Leien op monumenten

[p. 13]

2. De winning

2. Leigroeve 4, Noordwest-Spanje.

Het leigesteente, dat geschikt was voor de produktie van dakleien, werd oorspronkelijk in open groeven uit de rots gebroken. Daar de helling van de lagen van streek tot streek en van plaats tot plaats verschilt is het moeilijk een standaardmethode aan te geven. De algemene gang van zaken is, dat men gedurende de middeleeuwen en daarna tot in de achttiende en negentiende eeuw, de open groeve als algemene winningswijze gebruikt. De leiblokken werden via ladder uit de mijn gedragen of met windassen opgehesen.

Als de put te diep werd was het soms mogelijk de leilagen vanuit een rivierdal te benaderen door middel van mijngangen of galerijen, zoals dat onder meer het geval was in het dal van de Müllenbach in de Eifel.

Tenslotte werd het nodig de leien te bereiken via vertikale schachten, vanwaaruit horizontale gangen in het gesteente werden gehakt. In de Harz heeft men voor de toegankelijkheid van de mijnschachten en het vertikale transport in zilvermijnen van waterkracht gebruik gemaakt. Van leimijnen is ons dat niet bekend.

Voor de komst van de stoommachine was het niet

[p. 14]

3. Breukvlak leiplaat. Groeve 3, Noordwest-Spanje.

mogelijk dieper te gaan dan de rivierdalen, omdat men anders het grondwater niet kwijt kon. Pas met mechanisch aangedreven pompen was het mogelijk de waterstand in de mijnen te beheersen.

Bij de mijnbouw breekt men met handkracht, explosieven of zagen in horizontale richting van onder naar boven kamers uit, die zich weer vullen met het gesteente, dat zich niet leent om er dakleien van te maken. Voor die keuze is veel vakmanschap en ervaring nodig. Men stopt met breken op ongeveer drie meter onder de erboven gebroken kamer, die al vroeger werd ontgonnen. Er blijven zware stukken rots staan als pijlers ter ondersteuning van de bovenliggende steenlagen.

De vloeren van de kamers liggen, afhankelijk van gesteente en streek, ongeveer 20 tot 30 meter onder elkaar.

Het breken van nieuwe mijnschachten en -gangen werd voor de bestaande leigroeven na de Tweede Wereldoorlog een te zware belasting voor de exploitatie. Op een dergelijk moment stond de leiproduktie voor kortere of langere tijd vrijwel stil. Ook was het werken in de vochtige en donkere ondergrondse ruimten niet erg aantrekkelijk. De beloningen, die ertegenover stonden, waren niet voldoende om het aantal arbeidskrachten te handhaven.

Er trad een sterke teruggang op in het aantal leimijnen. In sommige gebieden is het mogelijk weer open groeven te exploiteren, zoals in Wales en Spanje (afb. 2). Voor het landschap betekent een dergelijke leiwinning op grote schaal met veel mechanisch materiaal een sterke aantasting.

In de nog bestaande leimijnen is het bedrijf ook sterk gemechaniseerd. In de groeve Katzenberg bij Mayen heeft men een goedkopere zaagmethode ontwikkeld, waarbij een kamer in één keer uit het massief wordt losgezaagd.

Er ontstaan bij de leiwinning eerst grote schollen en blokken (afb. 3), die in die afmetingen in mijnen niet door de nauwe gangen en schachten naar boven te krijgen zijn. Men laat een dergelijke blok dan naar een lagere galerij vallen, zodat het in kleine stukken spat. Dan kan men die naar boven transporteren en opslaan in werkplaatsen (afb. 4.).

Daarna klieft men de nog natte blokken met de hand of pneumatisch in platen (afb. 5 en 6). Van de vijftig tot zestig klievers is er aan de groeve Katzenberg thans nog één, die op de oorspronkelijke wijze uit de

[p. 15]

4. Stukken leisteen in werkplaats. Rechts met beitel gekloofde plaat. Leigroeve, Noordwest-Spanje.

5. Het kloven van ruwe leiplaten. Inzetten van de beitel.

6. Het aanslaan van de beitel.

[p. 16]

hand de gehele gang van blok tot schublei doormaakt. Alle anderen doen dat mechanisch door middel van zagen, fraisen en knippen.

In Wales geschiedt het eerste klieven in stukken van 2 inches (ca. 5 cm) dik. Die worden door de klievers steeds met een beitel gehalveerd, onafhankelijk van de grootte. Er ontstaan tenslotte zestien plakken van 3 mm. Dat klieven geschiedt evenwijdig aan de splijtvlakken. Splijten van een blok loodrecht op de splijtrichting is ook mogelijk maar splijten in de splijtrichting loodrecht op het splijtvlak is zeer moeilijk. Dat laatste gebeurt de laatste 25 jaren vrijwel steeds machinaal. Hoewel het maken van de leien dus gedeeltelijk door machines is overgenomen is het toch nog een arbeidsintensief proces, dat veel vakmanschap vereist.

Als voorbeeld beschrijven we de leiwinning in Angers-Trélazé.

De formatie rond Angers-Trélazé bestaat uit twee verschillende groeven: Fresnais en Les grandes carreaux. Die zijn zelf ook weer onderverdeeld in noord-ader, zuid-tussenader en uiterste zuid-ader. De formatie is sterk geplooid. Het diepste punt, het

7. Het op breedte zagen van de gekloofde platen.

dal, ligt op ca. 400 meter onder de aardoppervlakte. De helling in de stijgende lagen bedraagt bijna 90°, zodat de sedimentatie-richting er bijna loodrecht op de horizon staat.

In deze groeve ondervindt men geen hinder van wateroverlast. Vanuit een schacht, die rijkt tot het diepste punt van de formatie, breekt men kamers met een oppervlak van ca. 1000 m². Wanneer de toelaatbare minimum plafonddikte van drie meter bereikt is, stijgt men 20 meter en begint daar weer een kamer te breken. Het puin, dat ontstaat door het maken van de eerste ruimte, wordt door een hulpschacht naar het 20 meter lagere niveau afgevoerd. Het materiaal wordt gebroken met behulp van pneumatische boren en springstof. Er wordt zowel horizontaal als vertikaal geboord.

De boorgaten staan ongeveer 60 cm uiteen. 70% van het gebroken materiaal is onbruikbaar puin, 30% wordt naar boven gebracht.

Deze hoeveelheden worden bepaald door verontreiniging en onregelmatigheden in de formatie. Men kan er onder meer veel kwartsaders en ijzerzwavelverbindingen waarnemen.

Er wordt in dergelijke kamers door drie mannen gewerkt. Het uitbreken van 3000 m³ steen vergt vijf tot

[p. 17]

8. Het zagen van rechthoekige blokken.

zes maanden. Met lieren en met een treintje, dat door een diesellocomotiefje wordt getrokken, worden de leischollen naar de liftschacht getransporteerd. De leischollen worden voorzien van de naam van degene die de schol uitgebroken heeft.

Bovengronds worden de beladen wagentjes verdeeld over een aantal identieke inrichtingen. Eerst worden de schollen gekliefd in pakketten van ca. 10 cm dikte. Daarnaast worden deze stukken in de langsrichting gezaagd in banden van de grootst mogelijke lengte, maximaal 20 cm breed (afb. 7 en 8).

Daarna worden ze gekliefd in plakken van ca. 5 cm (afb. 9). Dan vindt een eerste kwaliteitscontrole plaats.

De leitegels van ongeveer 20 × 30 × 5 cm worden gewogen, want de brekers worden naar deze hoeveelheden gehonoreerd.

De leiplakken worden rechtop geplaatst in bakken van ongeveer een meter lengte en daarna afgedekt met vochtige dweilen, zodat er geen bergwater voortijdig kan verdampen. Het klieven zou daardoor namelijk bemoeilijkt worden.

9. Het kloven van een rechthoekig blok.

[p. 18]

Via transportbanden worden de bakken met behulp van een computer verdeeld over een aantal werkbanken met klievers.

De klievers, die met handgereedschap werken, vormen groepen van twee. Eén voorkliever maakt van het 5 cm dikke pakket leien van 1 cm dikte (afb. 10). Tijdens het klieven worden de leien pneumatisch vastgespannen. De zeer lange vlakke beitel wordt gesmeerd met rundervet.

Door de tweede man worden de 1 cm dikke leien gekliefd in dunne leien van 2 tot 8 mm dikte. Hier vindt ook een controle plaats op insluitingen van verontreinigingen, zoals die in de Franse norm ANFOR P 32-301 vermeldt zijn. Bij deze bewerking valt nog eens 74% af, zodat van de totale hoeveelheid gebroken materiaal uiteindelijk 8% het tot daklei brengt. In de ruimte, waar met de hand gekliefd wordt, werken ongeveer 90 mannen, die ook weer per geleverde hoeveelheid betaald worden.

Na het klieven worden de gezaagde kanten door een derde man met een schaar geknipt (afb. 11).

In 1980 overwoog men het klieven volautomatisch uit te voeren. Deze machines leveren 6 ton per dag

10. Het kloven van leiplaten.

met vier man bediening en controle.

Handwerk geeft bij klieven met meer dan tien jaar ervaring een grotere opbrengst. Volautomatische bewerkingen geeft meer verlies aan materiaal. Na bewerking volgt het sorteren. Ca. 1700 leien worden op een pallet geladen. Tenslotte volgt de opslag buiten (afb. 12).

Als grote bijzonderheid worden uit geplooide stukken steen kromme leien geproduceerd. Het duurt ongeveer een jaar om daarvan een pallet vol te krijgen. Ze worden toegepast op torens en in killen.

De kanten van de leien worden steeds van achter naar voren behakt, zodat de voorzijde een iets schilferige rand heeft. De scherpe onderzijde sluit dus altijd zo vlak mogelijk op de onderliggende lei.

Ook de spijkergaten worden zonodig steeds ingeslagen van onder naar boven. Er springt dan rond het gat wat materiaal weg, waar de kop van de leinagel juist in past.

[p. 19]

11. Het kloven tot dunne leien, afknippen van de randen.

12. Overzicht van de opslag van groeve 3, Noordwest-Spanje.