Kint geer eur eige stad?

[p. 84]

X. De gerechte.

Et veurnaomste, boedoor et gebied vaan de Vroenhof en dat vaan et kapittel vaan Sintervaos ziech nao boete manifesteerde, waor de rechspraok.

Mèt de rechspraok vaan de Vroenhof is et op de vollegende maneer gegaange. Iers waor, wie al gezag is, dat gerech e keizerlik gerech. Bij de inlijving vaan e gedeilte vaan et gebied bij de stad op et ind vaan de daartiende iew woort d'n hertog vaan Braobant daovaan allein groondhier, want heer had in 1204 ouch de ganse Vroenhof in lien gekrege. D'n hertog stèlde toen veur et gehiel gebied 'n apaarte sjepebank in, bestaonde oet 'ne sjout, zeve sjepes en 'ne griffeer, veur hun leve beneump. Euver et ingelijfde stadsgebied evel kraog die sjepebank gein strafrechspraok, zellefs gei politietouwziech, zoedat ze feitelik allein nog mer rech te spreke had euver etgeen vaan de Vroenhof boete de stad laog, naomelik euver de dörrepe Heukelom, Montenake en Wylre of Wolder en et deil vaan de ‘Leemkuylen’, wat neet bij Mestreech waor ingelijf. Binne de stad had de sjepebaank nog allein get mèt te spreke bij verkoup vaan geudere, die op Vroenhofs gebied gelege waore.

Op d'n doer is die sjepebaank euvergegaange in et Braobans, later Staots-hoeggerech. Tot oongeveer 1700 vergaderde de sjepebaank in et gebouw, dat op de plaots vaan et Staotehoes stoont. Veur dat gebouw, op d'n hook vaan et Vrietof, stoont et sjavot veur de eksekusie vaan de krimineel vonnisse. Later woorte de zittinge gehawwe in et nuij stadhoes, dat in 1664 in gebruuk waor genome.

Et gerech vaan et kapittel vaan Sintervaos woort veurgezete door de proos, dee de sjout, de sjepes en de sikkertaris of griffeer beneumde. Dat gerech vergaderde edere goonsdag in e lokaal vaan de Proosdij, noe et kloester vaan de Zusters vaan Liefde oonder de Baoge. De exekusies vaan strafvonnisse hadde plaots veur de paol, boe veer dao strak euver gesproken höbbe. Dit gerech had ouch niks te vertèlle euver de persoene vaan Luikse of Braobanse nasionaliteit, die binne ze gebied woende, wel weer euver de geudere, die dao-in laoge en gans en al euver persoene en geudere vaan et deil vaan ‘Tweebergen’, dat boete de walle laog.

Dit gerech is neet euvergebroch nao et stadhoes, meh bleef zellefstandig z'nen eige zetel behawwe. De plaots, boe de gevaangene van et kapittel opgeslote woorte, bevoont ziech in Hier, boe noe ziech et good ‘de Börreg’ vaan menier Becker zaoliger bevind. Et kapittel had

[p. 85]

oetdrökkelikke machtiging vaan d'n hertog vaan Braobant um z'n gevaangene vaan aof et eige gebied euver Braobans groondgebied nao Hier te mage transportere.

Et kapittel had ouch nog rechsmach euver 'n aontal zoegenaomde ‘banke’ in d'n umtrèk vaan Mestreech, naomelik de dörrepe Vleytinge, Hees, Sluze, Koningsheim, Grootloon, Zeppere, Hier, Kier, Berg en Bernau. Veur et touwziech op die ‘banke’ waor 'ne ‘rijproost’ aongestèld, dee naomes et kapittel de rechte oetoefende en dee zoe hèdde, umtot heer miestal te peerd z'n funksie doog.

Veur et Twiehierig gebied bestoonte binne de stad: et Indivies Lieg Gerech, et Luiks Hoeg Gerech en et Braobans Hoeg Gerech.

Neet minder es drei gerechte veur niks aanders es veur 'n deil vaan et groondgebied vaan ein inkel stad, dat is toch zeker wel get hiel bezunders en ten volle weerd vermeld en onthawwe te weure. Boe vind me zoe'ne zellefden touwstand örreges aanders in de historie trök?

Toch is, good besjoud, et bestoon vaan die drei gerechte weer niks aanders es zuver en konsekwent doorveure vaan et prinsiep, dat in 1283 is neergelag in de ‘Oude Caerte’, naomelik dat Mestreech zouw weure besjoud en door de Twie Hiere weure geregeerd es 'nen apaarte staot, gehiel op ziech zellef. Et gevolleg daovaan waor, dat Mestreech neet allein z'n eige bestuur, meh ouch z'n eige rech en rechspraok môs höbbe. Vreuger höbbe veer al gezeen, dat de stad häör eige wètbook, de ‘Recesse’, d'rop naoheel, 'n reije temie um ouch häör eige gerechte te höbbe.

Oet etgeen heij is veuraofgegaange bliek alweer, wat 'n merrekwierdige gevollege deen unieken touwstand vaan Twiehierigheid veur Mestreech heet mètgebroch. Wie langer me die zaak bekiek, wie mie veer edere kier weer nuij en intressante kante dao-aon oondèkke. Me weurd d'r daan ouch wie langer wie miejer vaan euvertuig, dat deen touwstand vaan Twiehierigheid de historie vaan Mestreech altied door, van 1204 tot 1794, heet gedomineerd en dat m'n 'm alle ougenblikke weer dutelek kint aontuine.

Wat et Indivies Lieg Gerech betröf wete veer et vollegende: in d'n iersten tied vaan de Twiehierigheid höbbe d'r twie Lieg Gerechte bestande, eint veur ederen Hier. In de ‘Oude Caerte’ jummers waor bepaold, dat zoewel de bissjop es d'n hertog eder ‘over syne luyden tot Tricht alle justitie, hooghe ende leege’ zouwen höbbe. Meh in et jaor 1379 is dao verandering in gekomme. Toen zien die twie Lieg Gerechte tot eint samegesmolte en sedert deen tied bestoont et Indivies Lieg Gerech oet ach ‘gesworenen’ en de twie börregemeisters vaan de stad, veur de ein hèllef vaan Luikse, veur de aander vaan Braobanse geboorte. Ze woorte rechstreeks door de gilde of ambachte gekoze.

Dat gerech behandelde in ierste instansie alle krimineel zake en ouch de kleiner siviel zake. Meh, wijl z'ne wèrrekkrink neet voldoende

[p. 86]

dutelek umsjreve waor, kaom et wel ins veur, dat et ziech góng bemeuie mèt zake, die bij eint vaan de twie Hoeg Gerechte toes huurde, zoedat die hun beklaag doge bij degene vaan de Twie Hiere, dee et aongóng. Doordat de lede vaan dat Lieg Gerech gekoze woorte door de ambachte en die mechtige korporasies dus altied achter ziech hadde, kraog dat gerech op d'n doer groeten invlood op de gaank van zake in de stad en zellefs op d'n Indiviese Raod.

In 1560 höbbe de bissjop en d'n hertog aon deen touwstand 'n ind gemaak door 'n bondige umsjrijving vas te stèlle vaan de kompetensie en de wèrrekkring vaan eder vaan de drei gerechte. Bij die gelegenheid is ouch geregeld gewoorde et hoeger beroop vaan de oetspraoke vaan dat Lieg Gerech. Dat beroop zouw naomelik gebroch weure veur de veer ‘Commissarissen-Deciseurs’, boevaan 'rs, wie veer vreuger al gezeen höbbe, twie woorten aongestèld door de bissjop en twie door d'n hertog. Deen touwstand heet blieve veurtbestoon tot d'n tied vaan de Franse revolusie, wie in 1794 Mestreech door de Franse woort ingenome.

Et Lieg Gerech heel z'n zittinge in de ‘Landscroon’, boe tevens de zetel vaan et stadsbestuur gevestig waor. Wie et nuij stadhoes in 1664 door de Magistraot woort in gebruuk genome, heet et Lieg Gerech 'n tiedsje later ouch dao z'n zittinge goon hawwe. Veer wèlle heij nog ins rippetere, dat de ‘Landscroon’ in de Groete Staat e gedeilte besloog vaan de terreine, boe-op de awwer Mestreechteneers nog de maggezijne ‘A la Foire de Leipzig’ van Gebr. Kirsch en ‘Au Palais de Cristal’ vaan De Beaumont gekind höbbe.

Et Luiks Hoeg Gerech waor samegestèld oet 'ne sjout, zeve sjepes en 'ne griffeer, die door de bissjop veur hun leve beneump woorte. Later, bij de reorganisasie vaan 1580, is bepaold gewoorde, dat de beneuming zouw gebäöre door de ‘Commissarissen-Deciseurs’. Vaan de oetspraoke vaan dit gerech môs me vreuger in hoeger beroop goon bij et Hof in Aoke; later kaom dat beroop bij de ‘Commissarissen-Deciseurs’.

Wienie in éi proces zoewel persoene vaan Luikse es vaan Braobanse geboorte betrokke waore, woort de zaak veur de twie gekombineerde Hoeg Gerechte gebroch.

De zittinge van et Luiks Gerech hadde plaots in et zoegenaomp ‘Aajt Stadhoes’ dat door de Mestreechteneers altied verkierdelik zoe betiteld is en noets zeleve es stalhoes heet deens gedoon, meh zjus in verband mèt de zittinge vaan et gerech ‘Dinghuis’ hèdde. Later heel dit gerech ouch z'n zittinge in et nuij stalhoes.

'ne Korten tied, vaan 1639 tot 1664, woorte de zittinge gehawwe in e gebouw, de ‘Poort van Gaveren’ geneump, in die Kapoenstraot, en in de ‘Poort van Reckheim’ in de Breijstraot. De ‘Poort van Gaveren’ bevoont ziech op de plaots, boe noe et kloester vaan de zusters Repa-

[p. 87]

ratrieze lik en op et terrein vaan de ‘Poort van Reckheim’ steit noe et gebouw vaan de Leo-Stichting¹⁾.

Et Luiks Hoeg Gerech vergaderde edere goonsdag in de veurdemiddag. Veur et begin vaan eder zitting woort in Slevrouwekèrrek de klok gelojd.

Vaan et Braobans Hoeg Gerech kin oongeveer etzellefde gezag weure es vaan dat vaan Luik. Et waor op einse meneer door d'n hertog samegestèld en vergaderde ouch iers op et ‘Dinghuis’ en later op et nuij stadhoes. De vergaderinge hadde eder week op de vriedagmörrege plaots en woorte bekind gemaak door et lojje vaan ein vaan de klokke vaan Sintervaoskèrrek.

Veer höbbe daostrak gesproke vaan de ‘Landscroon’ es de zetel vaan de stadsregering in de Groete Staat. Dao-aon daank die straot, die in vreugeren tied ‘St. Jorisstraat’ hèdde, häöre naom. ‘Staat’ is naomelik etzellefde es et awwer woord ‘Stat’ dat beteikent de plaots, boe et bestuur, de regering, gezeteld is.

Noe veer euver al die gerechte gesproken höbbe wèlle veer heij ouch et ein en aander mètdeilen euver de veurnaomste straove, die veur zwoer misdrieve woorten opgelag en euver de eksekusies vaan die straove.

Eder vaan de Twie Hiere had z'n eige sjavot, boe-op de zwoer straove ten oetveur gelag woorte. Dat vaan d'n hertog stoont tegeneuver d'n awwen ‘Hof van Albuïnus’, et later Staotehoes, op d'n hook vaan de Staotestraot. Et sjavot vaan de bissjop stoont op d'n hook vaan et Vrietof bij de Groete Staat; nao de innumming vaan de stad in 1632 is et op las vaan Frederik Hendrik aofgebroke. Kort bij dat Luiks sjavot stoont op dezellefden hook ouch nog de ‘Perroen’, et simbool vaan de wereldlikke mach vaan de Bissjop vaan Luik. Et bestoont oet e vootstök door veer trappe gevörremp, boe-op 'ne steine kolom, bekroend door 'ne gouwe ‘pijnappel’, boeboven e kruus. Dee perroen is blieve stoon tot 1795, wie de Fransen 'm höbben aofgebroke tot teike, dat et mèt et wereldlik gezag vaan de bissjop veur good gedoon waor.

Wat de straove betröf, die op de sjavotte woorte geëksekuteerd, neume veer veuriers et brandmèrreke. Gebrandmèrrek woorte degene, die veur et gerech 'ne valsen eid hadden aofgelag; nao touwpasse vaan de straof woorte ze in de regel nog op 'n lèdder te kiek gestèld.

Et aofkappe vaan 'n hand, 'ne voot of ouch wel 'n aander liechaamsdeil woort touwgepas veur zwoer mishandelinge en verwondinge.

De zwoerste misdiedigers woorten opgehaange, geradbraak, gekook of verbrand of kraoge de kop aofgeslage.

Vaan al die straove vinde veer in de aw arsjieve veurbeelde, die bewieze, wie oonbermertig vrie dèks woort umgesprónge mèt minse, die

1) Allewijl: Gewestelik Arbeidsburo.

[p. 88]

ziech aon 'n ernstig misdrief hadde sjöldig gemaak. E paar veurbeelde wèlle veer heij aonhole.

In 1692 woort 'ne maan terech gestèld, dee z'n vrouw mèt e sjeermets häören hals had aofgesnooie. Heer woort op et sjavot aon 'ne paol geboonde en kraog mèt etzellefde sjeermets, boemèt heer z'n vrouw had vermaord, z'n stroot doorgesnooie; en daonao woort ze liek op e raad geboonde en z'ne kop op 'ne stek gestoke en dat alles boete de stadspoort gebroch um aon de veugel te weure pries gegeve.

'n Vrouw, die häör keend had gedoed, woort geköp en häör liechaam in 'ne zak mèt stein gestop en in de Maos gegoeid.

In 1707 had 'ne kerel 'nen awwe maan en vrouw mèt metssteke vermaord. Heer kraog iers z'n rechterhand aofgekap, daonao e stök vaan z'n tong aofgesnooie, toen z'n twie boorste mèt gleujetige tangen aofgeknepe en eindelik woort heer op de Wiekerwal bij de Boergoonje opgehaange.

'n Hiel bekinde eksekusie is nog gewees die vaan Willem van der Marck, bijgenaomp ‘het Zwijn der Ardennen’, dee in 1483 op et Luiks sjavot e köpke kleiner woort gemaak.

Sedert et nuij stadhoes in gebruuk waor genome hadde de eksekusies vaan de vonnisse vaan de twie Hoeg Gerechte geregeld op de Merret plaots. Vaan de vonnisse vaan et gerech vaan de Vroenhof evel hadde ouch later nog versjeije eksekusies plaots veur et Staotehoes, oonder aandere in 1734, wie dao 'nen dragonder weges deefstal woort opgehaange.

Op de Merret veur et nuij stalhoes zien later nog versjeije kiere zwoer misdiedigers geëksekuteerd: in 1791 oonder aandere woorte dao veer gawdeve opgehaange.

Naodat Mestreech in 1794 in han vaan de Franse waor gekomme woort heij door hun et gebruuk ingeveurd vaan de gieljotien, die, zoelang es de Franse heij de baas waore, nog al ins heet mote deens doen. Nao et jaor 1815 evel heet et Hollans goevernemint dat vreiselik eksekusie-middel neet mie touwgepas, meh woorte de veroordeilde, op wee de doedstraof môs weure touwgepas, miestal aon de galleg opgehaange. Dat is oonder aandere gebäörd in 1858 mèt 'ne zekere Gäörts, dee e jungske vermaord had en in 1860 mèt Nathan oet Brook-Zittert, dee ze sjoenmooier mèt e biel de kop had ingeslage. Dit waor et lèste doedvonnis, wat in Mestreech voltrokken is gewoorde.

Eindelik mote veer nog eve spreke euver e soort vaan straove, die in vreuger tijje, naomelik in de 14e en 15e iew, dèks woorten opgelag en later gans in oonbruuk zien gekomme. Ze bestoonte oet et make vaan 'ne beijweeg nao de ein of aander bekinde plaots, b.v. nao Aardenburg in Zieland, St. Bavo in Gent, St. Rombout in Mechele, Vendôme en Rocamadour in Fraankriek, St. Jaokob vaan Compostella in Spaanje of nao et eiland Cyprus. Dees straof woort miestal touwgepas

[p. 89]

in geval vaan zwoer beleidiging, bedreiginge en veurnaomelik tege zedemisdrieve. Later woort et gebruuk ingeveurd, dat de veroordeilde et make vaan de beijweeg kôs aofkoupe veur 'n bepaolde som, die ten bate vaan de stad kaom.