Kint geer eur eige stad?

[p. 23]

V. De twiehierigheid.

Bestuur vaan de stad.

Meh et weurd noe tied, dat veer trökkiere tot de bespreking vaan de

Twiehierigheid.

Dat same regere door de bissjop en d'n hertog góng in et begin alles behalleve gemekelik. De bissjop had vreuger weliswoer et gezag euver de stad mote deile mèt d'n Duitse keizer, meh dee had nog wel get aanders aon z'ne kop es allein et bestuur euver Mestreech, zoedat feitelik de bissjop heij väöl vrijheid had en noe obbins et geveul kraog, dat z'n rechte verkort waore, zoedat heer mèt dee nuije staot vaan zake gaaroet neet waor opgezat.

In et ierste jaor vaan de nuij regeling al, in 1204 kaom de bissjop vaan Luik, hugo de pierrepont, Mestreech belegere, um d'n hertog vaan Braobant oet de stad te verdrieve. Heer verboont ziech mèt de graof vaan Loon en same vele ze de stad aon, doge väöl naodeil aon de toen nog zwake verdiedigingswerreke (et waor, wie veer weite, nog veur 1229) en braoke zellefs de houte Maosbrök aof. Neettemin bleef d'n hertog in et bezit vaan ze gezag euver Mestreech. In 1267 is dezellefde zaak nog ins geperbeerd door bissjop hendrik iii vaan gelder; heer naom de stad in en zat alle Braobanse amtenare aof; de errem brök môs et nog ins oontgelle; mèt de vestingtore, dee aon de kant vaan Wiek d'rop stoont, woort ze weer aofgebroke en de materiaole devaan woorte gebruuk veur et bouwe vaan et kastiel vaan Montfort bij Remun. Meh d'n hertog heet toch ouch weer dee kier z'n rechte neet verlore.

De Twie Hiere zaogen evel in, dat zoe'nen touwstand op d'n doer veuriers veur hun zellef, meh veural veur de stad zier naodeilig waor en dat dao verandering in môs komme. En um noe aon die gespanne verhajding 'n ind te make en veurnaomelik um ins veur good eder z'n rechte en verpliechtinge veur de touwkoms behurelik te umsjrieve en vas te stèlle, höbben in et jaor 1288 jan vaan vlaondere, bissjop vaan Luik, en jan i vaan braobant, die boetendien zwäögers waore, e verdraag geslote, dat oet 23 artikele bestóng en de naom heet gekrege vaan: ‘die oude caerte der stadt maestricht’. Weliswoer höbbe de bissjoppe vaan Luik ouch daonao nog twiemaol, in 1296 en 1304 hun kanse geperbeerd, um Mestreech veur hun allein te

[p. 24]

kriege, meh eder kier mislökde hun dat weer. Daonao hadde ze d'r genóg vaan.

Toch is Mestreech later nog wel e paar kieren op stelte gezat door de Luikenere, meh dat had neet tot oerzaak ooneinigheid tösse de bissjop en d'n hertog, meh kaom doordat de Luikenere in opstand waore gekomme tege hunnen eigen hier. In 1375 naomelik môs bissjop jan vaan arckel veur z'n eige börregers vlöchte nao Mestreech, boe z'n oonderdaone häöm kaome belegere. Door bemiddeling evel vaan d'n hertog vaan Braobant woort in 1376 op et kastiel Caestert tösse de bissjop en z'n Luikenere de vreij weer geslote. In 1407 zaog ziech bissjop jan vaan beijere ouch weer genoedzaak de vlöch te numme nao Mestreech boe-op weer 'n belegering vaan de kant vaan de Luikenere vollegde, die mer evekes zestien maond heet gedoord en aon de stad väöl sjaoi heet gedoon. Eindelik woorte ze mèt groet verluus verdreve en bij Wonck totaal verslage. D'n elend in Mestreech waor zoe groet gewees, dat in 1409 de Noedkis door de ganse stad is gedrage um God te bedaanke veur de verlossing oet dat belèk. Later komme veer heij oetveuriger op trök.

Daonao, al zien nog dèks genóg vrievinge vaan administratieven aard veurgekomme, höbbe tösse de twie Hiere toch gein groete konflikte ziech mie veurgedoon en höbbe ze same in peis en vreij euver de stad geregeerd.

De bissjoppe vaan Luik en de hertoge vaan Braobant höbbe same oonaofgebroke euver Mestreech geregeerd tot 1632. Van Braobanse kant is et gezag langen tied oetgeoefend door de hertoge vaan Boergondië en daonao door de keuninge vaan Spanje in hun kwaliteit vaan hertoge vaan Braobant.

In 1632 maakde prins frederik hendrik ziech meister vaan eus stad en troje de ‘staten-generaal der vereenigde nederlanden’ in de rechte vaan Braobant. Dat heet gedoord tot 1673, wie keuning lodewijk xiv Mestreech innaom, meh bij de ‘Vrede van Nijmegen’ tösse de Franse en de Hollenders in 1678 kraoge de ‘Staote’ hun rechte op de stad weer trök, um die te behawwe tot de zoegenaomde Fransen tied in 1794. Allein zien vaan 11 aprèl 1748 tot 3 fibberwari 1749 de Franse nog eve meister gewees in Mestreech.

Die ‘oude caerte’ is veur Mestreech 'n dokumint vaan de allergroetste beteikenis gewees. Me kin ze gerös besjouwen es e soort vaan groondwèt, boe-oonder de stad al die hoonderde jaore bestuurd is gewoorde, et fondement veur alle later gemaakde verordeninge en riggeleminte.

De beginsele in dat verdraag neergelag zien later bij versjèllende rizzolusies oetgewèrrek en kommen in algemein trèkke op et vollegende neer:

I.	De stad Mestreech zal door de Twie Hiere gezamelik geregeerd

[p. 25]

	weure es 'nen apaarte staot, aofgesjeije vaan de res vaan eder ze gebied, zoonder dat einige ordonnansie, statuut of belasting aanders es mèt oonderling goodvinde zal ingeveurd weure.
II.	Um de twie jaor weure door eder vaan de Twie Hiere twie gedeputeerde, ‘Commissarissen-Deciseurs’ geneump, nao Mestreech gesjik um same en in oonderling euverlèk alle zakes vaan finansie, pliesie en hoeger zjustisie te regele en aof te handele, dao-in beslute te numme en, es et nudig is, magistraotpersoene te oontsloon en aon te stèlle.
III.	De börregers zien of Luikse of Braobanse oonderdaone, naovenant ze vaan 'n Luiker of vaan 'n Braobanse mojer gebore zien, of boete Mestreech al of neet oonder de jurisdiksie vaan de bissjop vaan Luik gestanden höbbe. Um dat behurelik te kinne oonderzeuke en vasstèlle mote alle pastuurs in hun doupregisters puntelik insjrieve de naome vaan de awwers vaan d'n duipeling en daobij aonteikene, of de moeder Luiks of Braobans is.
IV.	Eder vaan de Twie Hiere behèlt z'n eige gerech en geine börreger kin terech stoon veur et gerech vaan d'n Hier, boe heer neet touw huurt.
V.	De poorte mèt hun sleutele, de walle en vestinge, de waterpötte en de openbaar straote en weeg zien gemeinsjappelik eigendom vaan de Twie Hiere.
VI.	Et bestuur vaan de stad besteit oet: twie ‘Hoogh-Schouten’, twie ‘Borgemeesters’, veertien ‘Schepenen’, ach ‘Geswooren Raden’, en twie oontfengers of ‘Paymeesters’, allemaol veur de ein hèllef vaan Luikse en veur de aander hèllef vaan Braobanse geboorte.

Tot beter begrip vaan de meneer, boe-op Mestreech geregeeerd woort, laote veer heij 'n korte umsjrijving vollege vaan de veurnaomste funksies vaan die versjèllende magistraots-persoene.

De ‘hoogh-schouten’ höbben et rech vaan arrestasie vaan alle misdiedigers, oongeach of ze vaan Luikse daan wel vaan Braobanse geboorte zien; ze mage de hoeg-gerechte zoewel in siviel es in krimineel zake bijeinrope; hun kump et rech vaan eksekusie touw vaan alle vonnisse, evel eder allein ten opziechte vaan z'n eige börregers, dus d'n ‘Hoogh-Schout’ vaan Luikse kant allein veur de Luikeneers; de eide veur de hoeg-gerechte weure in hun han aofgelag; ze zien de bewaorders vaan alle zake, die bij de hoeg-gerechte weure gekonsienjeerd.

De ‘borgemeesters’ zien, eder op z'nen toer veur ei jaor, de veurzitters vaan d'n ‘Eersamen Raedt’; ze doen aon dat liechaam alle veurstèlle en zien belas mèt de oetveuring vaan alle ordonnansies en ‘verdragen’; bij oontdèkking vaan e strafbaar feit ‘op heter daet’ höbbe zij ouch et rech vaan arrestasie; alle eide, die veur de lieggerechte mote weuren aofgelag, weure gedoon in hun han; op hun rös et touwziech op de graon-merrete en op de prijze en et gewiech vaan et broed.

[p. 26]

De ‘schepenen’ vaan de twie hoeg-gerechte, zeve vaan Luikse en zeve vaan Braobanse kant, vergadere alle weke; de Luikse hawwe hun vergaderinge 's goondags, de aandere op de vriedag; ze oordeile in alle siviel en krimineel zake, behalleve in zake vaan ‘Oproer, Rebellie ende Wederspannigheyt’, die door de ‘Beyde Genadige Heeren ende Princen’ zellef of door de ‘Commissarissen-Deciseurs’ behandeld weure. Um geldige vonnisse te wieze mote ze minstens mèt vijve zien.

De ‘Schepenen’ zien veurts ‘Opper-Momboirs’, dus opper-voogde euver alle minderjaorige weize en haaf-weize en euver alle minderjaorige simpele en gekke; de ‘aengebore’, dat zien de wèttelikke en de bij tèstemint aongeweze voogde mote door hun beëidig weure; ouch höbbe ze kontrol euver de administrasie vaan die voogde, die eder jaor aon hun rekensjap mote geve.

De ‘gesworen raden’, veer vaan edere kant, mote mèt de ‘Borgemeesters’ alle dinsdagge op et Stadhoes vergadere en vörreme et ‘Lage Gerecht’; hun werrek is et bèste te vergelieke mèt dat, wat noe aon de kantonrechters is touwgeweze.

De ‘pay-meesters’, ouch weer mèt twieje, boevaan eder jaor eine vaan de twie d'n hoofpersoon waor, zien de oontfengers en beheerders vaan de stadsmiddele. In die middele woort nog al ins dèks verandering gebroch. Umstreeks et jaor 1660 bestoonte ze veurnaomelik oet:

4/5 vaan de opbrings vaan de mout- en korewaog;

de wien- en kole-aksijns;

de subsidie vaan de Staote veur de ‘Brandt’, et vuur en leech vaan

de wachte (de ‘Corps de guardes’);

de opbrings vaan de ‘Vet-waegh’;

et ‘kleyn Licent’ (licente waore de rechte op alle inkommende en oetgaonde geudere);

de boetes en amende, die aon de stad woorte touwgeweze;

de opbrings vaan de brök-gelde.

Boete die magistraotspersoene bestoonte nog twie maol twie ‘commissarissen-instructeurs’, aongestèld oet de ‘gequalificeerste ende honorabelste Borgers der Stadt’. Ze höbben in kwesties vaan groete importansie zitting in de Raod en preparere alle zake vaan appèl vaan de gerechte.

Nog mote veer melding make vaan de ‘fouriers’, de amtenare, die belas zien mèt et regele vaan alles wat et inkertere vaan de tróppe betröf. Later zölle v'r zien, dat dit e gewiechtig en dèks hiel lestig bäönsje waor.

Nao et tot stand komme vaan die bove besproke ‘Oude Caerte’ zien in de loup vaan d'n tied door de Magistraot geregeld ordonnansies gemaak op allerle igebied, boebij de rechte en pliechte vaan de

[p. 27]

inwoeners es staotsbörregers en ouch hun onderling verhajding oetveurig zien vasgestèld gewoorde.

Al die ordonnansies en beslute zien later tot 'n offisjeel wètbook samegeveug en oetgegeven oonder d'n titel: ‘recueil der recessen wegens Beyde de genadige heeren en-de princen’, of kortweg geheite de ‘recesse’.

Die Recesse zien boetegewoen intressant. Ze geve dèks 'nen heldere kiek op et leve vaan eus veurawwers en op hun mentaliteit en daorum wèlle v'r heij oet versjèllende ordonnansies tiepiese stäölkes aonhole, die et bèste de touwstande vaan vreuger teikene.

Veuriers wèlle v'r d'rop wieze, dat mierdere veursjrifte in sommige ordonnansies nog op d'n daag vaan vaandaog vaan krach zien es plaotselikke gebruke, b.v.:

dat de heure of ‘touste’ vaan hoezer môsten ingoon en aofloupen op d'n twieden dinsdag vaan aprèl en oktober;

dat al de sjeidsmör vaan häöf en ope plaotse achter de hoezer binne de stad op gemeinsjappelikke koste twie meter (9 voeten) bove de groond opgetrokke môste weure;

dat alle vas good, boe minderjaorige kinder in gerechtig zien, neet aanders moch verkoch weuren es publiek en touwgeweze môs weuren aon d'n hoegste bejer ‘bij 't uytgaen de brandende Kaersse’, e gebruuk, dat nog neet zoe lang geleijen is verdwene en dat veer nog hiel even in de umstreke vaan Mestreech gekind en mètgemaak höbbe.

De mieste veursjrifte evel zien al hiel lang gans aofgesjaf en door aandere vervaange. Wie heij-oonder wel zal blieke, waoren ers daobij, die allewijl nog hiel good deens hejje kinne doen; um te beginne bliek dat al oet etgeen vasgestèld waor veur de vergadering vaan de Raod:

de ‘raedts-verwanten’, dat zien wat veer heite de lede vaan de raod, die zoonder permissie of geldige reije de vergadering neet bijwoene, te laat komme of te vreug d'roet wegloupe, kriege boete;

de lede zölle de vergaderinge bijwoene ‘met alle stilligheyt, respect ende modestie, sonder eenige protesten, expostulatiën, of andere exorbitantiën voor te wenden’, ouch weer op straof vaan boete;

wee get verklap vaan etgeen in 'n geheim vergadering vaan de raod is besproke of beslote, weurd oet de rand gezat (‘sal inhabil wesen tot de voorsz. Magistrature’).

Euver de avvekaote leze v'r dees bepaoling: ‘Ende sullen d'Advocaten haer onthouden, in de selve Schrifturen, gelijck oock in mondelinge Playdoyen, van alle injuriën, ende invectieven, op poene van twaelf Gout Guldens, voor d'eerste reyse: voor de tweede reyse, van suspensie, voor den tydt van ses Maenden: ende voor de derde reyse, dat de selve niet meer en sullen geadmitteert worden voor den Gerechte, daer het exces gepleeght is’ (Capittel XVIII vaan de ‘Resolutie’ vaan 21 juli 1663).

In 'n rizzelusie vaan 4 oktober 1738 leze v'r, dat in de persesse ‘de

[p. 28]

procureurs en andere Practizijns... ter Rolle... brengen haar Propositien en Altercatien, vervult met vele ijdele repetitien en raisonnementen en meer andere inutile dictamina, de Mérites van Saecke niet rakende, waardoor de Regters niet alleen worden geamuseerd, maer ook groote confusien worden veroorzaakt, zoo tot nadeel ende groote onkosten van partijen als in praejuditie van goed kort en onvertogen regt’, en weurd hun op et hart gedrök: ‘geene Repetitien... te gebruyken, geen Injurieuse Expressien daer in te laeten glisseren, nog tegens Partijen nog tegens de Practizijns, onder malkanderen en sig te onthouden van alle opgesogte incidentele Verzoeken of Cavillatien’, alles weer op straf vaan ‘amende’.

Neet minder teikenend veur d'n tied zien de bepaolinge, die betrèkking höbbe op et heure vaan meeg.

In 1698 weurd vasgestèld dat meeg en knechs, die ziech verheurd en 'ne ‘Mee-penningh’ oontfaangen höbbe, wienie ze neet op tied in hunnen deens intrejje ofwel hunne meij-penning trökbringe, neet mie in de stad mage dene eve langen tied es dat ze ziech verheurd hadde, op straf vaan boete, terwijl de hiersjappe, die in hunnen deens nummen 'n maog of 'ne knech, die ziech iers örreges aanders had verheurd, ouch boete kriege; liet 'n hiersjap 'n maog of knech, die ze versproken heet, neet in deens komme, dan moot ze hun 'n haaf jaor heur betaole;

veur ederen daag, dat 'nen domestiek te laat in z'nen deens trejt, is heer 'ne gölle kwiet;

es iemand ziech oetgief veur kookmaog en dao op gebeurd is en et bliek, dat ze vaan et koke niks kin, maag häör mevrouw häör dalik ‘versenden’ en heet ze gei rech op loen; allein maag ze häöre meij-penning hawwe.

Eindelik wèlle veer nog et ein en aander aonhole oet de bepaolinge, die betrèkking höbben op de wienkouplui (de ‘Wijn-Luyden’).

In de ordonnansie vaan 16 oktober 1610 weurd bepaold, dat de vate wien, die aongekomme zien, veurdat ze in de kelders gerold weure, mote gelag weure op straot veur de deur vaan de wienkoupmaan, um ze te laote peile door ‘den gesworen Royer deser Stadt’;

dat de wienkouplui geine wien mage tappe of mèt de ‘Pot’ verkoupe, veurdat de pries vaan stadswege is vasgestèld en op de vater zellef is gesjreve;

dat de wienkouplui geine wien mage ‘mingelen’, meh 'm puur moten aoflievere, zoe es 'r gekäörd is;

dat de käörmeisters vaan de stad twiemaol per week et rech höbben in de kelders te goon, um de wien te kontrolere;

dat ederein, dee wien kump koupe, et rech heet, um mèt nao de kelder te goon en bij et vaat te stoon, boe z'ne wien oet getap moot weure, ‘opdat een jeder magh sien ende weeten, oft hij naer sijn gelt gerieft wort’; dat iemand, dee Rien- en Moezelwien verköp, gein Franse en Spaonse wijne en ouch geine Boergoonje in z'ne kelder

[p. 29]

maag höbben en umgekierd, en dat, wee dit veursjrif neet in ach nump, twie jaor laank geine wien mie maag verkoupe, terwijl, es heer ziech ouch heij-aon neet hèlt, heer z'ne veurraod wien ouch nog kwiet is; dees bepaoling deende veural, um et knoeie te veurkomme.

Op 16 september 1722 woort verordeneerd, dat door de wienkouplui allein de flesse mochte gebruuk weure, die door de stad ge-ijk waore; de ganse flesse hele drei pinten in, de halleve oonderhaaf pint; vol flesse mochten allein vaan boete de stad weuren ingeveurd es et geijkde stadsflesse waore, behalleve de flesse mèt Sjampaanje en Boergoonje, die evel dalik nao aonkoms môste weure verzegeld en mer eine kier mochte gebruuk weure.

Et sjijnt, dat in deen awwen tied nog al aonleijing bestóng um de wienkouplui hiel sjerrep op hun vingers te kieke.

De ge-ijkde stadsflesse hadden aon d'n hals 'nen ingegote rand en waore boetendien gemèrrek mèt de stadsstaar. Vaan die flesse bestoon in Mestreech nog einige ekzemplare.