Kint geer eur eige stad?

[p. 90]

XI. Touwstand vaan de stad nao 1700.

Nao de oeteinzètting euver de gebiede vaan Mestreech, euver de gerechte en de straove zölle veer weer doorgoon mèt de historie vaan de stad vaan aof et begin vaan de achtiende iew.

Iers wèlle veer et ein en aander mètdeile euver etgeen in et begin vaan die iew in de stad alzoe is tot stand gekommen en gebäörd.

In 1705 woort bij de zuidelikke kop vaan de Klein Green tegeneuver de Honderstraot op de Maos de Maosmeule geboud, dee sjèlderechtige groep vaan gebouwe, die väöl awwer Mestreechteneers ziech nog wel zölle rappelere en die in de jaore 1893 en 1894 mèt de Kleine Green weer zien aofgebroke, en opgeruimp. Aon et bestoon vaan die Maosmeule deit nog dinke de naom ‘Maasmolendijk’, dee aon d'n diek tösse kanaal en Maos in noordelikke riechting later is gegeve. In verband mèt de bouw vaan die Maosmeule woort de aw Meulepoort, die in de aw umwalling aon et oetind vaan de Honderstraot bestoont, aofgebroke en tegeneuver de ‘Kovelingestraot’, zoe-es de Mestreechteneers de ‘Kwadevliegenstraat’ hèdde, weerum opgeboud.

In 1706 is door et stadsbestuur 'n oonbeboud terrein boete de vestingwerreke bij de Slevrouwepoort aon de Maos mèt lindebuim beplant en tot wandelplaots gemaak. Dat terrein kraog toen bij de Mestreechteneers de naom vaan ‘oonder de buimkes’. Later heet me die wandelplaots mie es hoof goon inriechte mèt graasvelder, blommeperreke enz., boedoor ze de naom kraog vaan ‘d'n Ingelsen Hoof’, terwijl veer ze noe kinne es ‘et Parek’.

In 1708 woort op de Ekerstraot 'n nuij manezje geboud. De aw manezje, die tot deen tied tösse de Kleine Grach en de Raomstraot had gelege, woort toen aofgebroke en aon et vrijkommend ope terrein de bestumming vaan verrekesmerret gegeve, boe die plaots later nog langen tied nao geneump is, totdat ze is umgeduip in ‘Lakenweversplein’, um in iere te hawwe de herinnering aon et vreuger zoe bleuiend en mechtig gilde vaan de lakewevers, boe veer al mie euver gezag höbbe.

In 1710 heet de stad veur d'n ierste kier 'n straotverliechting mèt olielempkes gekrege. Vaan stadswege woorte 431 lanteries op houte paole euver versjèllende straoten en pleine verdeild. De lievering daovaan waor opgedrage aon de Mestreechteneers Wöllem Gadet en Zjang Bekkers veur nege gölden et stök.

In 1714 woorte de veerde en vijfde baog vaan de Maosbrök obbenuijts opgeboud en op de brök zellef aon de kant vaan Wiek bij et be-

[p. 91]

gin vaan d'n houte baog e nuij wachhoes geplaots. Twie jaore later kaome weer drei baoge vaan de brök veur vernuijing aon de bäört.

Ouch woort in dat jaor (1716) 'n oondergrons riool gemaak, dat leep vaan et Staotesträötsje, wie et vreuger hèdde, oonder et Vrietof, de Sint Jaokobstraot en de Kapoenstraot nao d'n Eker.

Et jaor 1717 is merrekwierdig door et bezeuk vaan Czaar Peter de Groete aon Mestreech. Heer naom z'nen intrèk bij 'n aw Mestreechter familie in de Bokstraot, dat waor de straot, die leep vaan aof de Maosbrök in noordelikke riechting en boevaan door et graove vaan et kanaal vaan Mestreech nao Luik ein vaan de twie rije hoezer is komme te vervalle, terwijl de aander, die is blieve stoon noe Kesselskade hèt.

In 1718 kraog Mestreech es militaere goevernör de graof vaan Tilly, dee baron de Dopff opvollegde. Heer woende in et groet gebouw mèt oetgestrèk ope terrein, boven aon de Groete Grach bij et begin vaan de Breuselestraot. Vreuger had dat hiel kompleks touwbehuurd aon de abdij vaan Munsterbèlze en deens gedoon es refuzjiehoes. (Euver de refuzjiehoezer vaan Mestreech zölle veer later miejer vertèlle). Noe stoon op die plaots de ‘Rijkskweekschool’ en de ‘Rijks-Lagere School’, meh nog hiel lang heet die lèste sjaol bij de Mestreechter börregerij de naom gehawwe vaan ‘et Hof vaan Tèllie’.

In 1723 storref de graof vaan Tilly en kaom in zien plaots es goevernör de prins vaan Hessen-Kassel.

De aw ‘Lenculenpoort’, vaan de ierste omwalling, die bovenaon de Linkelestraot bij et begin vaan de Toongersestraot stoont, woort in 1734 aofgebroke. Etzellefde gebäörde in 1736 mèt de aw ‘Tweebergenpoort’, boevaan evel d'n einsigen tore nog hiel lang is blieve stoon en iers is verdwene tegeliek mèt et aofbreke vaan et hoes ‘In de drie Liters’ bij et begin vaan de Breuselestraot. Bove dees poort bevoont ziech et vergaderlokaal of de ‘luibe’ vaan et gilde vaan de plekkers, de ‘leemplakkers’, wie vreuger al gezag is.

In 1737 höbbe de Staote op et Vrietof de Hoofwach laote bouwe. Ouch woort in dat jaor door de stad et Vrietof mèt regelmaotige rije lindebuim beplant. Vreuger stoonte dao ouch wel buim op, mer kris-kras doorein en tot in et midde vaan et plein.

Zoe laanksaam aon waor d'n elend vaan vreuger oorlogstijje vergete. Dao waor 'n nuij ginnerasie opgegreuid, die zellef nog gein belegering had mètgemaak en dao-euver allein mer had hure vertèlle.

Meh ouch die ginnerasie zouw oondervinde, wat oorlog en belèk veur Mestreech beteikende.

In 1747 had bij Lafeld 'ne groete veldslaag plaots gehad, tösse de Franse en de Ingelse en Oostenriekers, boebij weliswoer de Franse euverwonne hadde, mer hun verleze toch zoe groet waore gewees, dat ze d'r neet aon dinke kôste direk op Mestreech aon te marsjere, wat eigelik hun bedoeling waor gewees. Mestreech, wie ze zellef sjreve:

[p. 92]

‘ce fameux boulevard des Pays-Bas, aussi formidable par sa situation que par les fortifications, que les Hollandais y ont ajoutées’, waor hun op dat momint te mechtig. Zoe bleef Mestreech in dat jaor dus nog vaan elend bevrijd.

Meh wie maurits vaan saksen, de Fransen opperbevelhöbber, z'n legers weer op hun behurelikke sterrekde had gebroch, vertrok heer de 5en aprèl 1748 vaan oet Breuselt in de riechting vaan de Maos, dwóng z'n vijande, Tirlemont, Sint Truije, Toongere en Bèlze te oontruime en kraog zoe de weeg nao Mestreech vrij.

D'n 11en aprèl begôste de Franse mèt et belèk vaan de stad. Hun ierste werrek waor, ziech meister te make vaan Sint Pietersberreg, boe de geallieerde mogendhede vaan aof Leechtenberreg tot aon et fort op de kop vaan de berreg 'n serie versterrekingen hadden opgeriech, die bezat waore door neet minder es 10.000 maan oonder bevel vaan de prins vaan Hessen-Kassel. Daonao vestigde Maurits vaan Sakse z'n hoofkerteer in de aw abdij vaan Hoch. Tegeliekertied kaom 'n aander Frans leger oonder de maarsjallik vaan loewenthal vaan et zuide langs de rechterkant vaan de Maos op de stad aongemarsjeerd um ze vaan de kant vaan Wiek in te slete.

baron vaan aylva waor toen goevernör vaan de stad.

In de nach vaan 14 op 15 aprèl woorte door de Franse de loupgraove geopend en begôs et bombardemint. De goevernör doog de poorte slete, de buim op de walle umkappe en op de Bosstraot en de Wieker Hoegbrökstraot de straotstein opbreke um daomèt die twie poorte te barrikadere en mèt de res de vijand te bombardere.

De bezètting vaan Mestreech bestoont oet Hollanse, Beijerse en Oostenriekse bataljongs, alles same oongeveer 11.000 maan sterrek, behalleve nog 'n 500 maan peerdevollek. 'n Börregerwach vaan roond 350 maan had de opdrach, de veurnaomste openbaar gebouwe binne de stad te bezètte. Et aontal op de walle aonwezige kanonne bedroog 66, vaan versjèllend kaliber.

De bezèttingstróppe, ofsjoen neet bezunder sterrek, oondernaome neettemin herhaoldelik oetvalle zoewel euver daag es 's nachs mèt aofwisselend suukses. Daag-in daag-oet hadde vaan de kant vaan de vijand de hevigste bombardeminte plaots, die door de kanonne op de walle en ouch vaan oet de boetewerreke mèt krach beantwoord woorte en boedoor daan ouch dèks aon de Franse väöl naodeil woort touwgebroch.

Meh op d'n doer waor de artèllerij vaan de belegeringstróppe toch te mechtig um tot zwiege te kinne gebroch weure, zoedat eus batterije väör en nao boete gevech gestèld woorte.

In tegestèlling mèt vreuger belegeringe späölde de gevechte vaan dit belèk ziech veurnaomelik aof aon de noord- en noordweskant vaan de stad, bij de Bospoort, et Lindekruus, Hoeg-Fraankriek en de Breuse-

[p. 93]

lepoort, terwijl in d'n umtrèk vaan de Toongersepoort, die vreuger miestal et sentrum vörremde, wienig of neet gesjote woort.

Nao e belèk en e bombardemint vaan twie en twintig daog kaom 'ne waopestèlstand vaan 48 ore tot stand um euver de kapitulasie vaan de vesting te oonderhandele. Dit heel verband mèt et feit, dat de oorlogveurende partije al in Aoke de oonderhandelinge begôs waore euver et slete vaan de vreij. De 7e mei kaome de gedelegeerde vaan de Franse en die vaan de Staote en de bissjop tot euvereinstumming umtrint de veurwaarde veur de euvergaof vaan de stad en drei daog later trok et garnizoen mèt alle militaere ier oet Mestreech eweg en naome prins Maurits vaan Sakse en de maarsjallik vaan Loewenthal in naom vaan de Franse keuning bezit vaan de stad, zoedat binne dreikwaart iew de Franse veur d'n twiede kier heij meister waore.

Bij dit bombardemint, boebij ongeluifelik väöl bomme op Mestreech waoren aofgesjote, hadde weer e groet aontal partekleer hoezer en openbaar gebouwe daonig te lije gehad; veurnaomelik hadde de twie majestueus tores vaan de St. Antoniuskèrrek et zwoer te verantwoorde gekrege; ze woorte kompleet doorein gesjote.

Et belèk en de innumming vaan Mestreech waor et lèste waopefeit in d'n Oostenriekse Successie-Oorlog, dee eindigde mèt de vreij vaan Aoke op 18 oktober 1748.

Ein vaan de eerste zakes, boe, persijs wie in 1673, de Franse weerum behoefte aon sjene te höbbe, waor 'nen tejater. Nog altied waor Mestreech zoe'n instèlling neet riek. Daorum kaome de Franse kopstökke mèt de Magistraot vaan de stad euverein, dat zij op hun eige koste de kommediante oet Fraankriek zouwe laote komme es ze mer de besjikking kraoge euver e gebouw, boe ze die kôste laote speule. De Magistraot stoont hun toen de manezje op de Ekerstraot veur hun doel aof, boe-op 'n nuij rijsjaol woort geboud op d'n Drees tegeneuver de Batterijstraot. Die kemedie op de Ekerstraot is ouch nao et vertrèk vaan de Franse tróppe es zoedaonig in gebruuk gebleve, totdat in et jaor 1787 de aw Zjezwietekèrrek in de Breijstraot door de stad aon 'n vereiniging vaan aondeilhawwers woort euvergedrage en tot tejater umgeboud.

Nao et slete vaan de vreij vaan Aoke zien de Franse tróppe nog tot d'n derde fibberwari 1749 in Mestreech gebleve. Op deen daag trok weer e Staots garnizoen de stad binne, dat door de autoriteite feestelik woort ingehaold. 's Aoves waor groete limmenasie in de stad en op de Merret woorte de destijds bij feestelikke gelegenhede altied op de proppe trommende peektonne gebrand, terwijl op et stadhoes aon de Hollanse offesere 'nen dinee woort aongebooie.

Nao 1749 genoot Mestreech bijnao 'n haaf iew laank 'nen tied vaan rös en vreij. Väöl bezunders is euver deen tied daan ouch neet te vertèlle op einige feite nao, die et memorere toch wel weerd zien.

E feit vaan belang veur et kontak vaan Mestreech mèt de boete-

[p. 94]

wereld waor, dat in 1750 twie vaste poswageldeenste geopend woorte op Venlo en op Breda.

In december vaan 1761 heet de börregerij 'ne groete sjrik beleef door et in de loch vlege vaan et pollefermagazijn, bovenaon de tegeswoordige Kalvariestraot. Dat gebäörde door de oonveurziechtigheid, mesjiens ouch door de sjöld vaan 'ne kanonneer Abraham vaan Citters. Väöl hoezer in d'n umtrèk, tot zellefs de kèrrek vaan de Minnebreure (noe et Palies van Justitie) en ouch de tores vaan Sintervaos en Sint Jaan, hadde van die oontploffing te lijje. Op de plaots, boe et pollefermagazijn had gestande, waor 'n groete kojl in de groond geslage en in verband mèt de veurnaom vaan de kanonneer, dee et oongelök had doen gebäöre, hèdde de Mestreechteneers die plaots in et vervolleg Abramslook.

In 1764 woort e begin gemaak mèt et oetgraove vaan de terreine aon de zuidkant vaan de stad vaanaof de Pieterspoort tot aon d'n hook vaan de umwalling kort bij de Toongersepoort en oontstoonte op die maneer de Koompe, De grond, dee door die oetgraovinge vrij kaom, gebruukde me veur 't make vaan oetgebreide boetewerreke. Dao woorte drei Koompe gegraove, ein, de Klein Koompe, op et terrein tösse de tegeswoordige Sint Hubertus- en St. Lambertuslaon en de twie aandere op de plaots, boe noe de kazernegebouwe stoon, boe mennige Mestreechteneer nog z'n sjötterspliechte heet vervöld en boe de jäög zoe vrij en zoonder einig gevaor kôs speule, boe jaore laank edere winter 'n prachtige iesbaon waor en boe in 't vreugjaor de serzjante zoe hartelik tege die errem rekrute kôste donderjaoge.

In 1768 besloot et gemeintebestuur de Bosstraot en ouch de Merret op stadskoste mèt lindebuim te beplante. Op teikeninge oet deen tied is die sjèlderechtige beplanting nog dutelik te zien.

In 1770 boude de Staote et wachlokaal mèt de sjoene steine gevel, dat noe es ijkkantoer in gebruuk is, tegeneuver et Goevernemint.

In 1772 storref de goevernör vaan de stad, baron vaan Aylva, heer woort opgevolleg door de prins vaan nassau-weilburg.

Vreuger stoonte op alle stadspoorte tores, die in de wandeling ‘öllegerhuiskes’ geneump woorte. Al die tores zien, umtot me ze neet mie nudig voont, in 1775 op las vaan de militaer autoriteite aofgebroke.

Tot et jaor 1778 had eder prochie vaan Mestreech häören eige kèrremes, häören eige ‘broonk’. Dat broch naturelik mèt, dat et hiel dèks kèrremes waor in de stad, want et sprik vaan zellef, dat de gooi Mestreechteneers neet kôste naolaote, in eder prochie behurelik mèt te goon viere, mesjiens es bewies vaan hartelikheid, meh toch zeker ouch um ziech ins good aon de vlaoi te traktere. Dat voont de Magistraot op d'n doer e bitteke te mechtig en daorum heet heer in dat jaor al die prochtekèrremesse aofgesjaf en dao ein inkel veur in de plaots

[p. 95]

gestèld, die zouw beginne op d'n twiede zoondag in september en veertien daog zouw dore.

In 1781 kraoge veer es goevernör vaan de stad prins frederik vaan hessen-cassel, dee tot 1794 z'n funksie heet bekleid en de rij vaan militaer goevernörs aofsloot.

In 1786 woorte de kèrrek en et kollezje vaan de Zjezwiete, die in 1773 door de Paus waoren opgeheve, door de Staote-Ginneraol aon de stad euvergedrage. Wat mèt de kèrrek gebäörde, höbbe veer daostrak al gezag. In 1786 is dao-in et ierste kemediestök gespgäöld en sins deen tied is et gebouw altied tejater gebleve. Op de terreine vaan et kollezje woort vaan stadswege 'n straot aongelag vaan de Breijstraot nao achter et Vleishoes en umtot die straot op las vaan de ‘hiere’ vaan et gemeintebestuur waor tot stand gekomme, kraog ze de naom vaan ‘Hierestraot’. Noe heite veer ze Minckelersstraot.

In 1787 beleefde Mestreech weer 'n eigenaordig geval. Korts teveure waor et garnizoen vaan D'n Bosch ziech op 'n sjendaolige maneer in die stad te boete gegaange. De mansjappe, die et erregste hadde gerouf, waore die vaan et rezjemint vootvollek vaan Monster. En noe woort zjus dat rezjemint op 'ne gooien daag nao Mestreech euvergeplaots. Gei woonder, dat de Mestreechteneers de sjrik um et hart sloog. Dao waoren 'rs al, die in hunnen angs hun sjatte begôste te begraove of oet de stad weg te veure. Meh de kommendant vaan Mestreech naom z'n maotregele. Op z'n oonverwachs woorte alle mansjappe vaan dat rezjemint oontwaopend en op hun lief geviziteerd; me voont et gouwegeld in de knuip vaan hun jasse genejd en kosbaar seerraode in hun pruke verborrege. Hoonderd vief en sevetig maan woorte in arres gestèld, boevaan 'rs drei zien opgehaange, eine gegeiseld en eine oet de stad verbanne.