouw stoont 'ne paol, boe-op 'ne vergölde sleutel, dee de grens vaan et gebied vaan et kapittel aongaof. Et waopesjèld vaan et kapittel bestoont oet de zèllevere sleutel vaan Sintervaos en e roed veld, umgeve door 'nen twieköppigen adelaar.

Wijjer oefende et kapittel nog rechten oet op et Vrietof.

In 1223 woort dat plein door keizer Frederik II aon et kapittel gesjoonke. Dat et Vrietof in deen tied nog neet aon de stad, meh aon de keizer touwbehuurde, weurd door de historiesjrijvers op dees maneer verklaord, dat et in aw tijje 'n deil heet oetgemaak vaan et aajt Merovingies palies, de zoegenaomde palts en dat et daobij es oontspanningsen oefenplaots deende veur et kriegsvollek en et euverig personeel vaan de Merovingiese en Fraankiese keuninge. Wijjer nump me daan aon,

dat, wie keuningin Gerberga in 967 de palts aon et kapittel vaan Sintervaos sjoonk, zij et groet ope terrein vaan et Vrietof dao neet in begrepen heet, zoedat dit eigendom bleef vaan de vreuger bezitters vaan de palts en zoe is euvergegaangen op de Duitse keizers. Boerum et Vrietof ouch neet aon et kapittel is gegeve, is welliech zoe te verklaore, dat vaan dit plein al in deen tied door et publiek gebruuk woort gemaak.

Ouch et Vrietof heet mie es ins aonleijing gegeve tot knebbelerije tössen et kapittel en et bestuur vaan de stad. Oet et feit, dat et plein geregeld door de börregers es wandelplaots gebruuk woort, góng de Magistraot op d'n doer de gevollegtrèkking make, dat de stad zeker rechte d'rop had.

Noe veer et toch euver et Vrietof höbbe, wèlle veer dao nog et ein en aander euver vertèlle.

Sedert hiel aw tijje al is et gewees et hart vaan de stad, de plaots, boe et leve vaan de börregerij ziech op konsentreerde, de plaots ouch, boe ziech in de loup vaan de historie väöl op aofgespäöld heet.

Es bezunderheid mage veer wel veuropstèlle, dat et Vrietof, zoe wied es me kin naogoon, altied de gruudde heet gehad, die et noe nog heet en neet wie aander groete pleine in versjèllende steij ziech laanksamerhand gevörremp heet door et opruime vaan blokke hoezer. Allein aon d'n ooskant spróng et Sintervaosgashoes e stök nao et plein in, zoedat et aon dee kant oonregelmaotig vaan vörrem waor. Iers door et aofbreke vaan dat gashoes in 1821 heet d'n ooskant de rechte lijn gekrege, zoe-es veer die noe kinne.

Vreuger laog et Vrietof aonzeenlik hoeger es de straote d'rum heer of liever, de straote laogen e gans stök lieger, zoedat me trappe môs opgoon um op et plein te komme.

In de middeliewe stoont um et Vrietof 'ne moer, boe-in veer iezere hèkke waore, bij de Breijstraot, bij Sint Janskèrrek, bij de Staotestraot (die toen nog ‘Eggertstraat’ hèdde) en bij de Groete Staat. Dao lepe dus dweers euver et plein twie weeg, die ziech in et midde kruusde. De buim, die d'rop geplant waore, stoonte nog neet in regelmaotige rije wie allewijl. Iers in 1739 is dao 'n regelmaotige beplanting veur in de plaots gekomme. De moer roontelum woort, wie veer al ieder gezag höbbe, bij eder Hèlligdomsvaart gans aofgebroke en daonao werum obbenuijts opgetrokke. Dao-oet bliek wel dutelik, dat de wèrrekloene destijds nog neet väöl te beteikenen hadde.

Veur Sint Janskèrrek laog e kèrrekhof, et ‘ellendigen-kerkhof’ geneump; dao woorte errem oonbekinde vreemdelinge, die heij gestorreve waore, begraove. Herhaoldelik heet me bij et doen vaan opgraovinge later dao nog massa's kneuk in de grond gevonde.

Et sjijnt, dat et Vrietof al vreug es plaots veur de pantóffelparade woort gebruuk, alhoewel ouch wezes op veer pu daovaan gebruuk maakde, want al in et jaor 1375 môs de magistraot maotregele nummen

um et Vrietof zuver te hawwe en verbooi heer, dat verrekes d'rop geheuid zouwe weure en daan ouch nog: ‘so en sal nymant op den Vrijthof syn behuef doen’.

Wat de hoezer roontelum et Vrietof betröf wete veer, dat aon de weskant, dus vaan aon Sintervaoskèrrek tot aon de Staotestraot, gein aander gebouwe stoonten es op d'n hook et lozjemint ‘Den gulden Ring’, noe de Groete Sosjeteit, en ‘De Sleutel’. De res waor oonbeboud. Ouch de Hoofwach waor d'r nog neet. Die is iers in 1642 geboud en later, in de jaore 1737/38 door et gebouw, wat veer noe nog kinne, vervaange.

De drei aander kante vaan et Vrietof waore wel gans beboud. Me zeet allewijl wel ins, dat de hoezer dao kompleet éin doorloupende draankgelegenheid vörreme. Dat waor in vreuger iewe al neet väöl minder et geval. Al in de vieftiende en zestiende iew jummers vinde veer aon de noordkant, vaan de Staotestraot tot et Hellemesträötsje, zoe-es et vreuger hèdde, want et waor toen mer hiel smal, de vollegende ‘herbergen’ of lozjeminte mèt kaffee debij: ‘In de Winckel’, ‘Ten gulden Coppe’, ‘Ten Vos’, ‘Ter Clocken’, later geheite ‘Den Helm’. ‘In de Liebart’ (luipaard), ‘Ten gulden Leeuwe’, ‘In de Croone’. Aon d'n ooskant bestoont in deen tied ‘In den Struys’ op d'n hook vaan de Platielstraot. Dat bieske is dus tej vaan leve, want et besteit nog altied op dezellefde plaots.

Midden op et Vrietof heet in vreuger tijje ouch 'n fontein gestande, boe-euver väöl te doen is gewees. Al in 1496 waor dao door et kapittel 'ne pöt gemaak, dee aonleijing heet gegeve tot vrieving mèt de stad. In 1505 is toen 'n akkoord getroffe, boebij de pöt zouw blieve bestoon, terwijl de stad et rech vaan gebruuk vaan et Vrietof zouw kriege, evel op kondisie, dat dao noets hoezer op zouwe mage geboud weure. In 1595 kraog de magistraot weer et idee, toch 'n fontein te doen plaotse en belasde de kanunnik vaan Sintervaos Johan Rycke mèt de oetvoering vaan et werrek. Dao woort 'n houte buizeleijing nao d'n Eker gemaak, die later te klein bleek en door 'n nuij môs weure vervaange, meh de fontein wouw nog neet springe. Toen heet m'n in 1662 'n meule op d'n Eker genat, um ‘het waeter uyt de Jeker in de buyzen te brengen’. Dat hollep ouch al neet. De fontein, die zès vont hoeg hej mote springe, heet aocherrem noets gesproonge. En wie in 1673 Lodewijk XIV Mestreech binne trok, verkierde de ganse zaak al in groet verval, die, zoe-es veer gesjreve vinde, ‘nyevers anders toe dient als tot een receptakel van vuylicheyt’. Et heet nog gedoord tot 1733, ie me ze heet aofgebroken en opgeruimp. Op de plaots, boe ze gestanden had, heet me toen vaan witte Maoskejje 'n groete viefpuntige stadsstaar in de groond gemaak, die dao gelegen heet tot 1895.

Euver de veurnaomste gebouwe, die langs et Vrietof laoge, naomelik et Wittevrouwekloester, et Sintervaosgashoes en et Spaons Goevernemint, höbbe veer al ieder oetvoerig gesproke. Ouch euver et

gebouw vaan de graof Albuïnus, later ‘de Munt’ geneump en dat heet mote plaots make veur et ‘Staotehoes’, höbbe veer et gehad. Dat Staotehoes is geboud vaan 1700 tot 1720 en deende oonder aandere tot verblief vaan de ‘Commissarissen-Deciseurs’, es die eder twie jaor nao Mestreech kaome um kontrol op de staot vaan zake oet te oefene en in appel rech te spreke. Nao de Fransen tied heet de Rechbaank 'nen tied laank häör zittinge dao-in gehawwe, totdat ze in 1829 de besjikking kraog euver de twiede Franciskanerkèrrek op de Minnebreureberreg. In 1830 is et Staotehoes door 'ne partekleer aongebroch en sins ouch door parteklere bewoend, totdat et heet mote plaots make veur et poskantoer.

Neven et Staotehoes laog in de zestiende iew in d'n hook nog e soort refuzjiehoes ‘De Poort van Leuth’.

In d'n tied, wie et Vrietof nog door 'ne moer en veer hèkke waor aofgeslote, is tössen et kapittel en de stad nog ins kwestie gewees euver et bewaore vaan de sleutel vaan et hèk bij de Staotestraot, dee de magistraot ziech had touwgeëigend. Nao 'n tiedsje geharrewar is toen euvereingekomme, dat dee sleutel in et vervolleg bewaord zouw weure door de kastelein vaan de ‘Gulden Ring’.

Op d'n doer evel woort et kapittel al die klein vrievinge meui. Et zaog in, dat et prakties aon deen eigendom vaan et Vrietof toch niks mie had, dat dat plein 'm eigelik niks mie es las bezörregde. En toen heet et daan ouch mer wieselik al z'n rechten aon de stad aofgestande.

De stad heet later in plaots vaan de vreugere moer, dee al lang aofgebroke waor, 'n iezere hèk mèt steine pilere um et gans plein laoten aonbringe en oonder de buim benk gezat, die d'n deftige naom vaan ‘kanapees’ kraoge.

Ouch woort 'ne spesialen opziechter aongestèld, dee de opdrach had: ‘goed toezicht te houden aan de boomen staende op den Vrijthof, tegen het clommen, breecken ende andere mishandelingen van jongeren’.

Et tegeswoordig plantsoen mèt de twie fonteineGa naar voetnoot+ dateert oet 1895 en is gemaak bij gelegenheid vaan et ierste bezeuk vaan eus keuningin mèt häör moeder aon Mestreech.

* _* *

En heijmèt is de behandeling vaan de historie vaan de kèrreke, kluusters en aander godshoezer vaan aajt-Mestreech mèt etgeen daoaon anneks waor, aofgeloupe.

Ein kwestie blijf us evel nog te behandele euver, die in ing verband steit mèt de kèrreke vaan Sintervaos en Slevrouwe en daorum heij op häör plaots is.

Veer wete, dat Mestreech sedert Sintervaos tot Sint Hubeer de zetel is gewees vaan 'n lang rij vaan bissjoppe, die allemaol door de

Kèrrek es hèllige verierd weure. De bissjoppe mote naturelik hun kèrrek, hunne kattedraal gehad höbbe en noe is et de vraog ‘wat veur kèrrek is dat gewees, of mèt aander wäörd: ‘boe höbbe de bissjoppe vaan Mestreech hunne zetel gehad?’

Et is 'n kwestie, die hiel väöl penne in beweging heet gezat en mèt groeten animo in twie riechtinge is verdiedig en weerlag.

voetnoot1): Dominikane, Franciskane, Augustijne en Kruushiere.

voetnoot1): e soort gekruide wien.

voetnoot2): ouch 'ne gekruide wien

voetnoot3): 's naomiddags.

voetnoot1): nao et middagete.

voetnoot2): 'n bepaolde som aon inkomste oet kèrrekelike geudere.

voetnoot+: oonder d'n oorlog mèt et vas kioske aofgebroke.

Vorige Volgende

Kint geer eur eige stad?

Kèrreke.

A. Sint Meerte.

B. Sinterklaos.

C. Sint Jaan.

D. Sint Mattijs.

E. Slevrouwe.

F. Sintervaos.

hèlligdomsvaarte.

Kapittel vaan Sintervaos

Over het gehele werk

plaatsen