Kint geer eur eige stad?

[p. 17]

IV. Algemeinen touwstand vaan de stad.

Alveurens veer evel die Twiehierigheid naoder goon oetwèrreke, wèlle v'r ins naogoon, wie Mestreech in deen tied oetzaog en wie wied et ziech zoe get oetstrèkde.

Es grenze vinde veer in de historie-bronne aongegeve: in et zuide de butesten errem vaan d'n Eker, in et weste d'n achterkant vaan de woeninge en aander gebouwe, die op Sintervaoskloester gelege waore en de Kommel, en in et noorde de weije vaan et kapittel vaan Sintervaos en de kluis vaan Sint Antonius, aon d'n Hochterweeg (noe de Bosstraot).

Vaan straote vinde veer in deen tied vermeld: de Breijstraot (Via Regia, de keuninklikke straot), Witmekerstraot, Groete of St. Jorisstraot (nog neet ‘Groete Staat’ geneump), Spèlstraot en Mäönt, dee zoe hèdde tot aon de Keesmerret.

De Witmekerstraot woort zoe geheite umtot dao groetendeils de lui woende, die et lienegood maakde, en die de velder vaan de lujers bewèrrekde, boe ze et water vaan d'n Eker veur vaandoon hadde, terwijl in de Spèlstraot, die iers Hochterpoortstraot hèdde, de minse woende, die et getuug veur de weefgetouwe maakde.

Oet de aw doupregisters en aander arsjieve weite v'r, dat in deen tied ouch al bestónge: de Hèlstraot, de Linkelestraot, de Kapoenstraot, de Kooistraot, de Lurestraot, de Moosmerret, de Platielstraot en de Stokstraot, dees lèste de ajtste welliech vaan de ganse stad.

De hoezer waore doorgaons vaan hout en leim, mèt 'nen houte veurgievel en e struje taak. Dat zoe'n zwegeledoeze gemekelik brande, sprik vaan allein en vaan 'n geregelde brandweer waor nog neet väöl te bekinne, zoedat, es et eine kier örreges begôs, d'n elend neet waor te euverzien. In de loup vaan d'n tied heet et stadsbestuur daan ouch maotregele genome door iers de struje taker te verbeje en later et bouwe oetslutend vaan steine hoezer touw te stoon. Sommige vaan die houte gievels höbben et nog lang oetgehawwe; de lèste, dee op de Keesmerret stóng, is in 1844 aofgebroke.

Et veurnaomste hoes in d'n tied, boe veer noe euver spreke, waor de woening vaan de graof vaan Mestreech, nao eine vaan de bekindste graove ouch geneump d'n ‘Hof van Albuïnus’; et stoont boe later et Staotehoes geboujd is, dat weer heet mote plaots make veur et poskantoer. De palts waor toen al lang neet mie in gebruuk en mesjiens ouch al aofgebroke, want in 1171 heet et Kapittel vaan Sintervaos e begin gemaak mèt op die plaots et Sintervaos-Gashoes te bouwe.

[p. 18]

Langs et Vrietof laog toen al sins boonderde jaoren et kloester vaan de Witte Vrouwe, op d'n Drees woort in 1200 dat vaan Sint Andries gestiech, terwijl in 1231 de Preekhiere of Dominikane ziech in de Spèlstraot en de Minnebreure ziech in 1234 op de Pieterstraot kaome vestige.

Kort nao et intrejje vaan d'n touwstand vaan Twiehierigheid kraog Mestreech ouch 'n regelmaotige, doorloupende umwalling, e vas siesteem vaan vestingwerreke, boedoor de plaots, vollegens de begrippe vaan deen tied, offisjeel tot de rang vaan stad verheve woort.

Mestreech moot, wie v'r gezeen höbbe, oongetwiefeld al in de Romeinsen tied behurelik versterrek zien gewees, de Fraanke höbbe evezier hun eerde verdiedigingswerreke gehad en ouch leet d'n hertog vaan Braobant al in 1204 heij en dao walle aonbringe, meh in 1229 gaof heer aon de börregerij oetdrökkelik las, de plaots vaan vesting mör, dus werreke vaan stein, te veurzien. Dee las is door de inwoeners oonmiddelik oetgeveurd en zoe kaom Mestreech in et bezit vaan z'n

Ierste steine umwalling.

Die umwalling begôs e bitsje oostelik vaan de Hèlpoort en leep vaan dao in westelikke riechting tot aon de tegeswoordige Luregraof, buigde daan nao et noorden um, góng de helling op achter de klaustrale singel vaan Sintervaos tot aon de latere Groete Grach en leep eindelik nao et ooste touw dweers euver de Merret tot aon de Maos en daan weer langs en evenwijdig mèt dat water tot aon de Hèlpoort.

In die umwalling voont me versjeije poorte: veuriers de Hèlpoort, daan de Aw Aldenhofs- of Aw Pieterspoort op de plaots boe noe et Laank Gressje op de Pieterstraot oetkump, de Lurepoort bij et punt vaan samekomme vaan et Laank en et Klei Gressje Achter de Meules, de ‘Leemkuylen-’ of ‘Lenculen’-poort bovenaon de Linkelestraot, de aw ‘Tweebergen’-poort aon d'n Aanker, boevaan d'n einigsten tore nog korten tied geleije stoont achter et hoes ‘De drei Liters’ en iers veur e paar jaore is aofgebroke, de Hochterpoort (de groetste vaan allemaol) op de Merret bij de Spèlstraot en de Groete Grach en de ‘Leugen’-poort op de Merret bij de Göbbelstraot. Aon de kant vaan de Maos waore nog veer poorte: de Veerlinxpoort aon et oetind ter huugde vaan et hoes vaan de fotograaf Sohl langs et kanaal, de underste Kolepoort oongeveer tegeneuver de Jäögstraot, de beuvenste Kolepoort, later Batpoort geheite, op de Vèssermaos en daan nog de Slevrouwepoort op de plaots, boe in de Romeinsen tied eine vaan de veurnaomste touwgeng waor tot de legerplaots.

Vaan die umwalling zien, wie bekind, op d'n daag vaan vaandaog nog aonzeenlikke stökker euver: in de umgeving vaan de Hèlpoort en

[p. 19]

et Paoter Vinkteurensje, de gedeiltes op et Laank en et Klei Gressje, in de Luregraof bij d'n Ezelemerret, achter d'n Tribbenaol en in de häöf vaan de hoezer op et Kloester, op de speulplaots vaan de Hoeger Börregersjaol in de Hellemestraot en et impozant stök - zwart vaan awwigheid - vaan Slevrouwepoort tot aon d'n duker vaan d'n Eker oonder et kanaal. Vaan de poorte bleef allein stoon de sjoen Hèlpoort, et ajtste vestingwerrek vaan eus gans land.

Noe woort et iers good en veilig woene binne Mestreech. Adellikke families en ambachslui kaome ziech heij wie laanger wie mie vestige, deftige hierehoezer woorte geboud, et handwerrek bleuide op allerlei gebied, kloesterorde, wie de al ieder geneumde Preekhiere en Minnebreure en wijer Augustijne en Begaorde stiechde heij hun hoezer, hospitaole, wie die vaan d'n Hèlligen Geis in de Staat, vaan Sint Jaokob bij et Vrietof, vaan Sint Katrijn op de Bosstraot, Sint Meerte in de Lurestraot en Sint Gieles in Wiek woorten opgeriech.

Door et aofslete vaan de stad aon de weskant môs de groete verbindingsweeg vaan Duitsland nao Toongere en Hasselt binne de walle weure verlag. Boven aon de Breijstraot bij et Vrietof woort dee weeg noe in twieje gesplits; ei deil leep dweers euver et Vrietof in de riechting vaan de ‘Tweebergen’-poort, et aander deil woort geleid nao de ‘Leemkuylen’-poort en heet 'n nuij straot doen ontstoon, die, umtot ze kort bij et kloester en de abdij vaan Sintervaos gelege waor, de naom vaan Papestraot kraog.

Veer höbben al opgemèrrek, dat door et bouwe vaan die walle de bevolleking daobinne gestiedig touwnaom. Meh ouch boete die walle woenden op sommige punte väöl lui. Aon de zuid-weskant vaan de stad waor zellefs op d'n doer e gans dörrep oontstande, et dörrep ‘Leemkuylen’, zoe geneump wijl dao op de lieg gelege terreine in d'n umtrèk vaan d'n Eker väöl leim gestoke woort veur et bouwe vaan hoezer. Ouch aon de noordkant boete de walle breide et aontal woeninge ziech oet. De bewoeners vaan die versjèllende punte klaogde, dat ze wel de laste vaan de stad mèt môste drage, meh gein besjerreming oondervoonte en aon al de naodeile verboonde aon et boete woene waore bloetgestèld.

Die klachte en et feit, dat de ruimte binne de ierste umwalling toch al gaw te klein góng weure veur de inwoeners behurelik oonder daak te bringe, brachte de ‘Twie Hiere’ tot et gewiechtig besluut, de grenze vaan de stad aonzeenlik oet te zètte en 'ne nuije rink vaan walle te doen bouwe, dee ziech in 'ne väöl groetere sèrkel vaan et zuide door et weste en noorde nao et ooste zouw oetstrèkke en aon Mestreech 'n oetbreijing zou bezörrege, die et tot hoegstens 35, 40 jaor geleije gehawwen heet. Mèt die

Twiede umwalling

is al e begin gemaak in et jaor 1298, dus nog lang gein hoonderd jaor

[p. 20]

nao et bouwe vaan de ierste. Daodoor kraog de stad 'n oppervlak zeker twiemaol zoe groet es ze teveure gehad had.

De nuij umwalling sloot ziech bij et Paoter Vinkteurensje bij de aw aon, meh wie wijer ze nao et weste leep, wie wijer ze vaan deen awwe wal aof kaom te stoon. Aon et oetind vaan de later Toongersestraot waor d'n aofstand al tamelik groet, groeter woort 'r nog boven aon de Breuselestraot, weer groeter bij et Lindekruus en et groetste oonder aon de Bosstraot.

In die nuij umwalling woorte later geboud: de nuij Aldenhofs- of Pieterspoort, de nuij ‘Leemkuylen’- of Toongersepoort, de nuij ‘Tweebergen’- of Breuselepoort, de Lindekruuspoort, de nuij Hochter- of Bospoort en aon de kant vaan de Maos nog de Sint Antoniuspoort. In de aw umwalling langs de Maos kaom later nog 'n poort bij, de Meulepoort, tegeneuver de Honderstraot, boedoor me touwgaank kraog tot de meules, die väör en nao op de Kleine Green geboujd waore en boevaan de awwere oonder us de lèste, de sjoen en zoe sjèlderechtig gelege Maosmeule, nog hiel good gekind höbbe.

Al die poorte vaan de twiede umwalling, behalleve einige langs de Maos, höbbe blieve bestoon tot de jaore 1868 en 1869, wie ze zien aofgebroke.

Dat me al eus stadspoorte zoonder naobedink heet aofgebroke is 'n iewige sjan en e verluus veur Mestreech, wat noets mie kin weure goodgemaak. Zeker, dao waore poorte oonder, die es monumint noe neet zoe bezunder väöl te beteikenen hadde, wie de Bos- en de Slevrouwepoort; dees lèste stoont trouwens nao d'n aonlèk van et kanaal vaan Mestreech nao Luik oongetwiefeld in de weeg. Meh de Pieterspoort, de Breusele- en Toongersepoorte en evezoe die vaan Wiek hadde gerös kinne blieve stoon, es me de zaak mer begrepen had wie in ander steij, boe me ze heet gespaord en de verkiersweeg d'rum heer geleid. Mèt get gooie wèl en e behurelik inziech hej dat ouch heij hiel good kinne gebäöre en daan waor eus stad 'n aontal bouwwerreke vaan groete historiese weerde rieker gewees, die häör aonzeen es aw bereumde vesting zier zouwen höbbe verhuug.

Allein de Hèlpoort, zjus de ajtste vaan allemaol, die dateert vaan d'n tied vaan de ierste umwalling, vollegens sommige nog wel vaan veur deen tied, is blieve stoon. Die stoont, voont me, et verkier neet in de weeg.

Aon de kant vaan de Maos zien de walle vaan aof de Brök in de riechting vaan de Bassing in de jaore 1849 en 1850 aofgebroke in verband mèt et graove vaan et kanaal nao Luik, boedoor ouch de dao bestaonde poorte môste verdwijne.

Veur et make vaan dat kanaal is ouch de ierste errek vaan de Maosbrök aon de kant vaan Mestreech weggebroke mote weure. Me heet dus al dèkser aon dat sjoen monumint geviedeld es allewijl.

Vaan de Brök in de riechting vaan Slevrouwepoort kôste de Walle

[p. 21]

blieve stoon, umtot dao mie spasie waor. De walmoer vaan de Vèssermaos tot aon Slevrouwepoort heet et nog oetgehawwe tot 'n gooi feertig jaor geleije en dee mote väöl vaan de awwer lezers nog good gekind höbbe. Et einigste stök wat nog is euvergebleve, is et al miejer geneumde deil vaan aof Slevrouwepoort tot aon de Hèlpoort.

'n Intressante aonwijzing veur et bestanden höbbe vaan eus stadspoorte vinde veer nog trök in de mieste straote, die vreuger op zoe'n poort oetlepe. De Pieterstraot, Toongerse-, Breuselestraot en in Wiek de Aw Straot of Hoegbrökstraot en de Rechstraot bij de kèrrek weure allemaol aon hun oetind breijer es hun aander gedeiltes zien. Dat kump daovaandan, dat ze mèt hun hoezer vaan weerskante tot kort tege de wal aonslote neve de bastions, die d'n ingaank vaan de poorte flankeerde en mèt deen ingaank 'n groete breidde oetmaakde.

Al die vestingwallen en poorte waore veur de Mestreechteneers op

[p. 22]

stök vaan zake 'n deur leefhöbberij, want et onderhaajt kaom per saldo op hun neer. En dat woort op d'n doer 'ne zwoere las. Dat ze dao dus wel ins get naoliesig in waore, is neet te verwoondere. Zoe leze v'r b.v., dat al in 1347 'n deil vaan de walle (vaan de awwe naturelik) zoe vervalle waor, dat veer jaor laank 'n ekstra-belasting môs geheve weure, om dao-oet de koste vaan ripperasie te kinne bestrijje.