België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

[p. 93]

17 / Salonhandschoenen worden uitgetrokken

Gedisciplineerd maar kordaat, dit is het motto van het Duits bezettingsbestuur in België. In de euforie van hun militaire successen zijn de Duitsers correct en hoffelijk, maar op geen enkel ogenblik laten zij er enige twijfel over bestaan wie in werkelijkheid de meester in het land is. Wanneer Eggert Reeder op 5 juni 1940 het comité van de secretarissen-generaal ontvangt en verklaart dat de militaire bevelhebber bereid is de Belgische administratie met de grootst mogelijke autonomie te laten werken, weet iedereen wat deze woorden in de praktijk betekenen. De Belgische administratie mag autonoom werken, maar dan in de geest en de richting zoals de Duitsers het wensen.

De bezetter oefent scherp toezicht uit op de Belgische autoriteiten, hij tikt hen op de vingers wanneer zij in zijn ogen in gebreke blijven, hij vaardigt zelf verordeningen uit, wanneer hij op onwil en tegenkanting stuit. Gedurende vier jaar wordt de Belgische bevolking overstelpt met verordeningen. Zij stoelen op militaire, politieke, economische, sociale of ideologische overwegingen. De dag zelf van de invasie worden stakingen, lock-outs, samenscholingen en verspreiding van vlugschriften verboden. De censuur wordt ingesteld voor kranten en andere publikaties, voor film- en toneelvertoningen. Boeken met beledigende passages voor de Duitsers of die gewag maken van hun schuld en verantwoordelijkheid voor de oorlog 1914-1918, moeten uit de boekhandel en openbare bibliotheken verdwijnen, mogen in de scholen niet meer gebruikt worden.

Litteraire en artistieke werken van joden staan op de nazi-index. Onder meer worden composities van Felix Mendelssohn uit de concertzalen geweerd, is Benatzky met zijn populaire operette ‘Het wit paard’ van het repertoire geschrapt.

Geen enkel domein van het openbaar leven ontsnapt aan de belangstelling en inmenging van de Duitsers, ook de prostitutie niet. Wanneer zij tot hun verbijstering vaststellen dat op dit gebied in België geen algemeen reglementerende maatregelen bestaan, verplichten zij de secretaris-generaal van Volksgezondheid op 25 juni 1940 een besluit tot reglementering van de prostitutie uit te vaardigen. Een pikant detail is de motivering van het besluit: ‘Aangezien de bezettende overheid de mening is toegedaan dat de vrijwaring van de openbare gezondheid, zedelijkheid en rust in de huidige omstandigheden dringend vereist dat ten spoedigste maatregelen tot reglementering van de prostitutie evenals maatregelen van profylaxe tegen venerische ziekten getroffen worden...’. Dat het de bezetter hoofdzakelijk om de gezondheid van zijn troepen te doen is, wordt in de motivering niet vermeld maar staat buiten kijf. In ieder geval betekent het besluit van de secretaris-generaal van Volksgezondheid, dat de prostitutie voor het hele land reglementeert, een eerste schending van een heilig beginsel van de Belgische instellingen: de gemeentelijke autonomie.

Maar het optreden van de bezettende overheid blijft niet beperkt tot maatregelen tot bevordering van de openbare gezondheid en zedelijkheid. Naarmate de maanden verstrijken, de oorlogs-omstandigheden veranderen, het verzet van de Belgische bevolking toeneemt, verstrakken de Duitsers hun houding, trekken zij hun salon-handschoenen uit. Het uitbreken van de oorlog in Rusland is het sein voor een radicale ommekeer. De communisten die zich, wegens het niet-aanvalspact van augustus 1939 tussen Duitsland en de Sovjet-Unie, in een delicate en dubbelzinnige positie bevonden, gaan nu onvoorwaardelijk in het verzet. Tussen de communisten en de nazi's ontbrandt een strijd zonder genade.

De communisten zijn nochtans niet het enige mikpunt van de verscherpte acties van de bezetter. In augustus 1941 wordt in een communiqué van Belgapress medegedeeld dat de militaire bevelhebber voor België en Noord-Frankrijk drie belangrijke verordeningen heeft uitgevaardigd die op beslissende wijze zullen bijdragen tot het behoud van rust en orde. Een eerste verordening verbiedt de vrijmetselarij en ontbindt alle vrijmetselaarsloges en gelijkaardige verenigingen, met inbegrip van hun neven- en ondergeschikte

[p. 94]

organisaties. De tweede verordening die betrekking heeft op de bescherming van soldatengraven, bepaalt dat degene die oorlogsgraven moedwillig vernietigt, beschadigt, bevuilt of met de grond gelijkmaakt, met de dood of, in minder zware gevallen, met tuchthuis gestraft zal worden.

In een derde verordening tenslotte wordt de leerlingen van alle openbare en private scholen van het lager, middelbaar, technisch en normaal onderwijs verbod opgelegd tijdens de klasuren, de speeltijden, op de weg van en naar de school kentekens van om het even welke aard te dragen of ze openlijk te vertonen. Leerlingen die deze verordening niet naleven, zullen op bevel van de bevoegde Kreiskommandantur van school moeten weggezonden worden en zullen geen gelijkaardige school in België meer mogen bezoeken. Schoolbestuurders, leraars en opvoeders die opzettelijk of door nalatigheid dulden dat hun leerlingen kentekens dragen of vertonen, zullen met gevangenis of boete gestraft worden.

Deze verordeningen zijn kenschetsend voor de gewijzigde verhouding tussen de bezettende overheid en de bevolking. De bezetting begint zwaarder te wegen, verbodsbepalingen en dwangmaatregelen worden uitgebreid, de Duitse krijgsraden treden steeds strenger op. In het begin van de bezetting worden de doodvonnissen die aanvankelijk miniem zijn, niet uitgevoerd, maar naarmate de verzetsbewegingen actiever optreden, meer sabotagedaden worden verricht en aanslagen gepleegd, worden meer doodstraffen uitgesproken en ook uitgevoerd, stijgt het aantal arrestaties, worden de gevangenisstraffen en geldboeten zwaarder, worden meer mensen naar concentratiekampen gedeporteerd, worden meer gijzelaars aangehouden. Individuele excessen en wandaden van Duitse soldaten zijn beperkt tot een minimum van hetgeen normaal van een bezettingsleger kan verwacht worden, maar het regime zelf is harder geworden.

Maatregelen tegen de joden beginnen elkaar in versneld tempo op te volgen. De eerste verordeningen beogen de identificatie en isolatie van de joodse gemeenschappen. In de gemeenten moet een register van de joden opgemaakt worden, de toegang wordt hen verboden tot openbare ambten, de balie, het onderwijs, later mogen zij ook het beroep van geneesheer, tandarts of verpleger niet meer uitoefenen. Hun radiotoestellen worden in beslag genomen en hun handelszaken moeten de vermelding ‘joodse onderneming’ dragen. De joden mogen tussen 20u. en 7u. niet meer op straat komen, zij krijgen verbod België te verlaten en zijn verplicht zich tussen zonsondergang en zonsopgang in hun domicilie te bevinden. In Antwerpen is hen de toegang tot parken, bioscopen en schouwburgen ontzegd. Vanaf 27 mei 1942 wordt hen de verplichting opgelegd de gele ster te dragen, wordt een aanvang gemaakt met de inbeslagneming van hun goederen, zijn zij genoodzaakt geleidelijk hun handelszaken op te doeken. De aldus werkloos geworden joden worden eerst tewerkgesteld aan de Atlantikwal of in speciale kampen in Noord-Frankrijk, later moeten zij zich aanmelden in de Dossin-kazerne te Mechelen voor hetgeen ‘de tewerkstelling in het Oosten’ wordt genoemd. Op 22 juli 1942 beginnen te Antwerpen en Brussel de razzia's door de Gestapo en twee weken later vertrekt het eerste konvooi met duizend joden naar Auschwitz. Van 4 augustus 1942 tot 31 juli 1944 worden vanuit de Dossin-kazerne 29 konvooien ingelegd met meer dan 25.000 gedeporteerden, waaronder meer dan 20.000 mannen en vrouwen en ongeveer 4.700 kinderen beneden de zestien jaar. Van al deze gedeporteerden zullen er minder dan 3.000 uit de kampen terugkeren.

Maatregelen tegen de vrijmetselaars, de communisten, de leden van het verzet, de joden, de zigeuners van wie de meesten eveneens de weg naar de concentratiekampen opgaan, maar terzelfdertijd groeiende spanningen tussen de bezetter en de Belgische autoriteiten. Botsingen tussen aan de ene kant de Militärverwaltung en aan de andere kant de secretarissen-generaal, sommige provinciegouverneurs en burgemeesters, de magistratuur, het episcopaat, de universiteiten worden talrijker, scherper, bitser. Op 25 november 1941 breekt tussen het militair bestuur en de universiteit van Brussel een openlijk conflict uit, wanneer de raad van beheer van deze universiteit beslist de colleges te schorsen. Het is de uitbarsting van een geschil dat al maanden smeult. De Duitsers hebben de Brusselse universiteit altijd beschouwd als een exponent van de joods-maçonnieke, liberaal-socialistische gedachte. De antifascistische ingesteldheid van de

[p. 95]

universiteit is al vóór de bezetting in talrijke manifestaties tot uiting gekomen en werd in de zomer van 1940 door verklaringen van naar Frankrijk gevluchte professoren, bevestigd.

De Duitsers willen de universiteit een nieuwe oriëntering geven, zij hopen op een germanisering dank zij de uitbreiding van de Vlaamse afdelingen en de geleidelijke splitsing. Hun opzet is de leerstoelen, die vacant zijn geworden doordat sommige professoren in het buitenland zijn gebleven en anderen na hun terugkeer verbod kregen hun functie te hervatten, hoofdzakelijk door Vlaamse leerkrachten te laten bezetten.

Al hun initiatieven stuiten op een hardnekkig verzet waarvan de kern door de raad van beheer wordt gevormd. De bezetter dreigt de raad uit zijn functie te ontzetten indien hij in zijn oppositie volhardt. In dat geval zou de Militärverwaltung alle bevoegdheden in handen geven van de Duitse commissaris Dr. Walz, rector van de universiteit van Breslau, die tot commissaris bij de universiteit van Brussel is aangesteld om er de gewenste structuurveranderingen door te voeren en ze te zuiveren van Duitsvijandige personen. De breuk tussen de bezettende overheid en de raad van beheer ontstaat in de herfst van 1941. Aanleiding is de definitieve bezetting van de leerstoelen die nog vacant zijn gebleven. De raad van beheer verzet zich tegen drie van de voorgestelde kandidaten, inzonderheid tegen de germanist Anton Jacob, een oud-activist, die vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog professor was in Hamburg, maar na de inval in België is teruggekeerd en sindsdien te Gent doceert. De Militärverwaltung houdt geen rekening met het verzet en laat de drie omstreden kandidaten door de Duitse commissaris benoemen. De raad van beheer van de universiteit reageert prompt en schorst de colleges zonder medeweten van het militair bestuur. Het conflict neemt meteen scherpe afmetingen aan. Secretaris-generaal van Onderwijs Nyns treedt op als bemiddelaar maar, wanneer zijn pogingen vruchteloos blijven, treffen de Duitsers de maatregelen waarmee zij gedreigd hebben: aanhouding van tien vooraanstaande leden van de raad van beheer en aanzienlijke geldboeten. In al die herrie gedragen de studenten zich, op enkele uitzonderingen na, vrij rustig. Een duizendtal laat zich inschrijven in andere universiteiten, hoofdzakelijk in de Leuvense universiteit, de anderen krijgen de gelegenheid hun examens voor de centrale examencommissie af te leggen.

In een laatste poging om de situatie te redden, geeft de bezetter de bevoegdheid van de raad van beheer, die intussen aan de Duitse commissaris is overgedragen, in handen van secretaris-generaal Nyns. Hij heeft tot opdracht het terrein te verkennen en alle professoren individueel te benaderen.

Wanneer in de zomervakantie van 1942 blijkt dat de meerderheid van de professoren niet te vinden is voor de hervatting van de colleges en het bijgevolg geen zin heeft het nieuw academisch jaar te openen, wordt de universiteit definitief door de Militärverwaltung gesloten. Alle professoren, docenten en assistenten worden ontslagen, de universitaire gebouwen, met uitzondering van de klinieken, worden verzegeld, het vermogen van de universiteit wordt in beslag genomen. Hiermee is de rol van de universiteit van Brussel voor de duur van de bezetting uitgespeeld.

De perikelen van de Brusselse universiteit beroeren de gewone man nochtans niet zo erg, hij heeft zijn eigen materiële zorgen. Hij voelt zich persoonlijk meer getroffen wanneer hij verneemt dat hij zijn koper, tin en nikkel moet inleveren. In oktober 1941 decreteert de bezetter immers dat alle personen, die in 1939 en 1940 belasting op het inkomen betaalden, verplicht worden een bepaalde hoeveelheid non-ferrometalen in verhouding tot hun inkomen in te leveren. Als nonferrometalen worden aanzien: koper, tin, nikkel, lood en de legeringen ervan. Hoeven niet ingeleverd te worden de voorwerpen die een historische, wetenschappelijke, folkloristische of artistieke waarde hebben, evenmin als de voorwerpen die voor het dagelijks gebruik onmisbaar zijn. Als tegenwaarde voor de inlevering van de opgelegde hoeveelheid ontvangt men een belastingbon die in mindering kan gebracht worden op de verschuldigde belasting in 1942. Wie de opgelegde hoeveelheid niet inlevert, wordt daarentegen met een fiscale boete gestraft.

De uitvoering van de verordening wordt toevertrouwd aan de Belgische administratie, meer in het bijzonder aan het departement van Financiën. Hoewel door de Militärverwaltung uitdrukkelijk wordt verklaard dat de ingeleverde non-ferrometalen uitsluitend voor de Belgische nijverheid bestemd zijn, staat de bevolking wan-

[p. 96]

trouwig. De meeste mensen zijn bovendien gehecht aan de koperen beeldjes of tinnen potten die hun schoorstenen en kasten versieren, die voor hen vaak meer een sentimentele dan een geldelijke waarde hebben, die een farniliestuk zijn geworden. Sommigen leggen zich schoorvoetend en met tegenzin bij de instructies neer, anderen komen slechts gedeeltelijk de opgelegde verplichtingen na of vertikken het eenvoudig iets in te leveren. Nadelige gevolgen van deze houding zullen zij niet ondervinden, want van de sancties, waarmee gedreigd werd, komt weinig of niets terecht. Alles bij mekaar blijven de ingeleverde metalen dan ook ver beneden de verwachte hoeveelheid.

In de brede lagen van de Belgische bevolking komen misnoegdheid en wrevel tegenover de bezetter meer en meer tot uiting. Zij groeien uit tot een algemene verontwaardiging, wanneer in februari 1943 de Duitsers beslissen de klokken van de kerken in beslag te nemen. Voor de kerkelijke overheid komt deze beslissing niet zo onverwacht als voor de grote massa. In juli 1941 beval de Militärverwaltung immers al een inventaris op te maken van de klokken die zich in de kerken en kapellen van het land bevonden. In deze inventaris moest vermeld worden of de klokken in brons, staal of aluminium waren, diende een raming gemaakt te worden van hun gewicht en, in de mate van het mogelijke, hun ouderdom opgegeven te worden. De ongerustheid die deze beslissing bij het episcopaat veroorzaakte, bleek niet ongegrond. Nog geen vier maanden later ontving kardinaal Van Roey het bezoek van Oberkriegsverwaltungsrat Thedieck en Kriegsverwaltungsrat Reusch die door von Falkenhausen waren afgevaardigd om de kardinaal mede te delen dat, op bevel van de centrale overheid te Berlijn, de klokken zowel in Duitsland als in alle bezette gebieden in beslag werden genomen. Werden vrijgesteld van inbeslagneming: één klok per parochie, de klokken die tot een klokkenspel behoorden alsook de klokken die een historische of artistieke waarde hadden. Maar nog dezelfde avond van 30 oktober kwam er tegenbericht. Berlijn had bevel gegeven het wegnemen van de klokken op te schorten.

Meer dan een jaar blijft het rustig, tot de 12de februari 1943, wanneer kanunnik Van der Elst, die als tussenpersoon tussen de bezetter en de kerkelijke overheid optreedt, op de Militärverwaltung ontboden wordt. Daar deelt Thedieck hem mede dat het militair bestuur te Brussel van Berlijn het uitdrukkelijk bevel heeft gekregen zonder verwijl tot de inbeslagneming van de klokken in België over te gaan.

Onmiddellijk wordt met de uitvoering een aanvang gemaakt. De kerken ontvangen het bezoek van Duitse officieren die er de klokken inspecteren en de middelen onderzoeken om ze weg te nemen. Consternatie bij de bevolking en krachtig protest van het episcopaat dat in een herderlijke brief de Duitse maatregel veroordeelt. In het Vlaamse land verspreidt zich het gezegde: ‘Wie met klokken schiet, wint de oorlog niet.’ Maar de protesten baten niet, de klokken verdwijnen gesleidelijk uit de kerken. Einde juli 1944 zijn 4.568 klokken met een totaal gewicht van 3.794.225 kg uit de Belgische kerken en kapellen weggenomen en naar Duitsland vervoerd. Een aantal ervan zal nochtans na de capitulatie van het Duits leger kunnen gerecupereerd worden.