De Oude Kerk te Amsterdam

Bouwgeschiedenis en restauratie

[p. 6]

Oude Kerk

Als op ontelbare plaatsen in Europa is ook de Oude Kerk gebouwd op een plek waar al eens een kerk stond. Een houten kerkje heiligde wellicht als eerste de grond. Rond 1300 verrijst een stenen kapel. En nog geen dertig jaar later begint de uitbouw: de kapel werd kerk. Het geloof let niet op tijd. Meer dan twee eeuwen duurde het voor de huidige kerk er in haar nog altijd indrukwekkende grootheid - de grootheid ook van de Hollandse baksteen - stond. Dat was rond 1565, toen de toren zijn bekroning kreeg. De kerk was niet alleen in de breedte en hoogte gegroeid, maar had in vele kapellen ook ‘aanhangsels’ gekregen. De vele devoties zochten hun eigen kleine ruimtes voor de heiligen die de roomse gelovigen altijd begeleid hebben. Van de volheid van de kerk - achtendertig altaren - kunnen we ons nauwelijks nog een voorstelling maken. Dertien jaar nadat de toren nog spitser naar de hemel was gaan wijzen, ging de stad Amsterdam over naar de hervorming. De Oude en de Nieuwe Kerk werden ontledigd voor de eredienst van de protestanten. De pastoor van de Oude Kerk werd letterlijk aan de dijk gezet. Maar nog altijd verraadt de Oude Kerk - het kan niet anders - haar roomse verleden. Allereerst en vooral natuurlijk in het oostelijk eindpunt van de kerk. Daar was eens het priesterkoor, daar stond het altaar - het heiligdom bij uitstek - en zijn nog altijd de koorbanken aanwezig waar de priesters van dienst de getijden baden of murmelden - veel verhevens moet men zich daarbij niet voorstellen. Het koorhek dat eens de priesters van de gelovigen scheidde, zoals men dat in bijna alle oude kerken in Europa kan zien, is gebleven. Er werd zelfs in 1681 een nieuw koorhek gebouwd, het huidige, dat heel indrukwekkend is. Erop staat de beroemde tekst die de scheiding van de geesten haast definitief lijkt te willen aangeven: ‘'t Misbruyck in Godes Kerck allengskens ingebracht is hier weer afgedaen in ‘tjaer seventich acht XV c’.

Samen hebben de roomsen en de hervormden meer dan zevenhonderd jaar op dezelfde plek gebeden en gezongen, geluisterd en gekeken. Vaak, als ik uit de verte de toren zie - die weet zich terecht boven de hele omgeving verheven - moet ik aan die eeuwen denken. En in de kerk zelf aan al die gelovigen van eeuwen. Velen werden eens in de kerk zelf begraven. Dat is van een hogere symboliek: de gelovigen, dood en levend, zijn samen de grondslag van de kerk. ‘Wij bidden op wie hier baden’, heb ik eens in een oude kerk gelezen.

Met ontroering hoor of lees ik altijd de naam ‘Vrouwekoor’; dat was de Onze- Lieve-Vrouw-Kapel. Zij lag naast het priesterkoor. Hier begroef Vondel in 1635 (vierenveertig jaar voor zijn eigen dood) zijn vrouw Maaiken de Wolf. Drie van hun kinderen lagen er al. Hij schreef over de dode in de kapel een van zijn allermooiste gedichten, ‘Lijkklacht aan het Vrouwekoor’. Het begint zo:

O Heilig koor, dat van den mijnen
't Vergaan en onvergaan gebeent,
Bewaart, en zachte rust verleent.
Totdat de zon vergeet te schijnen.

Nu groeit het getal van uwe lijken
Door een, dat meest mijn geest bedroeft,
En met de lijkschroef 't harte schroeft,
Die voor geen jammerklacht zal wijken.

Misschien ten overvloede: de laatste regel van de eerste strofe verwijst naar het laatste oordeel; dan zullen de doden uit het graf opstaan - en zon en maan zullen niet meer schijnen. Midden in het gedicht spreekt Maaiken hem troostend toe. En dan maakt Vondel in de laatste strofe de grootheid van de grafplaats - de kapel ligt, als het koor met de ramen op het oosten - schitterend zichtbaar:

[p. 7]

 

Hoe veer dees voeten mochten dwalen,

 

'k Zal derwaart mijn bedrukt gezicht

 

Nog slaan, daar voor het rijzend licht,

 

Uw bleke star ging onderdalen.

Het eerste licht verschijnt in dat oostelijke raam, het is het Licht van God; de sterren verdwijnen voor het licht; de ster Maaike verdween eens voor Gods licht. Dagelijks bij het opgaan van de zon zal de dichter hieraan herinnerd worden. Hij hoeft zijn ogen maar naar de kerk te richten - hij woonde er niet ver vandaan. Bij de kapel zou men de tekst van het gedicht moeten ophangen.

Wie binnen komt, ziet het meteen: de Oude Kerk is echt kerk gebleven, met dat moeilijk te omschrijven volkse karakter eigen aan een oude roomse kerk die niet de hoogte van kathedraal heeft gehaald. Daar is het eigen Hollands-volkse karakter van de hervorming bijgekomen. De twee geesten hebben zich naast en in elkaar gehandhaafd, nu al meer dan viereneenhalve eeuw. Het gebouw heeft die hogere, verheugende onoverzichtelijkheid, een in de geschiedenis van haar gebruik gegroeide kerk eigen. Het verdwijnen van nagenoeg alle gekleurd glas laat het Hollandse licht glorieus binnen. Ik herinner me dat licht als een groot geluk van jaren her: na de eerste restauratie was ik op zondagmorgen bij de eerste dienst in de vernieuwde kerk aanwezig. De kerk had niets voor het winterlicht te verbergen. De muziek van het orgel vulde bij voor- en naspel de hele kerk, triomfantelijk bijna. Het orgel bracht ook Sweelinck binnen. Aan hem, onze grootste musicus van de zeventiende eeuw (en ook van de achttiende en negentiende!) denk ik ook altijd even in de Oude Kerk. Al dateert het huidige orgel van na Sweelincks dood (in 1621, hij was toen vierenveertig jaar organist van de Oude Kerk), ik zie het als zijn erfgoed. Hij heeft de mooiste orgelmuziek geschreven en zijn ‘echo-fantasie’ zou voor mij in de stille uren in de Oude Kerk mogen klinken: het is een van de fraaiste vraag- en antwoordspelen uit de muziek en daarom zo eigen aan een kerk waarin zo veel vragen worden gesteld en - tijdelijk dan - beantwoord. Hij ligt begraven in de kerk die hij bespeelde, als zijn vader en zijn zoon, beiden ook organist van de Oude Kerk.

Wat is bij alle veranderingen al drieëneenhalve eeuw hetzelfde? Het carillon en de luidklokken. Vondel heeft ze nog gehoord en vele groten uit de tweede helft van de zeventiende eeuw. Het spel van het carillon en de ernst van de luidklokken - ze klinken maar door: geluid is de grootste traditie. Tienduizenden oude klokken in Europa bewijzen het. De grote achttiende-eeuwse Engelse muziekcriticus dr. Charles Burney, die een grote muzikale inspectietocht door Europa hield en ook in Nederland kritisch kwam luisteren, werd door de carillons in de Vlaamse en Nederlandse steden geïrriteerd en voor veel van wat hij in ons land hoorde, had hij zich liever doof gehouden. Maar over de grootheid van de blinde organist M. Pothoff raakt hij niet uitgeschreven. Hij beluistert hem, volgt hem, spreekt met hem. Pothoff bespeelde het orgel van de Oude Kerk en, tot lichte huiver van Burney, het carillon van het Stadhuis op de Dam. Sinds ik over hem las in Burney's in 1775 verschenen The Present State of Music in Germany, The Netherlands, and United Provinces denk ik in de Oude Kerk ook even aan Pothoff. Ik kijk naar het orgel en herinner me de woorden: ‘Hij is getrouwd, heeft kinderen en hoewel niet jong meer en volkomen blind, rent hij de nauwe treden naar de orgeltribune op en neer, alsof hij vijftien was en zich verheugde in een perfect gezichtsvermogen’.

Pothoff is voor mij een van de zielen van de kerk. Ik hoop dat hij er begraven ligt: de hele kerk die hij met zijn muziek vulde als zijn graf. En het carillon bespeelt nog altijd de lucht om zijn laatste rustplaats.

Kees Fens