België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

[p. 63]

12 / Smokkelen om den brode en uit winstbejag

Ravitaillering en zwarte markt, zij zijn de spillen waaromheen het dagelijks leven tijdens de bezetting draait. Op geen enkel ogenblik in de geschiedenis van het land heeft de sluikhandel zo welig getierd als tijdens de jaren 1940-1944. Geen Belg die niet met de zwarte markt geconfronteerd wordt, geen man, vrouw of kind die er aan kan ontsnappen. Het normale rantsoen is ontoereikend om in de meest vitale behoeften te voorzien. Het moet aangevuld worden met levensmiddelen die alleen op de zwarte markt te verkrijgen zijn. Al wat niet tegen officiële prijs kan bekomen worden, kan men zich in de sluikhandel aanschaffen. Tot de delicatessen van vóór de oorlog toe, zoals koffie, chocolade, kreeft, champagne, wijn en likeuren. De enige vereiste: men moet de nodige bankbiljetten neertellen. Voor sommige produkten vraagt men astronomische sommen die alleen de rijken kunnen betalen. De gewone man koopt de allernoodzakelijkste levensmiddelen, brood, bloem, aardappelen, boter, vlees.

Zodra het tekort nijpend en de honger voelbaar wordt, trekken dagelijks duizenden Belgen op smokkeltocht naar het platteland. In drommen verlaten zij de steden en randgemeenten, te voet, per fiets, met de trein en de buurtspoorweg, met kar of kruiwagen. Mannen op leeftijd die al jaren geen beweging meer gehad hebben, kruipen op de oude fiets om zwoegend en sukkelend op zoek te gaan naar eten. Anderen trotseren uitputtende voettochten, de koude, de vermoeienissen in on comfortabele en slecht verwarmde treinen, de risico's van controle om voor hun gezin enkele kilo's bloem en aardappelen, wat boter en enkele sneden spek te halen. Nog meer dan de trein is de buurtspoorweg het vervoermiddel van de smokkelaar geworden. De boerentram, zoals hij in de volksmond wordt genoemd, is het vehikel voor oud en jong, is de held van de smokkeloorlog. Legendarisch worden de boerentrams die uit Antwerpen naar de Kempen vertrekken of uit Brussel het Pajottenland inrijden.

Lang vóór treinen of trams vertrekken, worden zij bestormd door mannen en vrouwen die met pak en zak beladen zijn. Men stampt en bijt om een plaats te veroveren, men verdringt mekaar op de staanplaatsen, men trekt mekaar weg van de zitplaatsen. Vrienden en habitués worden door het raam binnengeloodst, amateurs of nieuwelingen worden doodeenvoudig onder de voet gelopen. In de oude, bomvolle voertuigen zonder comfort, zonder lucht, zonder licht, zit men op mekaar geperst, hangt men tussen de banken, hangt men naar buiten. De koffers, balen, pakken, zakken worden tussen de banken, tussen mekaars benen, onder de zitplaatsen, tot op de daken van de rijtuigen gestapeld. Vrouwen als slanke mannequins vertrokken, keren terug als zwaarlijvige matrones met de smokkelwaar onder hun rokken, tegen hun boezem, onder hun korset.

Het is een folkloristische, groteske wirwar van gelegenheidssmokkelaars, van kleine en grote beroepssmokkelaars. Want naast het amateurisme van gelegenheidssmokkelaars om den brode, die lang vergeten familie- of vriendschapsbanden met bewoners van hoeven of boerderijtjes weer opnemen en hechter maken met de hoop er het allernoodzakelijkste voor hun gezin te bekomen, is een nieuw beroep ontstaan: dit van de beroepssmokkelaar die iedere dag op de baan is om waren op te kopen en ze met een grote winstmarge verder te verkopen.

De beroepssmokkelaars zijn goed georganiseerd, hun vindingrijkheid om aan eetwaren te geraken, met de voortverkoop hopen geld te verdienen en toch uit de greep van de controlediensten te blijven, is onuitputtelijk. Zij beliegen, bedriegen, bedreigen mekaar, maar tegen de rijkswachten de controleurs zijn zij solidair. In de belangrijkste stations beschikken zij over helpers en handlangers. Wanneer in deze stations de controleurs verschijnen, lopen de handlangers met een rode lantaarn de trein kilometers tegemoet om de machinist tot stoppen te dwingen en de smokkelaars de gelegenheid te geven met pak en zak in de omliggende velden of bossen te verdwijnen. Bij het minste onraad, wanneer de trein even vertraagt of tot stilstand komt, worden

[p. 64]

deuren en vensters opengegooid en springen de smokkelaars met hun waar langs beide kanten uit de wagons. Het gebeurt meer dan eens dat de smokkelaars zelf, god weet door wie en hoe gewaarschuwd, in volle veld aan het alarmsignaal trekken om met hun buit te ontkomen.

De enen smokkelen in het klein, de anderen op grote schaal. De lef en stoutmoedigheid van de doorgewinterde smokkelaars kennen geen grenzen. Zij gebruiken auto's en officiële vergunningen van het Duitse leger, zij smokkelen ganse vrachtwagens, goederentreinen en schepen met alle mogelijke produkten die op de officiële markt onvindbaar zijn. Zij transporteren varkens in lijkwagens, met of zonder lijk, zij brengen hun waren aan de man in wastobben, in kinderwagens, met of zonder baby.

Tegen de groeiende sluikhandel die fantastische afmetingen gaat aannemen, wordt een uitgebreide controledienst op de been gebracht, een indrukwekkend leger van controleurs, rijkswachters, hulpgroepen van Rex en VNV, Feldgendarmen. Dag en nacht wordt de strijd aangebonden tegen de zwarte markt. De ene razzia volgt op de andere, stations, straten, ganse wijken worden afgegrendeld. Op de meest onverwachte ogenblikken valt men binnen in huizen, cafés, restaurants. Smokkelwaar wordt op de onmogelijkste plaatsen gevonden, op zolders, in kelders, in bunkers, in Russische biljarten. Op de ene plaats wordt een geslacht kalf in het bad bewaard, in een andere woning ligt de vrouw des huizes ziek te bed met een geslacht varken onder de dekens.

Bij een razzia in Brusselse restaurants worden op één dag 400.000 eieren, 30.000 kg vlees, 10.000 kg koffie en 3.000 liter olie in beslag genomen. Tijdens een treincontrole wordt de hand gelegd op honderden flessen cognac, elixir, rum, kummel, meer dan twintig kisten sigaretten, dertig kilogram cacao en tientallen kledingstukken. In Maldegem worden op één dag 700.000 kg aardappelen en 300.000 kg rogge ontdekt, in Antwerpen ligt meer dan 1000 kg varkensvlees in zoutbakken, in Hamme wordt 500.000 kg rijst gevonden en, wanneer in Oordegem een goederentrein ontspoort, liggen 15.000 kg aardappelen tussen de bieten.

De zware boeten en gevangenisstraffen die de smokkelaars boven het hoofd hangen, wanneer zij gesnapt worden, schrikken hen niet af. Uit ervaring weten zij dat de rechtbanken hen doorgaans mild behandelen. En zo dikwijls lopen zij niet in de val, mees tal zijn zij de controlediensten te sluw af. Zij kunnen hierbij rekenen op de steun en bescherming van de bevolking tegen de controleurs en rijkswachters die als handlangers van de bezetter en zijn vrienden bestempeld worden. Sommige smokkelaars zijn er van overtuigd dat zij de achting en sympathie van hun landgenoten verdienen, dat zij het verzet tegen de vijand belichamen, dat zij het land een dienst bewijzen, dat zij de medeburgers bevoorraden. Typerend voor deze mentaliteit is het geval van een grote smokkelaar uit een Oostvlaamse stad die op één van zijn smokkeltochten bij een ongeval om het leven komt en op wiens doodsprentje gedrukt staat: gestorven in dienst van het vaderland.

Geregeld komt het tot incidenten en gevechten tussen rijkswacht en smokkelaars, worden controleurs mishandeld, worden hun fietsen vernield, hun banden stukgesneden. Op het station te Ronse steken smokkelaars hun waar in brand om te beletten dat ze in beslag zou genomen worden, in Kampenhout wordt een smokkelaar neergeschoten en slaat zijn vriend op de vlucht, nadat hij hun auto vol aardappelen in brand heeft gestoken, in Aalst wordt een man door een kogel dodelijk getroffen, wanneer hij zijn vrachtwagen door een controlepost wil jagen. In andere gevallen kijken de ordediensten oogluikend toe, worden hun inschikkelijkheid en laksheid in kranten aangeklaagd: ‘Dikwijls hebben wij persoonlijk gezien dat gendarmen die de wacht optrokken bij trein of tram, duizenden en duizenden zwaar beladen mensen onder wie beroepssmokkelaars lieten voorbijgaan zonder een kik te geven, dat die zelfde gendarmen op de treinen en trams meereisden zonder te verroeren.’

Niet altijd zijn controleurs en gendarmen in een inschikkelijke bui, soms verkerven zij het helemaal bij de bevolking, wanneer zij in hun al te grote ijver beslag leggen op de paar kilo's bloem of het pakje boter van de gewone man die zich een afmattende reis heeft getroost en de zuur gewonnen centen heeft verbruikt om vrouw en kinderen iets meer te gunnen dan het gewone rantsoen.

Maar ondanks het leger controleurs, de razzia's, de geldboeten, de gevangenisstraffen, blijft de sluikhandel welig tieren. De smokkelwoede is niet meer in te dijken, de smokkelwaar wordt

[p. 65]

1

2

3

4

5

6
(1) De tram, zelfs een Brusselse stadstram, was een zeer nuttig vervoermiddel, om ‘van alles’ te vervoeren. (2) Meestal was het er zeer druk op (3) en liep men er het risico van controles.
(4) Aandachtig kijken politieagenten toe hoe appelen verdeeld worden. (5) Controle op de weg: een landbouwer en zijn beide zonen worden tegengehouden, zonder erg. Het gaat hier immers om propagandafoto's die moeten aantonen dat de ‘brood'nodige aardappeloogst goed'begeleid’ wordt. (6) In de clandestiene pers toont men niet veel medelijden met de ‘controleurs’. Sluikslachten en controles worden in het blad ‘Sous la Botte’ blijkbaar op dezelfde schaal geplaatst.

[p. 66]

7

8

9

10

11

12

13

14
(7) Een razzia in de Radijzenstraat te Brussel: de straat wordt afgeschermd, (8) verdachten weggevoerd, (9) en een stuk van de aangeslagen goederen wordt aan de fotografen, en dus aan de pers, vrijgegeven. Balans: wit brood (een echt luxe-artikel), koffie (geen malt), gecondenseerde melk. Alles zal, zo zeggen de officiële bronnen het toch, aan liefdadigheidsinstellingen overgemaakt worden. (10) Dergelijke razzia's beletten niet dat iedereen in Brussel weet waar ‘er’ te kopen valt. Voor een keldergat liggen hier sigaretten en aardappelen. De prijs staat duidelijk geafficheerd.
(11) Sigaretten voor eieren schijnt een goede ruil te zijn. (12) Hamme, waar de Durme in de Schelde vloeit: een aak, gevuld met kolen, en een sloep met twee mannen, die er naar toe varen. Om fraude te plegen? (13) Het geeft eerder de indruk dat er een regie gepland is, om aan te tonen hoe een dergelijke smokkelpartij met steenkool kan gebeuren. (14) En iedereen komt naar de dijk om zijn deel te halen.

[p. 67]

verkocht aan huis, in hoeven, in herbergen, op stations, in bioscopen, op terrassen, bij de slager, de bakker, de kruidenier, de kleermaker, in de schoen- en tabakswinkel. Mensen die van het platteland naar de stad reizen om er te studeren of te werken, brengen geregeld bloem, boter, vlees en eieren mee, een bij verdienste die vlug is meegenomen. Men koopt van kinderen en bejaarden, van meiden en knechten, van smokkelaars in pastoorskleren, van bedienden, arbeiders en prostituées.

Scrupules verdwijnen meer en meer, sommige smokkelaars deinzen er niet voor terug bedorven vlees, beschimmelde conserven, plaaster in plaats van meel, methylalcohol aan de man te brengen. Eetwaren worden bewaard en verkocht door mensen met huidziekten of met tuberculose.

In Brussel is de Radijzenstraat in de Marollen één der beroemdste straten van de hoofdstad geworden. Samen met het Vossenplein, omliggende straatjes en stegen vormt ze de kroonslagader van de zwarte markt, de beurs voor kleine en grote beroepssmokkelaais. Iedereen kan er zich aanschaffen wat men ook maar kan dromen: koffie, tabak, wit brood, kramiek, broodjes met kaas of ham. Men kan er opnieuw de tijd van vóór de oorlog beleven, als men maar de prijs betaalt.

Enkele restaurants werken uitsluitend in het zwart. Zij hebben een beperkte, maar rijke clienteel. De spijskaart biedt onder meer als gerechten: garnalen-tomaat: 60 fr.; een portie tarbot: 200 fr.; rumpsteak frieten: 80 fr. paling in 't groen: 200 fr.; kip: 250 fr.; langouste: 250 fr.; stuk meloen: 60 fr. De prijzen van de wijnen zijn navenant: 100 tot 400 fr. voor een fles bordeaux, 200 tot 500 fr. voor een fles bourgogne, 400 tot 500 fr. voor een fles champagne.

Voor een gedeelte bestaat de clienteel uit de rijke bourgeoisie, die vóór de oorlog luxueuze villa's aan zee bezat, met haar auto's door Europa reisde en de winters doorbracht te Nice, Monte Carlo of Cairo. Haar villa's aan zee zijn in beslag genomen, reizen is onmogelijk geworden en als compensatie veroorlooft zij zich af en toe diners die rond de duizend frank per persoon kosten. Onvoorstelbare weelde voor arbeiders en bedienden wier gemiddeld maandloon respectievelijk schommelt tussen 1.500 en 2.000 fr. en tussen 2.000 en 2.500 fr. Maar wel toegankelijk voor de nieuwe rijken, de grote smokkelaars en oorlogsprofiteurs die geen blijf weten met hun geld, die zich geregeld gastronomische excessen en braspartijen kunnen veroorloven, die tegelijk drie slaapkamers en drie radio's kopen, of twee piano's voor hun dochter die geen noot muziek kent.

Er is een hemeltergend contrast tussen de enorme schaarste op de officiële markt en de omvang van de produkten die in het zwart kunnen verkregen worden, maar die de meerderheid van de bevolking moet ontberen of die het slechts sporadisch en mits de grootste opofferingen kan genieten.

Men vraagt zich telkens weer verbaasd af waar deze goederen vandaan blijven komen. Voor de kleine man is het een raadsel, niet voor de lui van het vak wier vindingrijkheid onuitputtelijk is. Er zijn goederen die, de strenge grenscontroles ten spijt, uit de buurlanden, vooral uit Frankrijk, binnengesmokkeld worden, er is de sluikhandel met Duitse militairen, er zijn de stocks die een aantal bedrijven en handelaars bij het begin van de bezetting verborgen hebben gehouden en die zij geleidelijk op de zwarte markt gooien. Het gaat hoofdzakelijk om produkten die tijdens de oorlog weinig of niet meer geproduceerd of ingevoerd kunnen worden, zoals stoffen, koffie, cacao, olie, zeep, rijst. Tot het einde van de bezetting blijven zij op de zwarte markt te koop maar, naarmate zij schaarser worden, nemen de prijzen astronomische afmetingen aan. In 1944 kost een kilo cacao 1.500 fr., een kilo koffie 2.000 fr., een herenkostuum 6.000 fr.

De meest elementaire eetwaren, meel, aardappelen, vlees, boter, melk, eieren, komen van het platteland, van de boeren. Benevens de verplichte leveringen tegen officiële prijs, mogen de landbouwers een bepaalde hoeveelheid van hun produktie voor zich houden. Zij verkopen het overschot aan familie, vrienden, kennissen, aan gelegenheids- en beroepssmokkelaars. De prijs die dezen bieden, moeten de anderen meestal ook betalen. Hoewel theoretisch scherpe controle op runderen en varkens wordt uitgeoefend, elk stuk vee een soort identiteitskaart krijgt en voor elk beest 10 fr. moet betaald worden, gaat een groot gedeelte van de veestapel de weg van de sluikslachting op. De spitsvondigheid en fraude kennen in dit domein geen grenzen.

Vóór de oorlog moesten de boeren wroeten en

[p. 68]

zweten om de eindjes aan mekaar te kunnen knopen, zij moesten vechten om het hoofd boven water te kunnen houden. Nu zijn het bemiddelde en benijde burgers geworden. Ontduiking van reglementeringen, bedrog bij de leveringen, weerspannigheid tegenover de controlediensten zijn voor sommigen het hoogste symbool van patriottisme en verzet tegen de bezetter, een vlag die vaak de ongebreidelde hebzucht dekt. Niet alle boeren of andere producenten en handelaars kunnen over dezelfde kam geschoren worden. Dagelijks zijn er voorbeelden van onbaatzuchtige liefdadigheid en hulpvaardigheid, maar al te dikwijls wordt men meegesleurd in de onstuitbare rush naar winst.

Sommigen frauderen in het klein, anderen zien het groot en verdienen grof geld op een ergerlijke manier. Schoenbedrijven steken wat minder leder in de schoenen die zij vervaardigen om, met het uitgespaarde, schoenen voor de zwarte markt te kunnen produceren. Een winstgevend zaakje, want voor een paar lederen schoenen wordt op het einde van de bezetting meer dan 1200 fr. geboden. Melkboeren besproeien hun melk royaal met water om meer volle melk in het zwart aan de man te kunnen brengen. Slagers pingelen van elk rantsoen van hun klanten enkele grammen af om, desnoods aan dezelfde klanten, het uitgespaarde vlees tegen woekerprijzen te verkopen. Bakkers leveren nog slechter brood dan hetgeen zij normaal met de ontvangen bloem kunnen maken.

Fraude is een algemeen aanvaard gedragspatroon geworden. Er ontstaat een nieuwe moraal. Voor het dagelijks brood hoeft men niet meer te werken of te bidden. Men moet frauderen, maar men mag zich niet op heterdaad laten betrappen. Vele mensen zijn nog gelovig, zij bezoeken de kerk meer dan in vredestijd, maar zij rekenen er op dat God en hun evennaaste veel door de vingers zullen zien.