België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

15 / De grote agglomeraties

Op 15 september 1941 wordt de eerste grote agglomeratie in België geboren. Het was een moeilijk kraambed maar de eersteling, die Groot-Antwerpen heet, maakt het blijkbaar niet zo slecht. Voor de promotors van de fusie gaat een lang gekoesterde droom eindelijk in vervulling, voor haar tegenstanders wordt ze een steen des aanstoots.

In de geschiedenis van de gemeenten neemt de kwestie van de grote agglomeraties een aparte plaats in. Het is geen nieuw probleem. Sedert jaren werd door een aantal vooraanstaande politici met klem gewezen op het nut en de noodzaak van grote agglomeraties. Een eerste initiatief ging uit van burgemeester Adolf Max van Brussel. In 1921 al diende hij bij de Kamer een wetsvoorstel in om voor Brussel en agglomeratie een metropolitaans district op te richten. Politieke beweegredenen weerhielden hem een volledige fusie voor te stellen. Maar zelfs zijn gematigd voorstel werd met een grote meerderheid verworpen. Adolf Max besliste dan als surrogaat de conferentie der burgemeesters van de Brusselse agglomeratie te stichten. Het was een eerste stap in de richting van een eenheid in beslissingen die de ganse agglomeratie aanbelangden.

Te Antwerpen was Kamiel Huysmans de fervente voorvechter van de fusie van de randgemeenten met de stad. Hij nam geen blad voor de mond en verklaarde openlijk dat rond Antwerpen verscheidene voorsteden als parasieten leefden. Zij profiteerden van de inspanningen van de stad zonder zichzelf enige financiële tegemoetkoming te getroosten.

De idee rijpte in zover dat in 1936 baron Holvoet, gouverneur van Antwerpen, werd aangesteld tot koninklijk commissaris met de opdracht bij de regering een verslag in te dienen omtrent de vraagstukken van de grote agglomeraties. Op 30 juni 1937 was het lijvig rapport klaar, maar tot ontstemming van Kamiel Huysmans beperkte het zich tot de oprichting van metropolitaanse districten met een intercommunale raad, samengesteld uit delegaties die door de gemeenteraden verkozen werden. Van een werkelijke fusie was er geen sprake, de gemeenten bleven bestaan. Huysmans weerde zich als een duivel in een wijwatervat, maar zijn bekende strijdvaardigheid bleef zonder resultaat. In een toespraak tot het Vlaams pleitgenootschap van de balie te Brussel viel hij op 24 februari 1938 in scherpe bewoordingen de tegenstanders van de fusies aan: ‘Wie verzet zich tegen vereenvoudigingen? Waarom mag men niet administratief verbinden wat geografisch verbonden is? Om het nog klaarder te zeggen: waarom moeten wij 25 burgemeesters hebben wanneer één kan volstaan? Waarom moeten wij 250 schepenen hebben, wanneer 25 kunnen volstaan? Waarom? Iedereen weet toch dat de ganse tegenstand tegen gezonde oplossingen ligt in het drama der sjerpen van burgemeesters en schepenen! Er is geen andere tegenstand.’

Kamiel Huysmans kon het verzet tegen de grote

[p. 86]

1

2

3

4

5

6
(1) Burgemeester Max, van Brussel, was steeds een fervent aanhanger van het samenbrengen van gemeenten. (2) Kamiel Huysmans, burgemeester van Antwerpen, had steeds de eenmaking van de Antwerpse agglomeratie bepleit. Op de foto wordt Huysmans (in het midden) ondervraagd tijdens de regeringscrisis in 1939. (3) De oprichting van Groot-Antwerpen, zoals Volk en Staat het zag op 1 januari 1942. (4) De historicus Rob van Roosbroeck was één van de nieuwbenoemde schepenen te Antwerpen. (5) Jan Timmermans, voor de oorlog Vlaams-nationalistisch volksvertegenwoordiger, werd schepen van Handel en Scheepvaart, en volgde in 1944 Delwaide als burgemeester van Antwerpen op. (6) Liesenborghs was schepen voor Schone Kunsten in Groot-Brussel.

[p. 87]

agglomeraties niet breken, het dossier verdween in de archiefkelders. Het wordt weer opgedolven tijdens de bezetting. Antwerpen geeft de stoot. Bij het Antwerps stadsbestuur is een zekere Dr. Delius als Stadtkommissar aangesteld. Grote agglomeraties zijn zijn stokpaardje. Als burgemeester van Wesermünde heeft hij in 1939 de fusie met Bremerhafen gerealiseerd. In Antwerpen blijft hij zijn lievelingsideeën propageren. Hij publiceert een studie ‘Grosz Antwerpen, ein Eingemeindung- und Stadtbauproblem.’ Hij pleit met hartstocht voor de oprichting van Groot-Antwerpen en heeft het niet moeilijk om de waarnemende burgemeester Leo Delwaide te overtuigen. Stappen worden gedaan bij het departement van Binnenlandse Zaken waar het oude dossier weer wordt opgediept. De bestendige deputatie van Antwerpen en de betrokken gemeenten worden geraadpleegd. Over het algemeen zijn de adviezen gunstig. Berchem, Borgerhout, Deurne en Hoboken zijn voor de fusie gewonnen, Mortsel en Ekeren zijn er tegen gekant, terwijl in Merksem en Wilrijk verdeeldheid heerst. Einde december 1940 stelt het schepencollege van Antwerpen aan de gemeenteraad de vraag of Groot-Antwerpen gewenst wordt. Het antwoord luidt eenparig ja.

Plots komt er verzet uit een onverwachte hoek. De Militärverwaltung te Brussel is niet opgetogen over het project. Von Falkenhausen en Reeder vrezen dat de oprichting van grote agglomeraties in het land herrie zal veroorzaken. Zij geven secretaris-generaal Vossen de voorzichtige wenk de zaak te laten rusten. Opnieuw wordt het dossier in de bureauladen opgeborgen. Maar Antwerpen laat niet los. In juli 1941 ontvangt Romsée, die inmiddels secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken is geworden, een afvaardiging van het Vlaams Economisch Verbond, vergezeld van vertegenwoordigers van de Kamer van Koophandel en van de Antwerpse Zakenwereld. Zij dringen aan op de verwezenlijking van Groot-Antwerpen, omdat de economische belangen van de havenstad de fusie eisen. Van zijn kant kan Dr. Delius het militair bestuur te Brussel overhalen zijn verzet te laten varen.

Er komt schot in de zaak. Op 1 september 1941 wordt een Rijkscommissariaat voor de grote agglomeraties opgericht. Dit commissariaat wordt belast met de voorbereiding en redactie van de besluiten of beslissingen die betrekking hebben op de administratieve eenheid van de agglomeraties Antwerpen, Brussel, Gent, Charleroi en Luik. In mei 1942 zal zijn opdracht tot andere agglomeraties uitgebreid worden.

De benoeming van een rijkscommissaris heeft heel wat voeten in de aarde. De professoren De Winde, Van Dievoet en Marck, die bij de studie van het dossier der grote agglomeraties betrokken waren, worden voor de functie gepolst. Alle drie weigeren. Uiteindelijk aanvaardt Hendrik Borginon. Op 17 oktober 1941 wordt hij benoemd. Inmiddels is het besluit tot oprichting van Groot-Antwerpen op 15 september uitgevaardigd. Het is ondertekend door Gerard Romsée en treedt in werking op 1 januari 1942.

De gemeenten Berchem, Borgerhout, Deurne, Hoboken, Merksem, Mortsel, Wilrijk en een gedeelte van Ekeren worden bij Antwerpen gevoegd.

De beweegredenen die tot de oprichting van Groot-Antwerpen geleid hebben, worden opgesomd in de memorie van toelichting: ‘Dank zij deze éénmaking wordt de politie onder één gezag geplaatst en kan ze op het ganse grondgebied van de agglomeratie optreden. De unificatie van de regieën van water, gas en electriciteit laat deze diensten toe dezelfde voordelen aan alle inwoners te verstrekken. Er komt éénheid in de organisatie van de brandweerdiensten en ook op het gebied van onderwijs en culturele instellingen wordt orde geschapen. Tenslotte zal de éénmaking een betere verdeling van de levensmiddelen onder de bevolking van de ganse agglomeratie bevorderen.’

Het schepencollege van Groot-Antwerpen is samengesteld uit acht schepenen die tot de drie traditionele partijen behoren, en vijf schepenen die de Nieuwe Orde gunstig gestemd zijn. De traditionelen zijn: Delwaide, burgemeester, Molter, Segers, Somers en Wilms, voordien al schepenen van Antwerpen. Verder Van Beveren, Van Tichel en Schneider, respectievelijk burgemeester van Borgerhout, Merksem en Deurne. De Nieuwe Ordegezinden zijn: Timmerman, Boeynaems, Van Roosbroeck, Daem en Vallaeys. Aan Sasse en Put, oud-schepenen van Antwerpen, wordt ontslag verleend. Na Antwerpen komen op 15 mei 1942 Groot-Gent, op 20 juni 1942 Groot-La Louvière en op 15 juli 1942 Groot-Charleroi tot stand. Inmiddels zijn meer en meer stemmen tegen de grote agglomeraties opge-

[p. 88]

gaan. Door de grote massa worden zij beschouwd als uitvindingen van de bezetter en zijn aanhangers en de clandestiene pers gaat heftig te keer tegen de ‘kliek van verraders’. De fusies vinden evenmin genade bij een aantal prominenten uit de administratieve en gerechtelijke wereld die de wettelijkheid ervan aanvechten. In het comité van de secretarissen-generaal groeit tweespalt en stijgen de spanningen, wanneer met de oprichting van Groot-Brussel een aanvang wordt gemaakt. Gerard Romsée neemt alleen de verantwoordelijkheid op zich en verdedigt zijn opvattingen: ‘Brussel en de gemeenten van de Brusselse agglomeratie passen de taalwetten niet toe en voeren een Vlaams-vijandige politiek. Alleen een nieuw bestuur kan aan die toestand een einde maken. De voorgestelde maatregelen zullen de Vlamingen eindelijk een plaats geven die hen toekomt. Brussel zal de waardige hoofdstad zijn van een tweetalig land waarin beide culturen zullen geëerbiedigd worden.’

Feitelijk neemt Romsée de argumenten over die de Vlamingen al vóór de oorlog hebben verkondigd. Maar de autoriteiten van Brussel en omliggende gemeenten houden er een andere mening op na. Zij weigeren elke medewerking aan Groot-Brussel dat op 24 september 1942 verwezenlijkt wordt. Met uitzondering van Leon Brunet, sedert 1933 schepen te Ukkel, is het schepencollege volledig nieuw. Hendrik Borginon wordt het ambt van burgemeester aangeboden, maar dit keer weigert hij. Burgemeester wordt Jan Grauls, gouverneur a.i. van Antwerpen. Schepenen zijn: Piet Finné voor Onderwijs, Maurits Liesenborghs voor Kunst en Cultuur, Willem Reinhardt voor Brussel-zeehaven, Handel en Nijverheid, Lode Claes voor Betwiste Zaken, Jan Delmartino voor Sport en Jeugdzorg, Michel Tommelein voor Bevoorrading, Leon Brunet voor Stadseigendommen, Maurice Denis voor Financiën, Ir. Bottemane voor Openbare Werken, Adrien Gillès de Pélichy voor Bevolking, Arthur Bacq voor Maatschappelijke Werken en Openbare Onderstand, Jan de Man voor Regie. De lijst van de grote agglomeraties wordt op 10 oktober met Groot-Brugge en op 25 oktober 1942 met Groot-Luik afgesloten. Nog tijdens de bezetting zullen de fusies een gerechtelijke crisis veroorzaken, na de oorlog zullen de meeste burgemeesters en schepenen van de grote agglomeraties onder de repressiebijl vallen.