België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

10 / Openbare opinie als draaiende weerhaan

In de Belgische openbare opinie veroorzaken de gebeurtenissen van mei 1940 een verbazingwekkende ommekeer. De sterke anti-Duitse stroming die zich tijdens de mobilisatieperiode in de brede lagen van de bevolking manifesteerde, is verdwenen, althans aan de oppervlakte. Ze heeft plaats gemaakt voor een nieuwe geestesgesteldheid. Wanneer de Duitsers ons land binnenvallen, worden duizenden Belgen door een panische schrik bevangen. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog en het beeld van een Duits leger dat hen als een leger van Hunnen is afgeschilderd, jagen hen in massa's de wegen naar het Westen en het Zuiden op.

Maar de sfeer van angst en afkeer slaat spoedig om. Tot hun verbazing worden de burgers niet geconfronteerd met horden van barbaren, maar met een gedisciplineerd en correct leger. Weinig of geen spoor van terreur of wandaden. Integendeel, de Duitse soldaten zijn voorkomend en hulpvaardig, zij stellen militaire vrachtwagens ter beschikking voor de repatriëring van vluchtelingen, bezorgen hen voedsel en drank. Op de eerste verbazing volgt een berustende, welwillende, soms sympathiserende houding tegenover de bezetter. De doorstane angst en ontgoocheling worden nu afgereageerd op de kap van de geallieerde troepen die men verwijt op hun aftocht nutteloze vernielingen te hebben aangericht. Bij vele vluchtelingen is het weinig gastvrij onthaal dat hen in Frankrijk te beurt viel, nog niet verteerd. In dezelfde mate waarin ‘la douce France’ vroeger werd verheerlijkt, wordt het Franse volk thans verketterd.

De plotse ommezwaai in de mentaliteit is merkwaardig. Na de ineenstorting van het Franse leger blijft er slechts een minderheid over die de Duitse suprematie niet wil aanvaarden. Voor de meeste Belgen staat het vast dat Duitsland de oorlog gewonnen heeft. In deze periode is koning Leopold III ontegensprekelijk de populairste figuur in het land. In gezaghebbende kringen, evengoed als bij de grote massa, is zijn prestige enorm gestegen. Hij bekleedt een centrale plaats in de projecten en plannen die invloedrijke personaliteiten uit de meest diverse milieus voor de toekomst van België smeden. Over het algemeen is men overtuigd dat de capitulatie een wijze beslissing was die veel onnodig bloedvergieten heeft voorkomen. In die overtuiging wordt men nog versterkt door de herderlijke brief van 31 mei 1940 van kardinaal Van Roey die de houding van de koning prijst en de gelovigen aanspoort de capitulatie en de bestaande toestand te aanvaarden. Het herderlijk schrijven zal later aanleiding zijn tot de bekende uitspraak van Marcel Henri Jaspar: ‘A la capitulation des soldats, le Cardinal joignait la capitulation des âmes.’

Maar in 1940 zijn vele gezinnen de koning dankbaar omdat echtgenoten, vaders en zonen buiten gevaar zijn, een normale reactie in een traditioneel antimilitaristisch land. Gehoopt wordt dat de terugkeer van de vorst te Brussel zal bijdragen tot de verbetering van het lot van de bevolking en de onafhankelijkheid van het land zal redden. Er is ook de emotionele factor. Van de persoon zelf van Leopold, een jonge, sportieve koning die al heel wat tegenslagen in zijn leven heeft gekend, gaat een bepaalde aantrekkingskracht uit.

[p. 48]

Wanneer Paul Reynaud, de Franse premier, in een radiotoespraak Leopold III beschuldigt van verraad, ontketenen zijn woorden een storm van verontwaardiging bij de Belgische bevolking die tot in het diepst van haar ziel geschokt is door de hatelijke toon van de toespraak. Meer dan ooit zijn de Belgen gehecht aan de dynastie.

De regering Pierlot heeft daarentegen alle krediet en waardering verloren. Over een zelfde kam worden de parlementsleden geschoren die te Limoges een motie tegen de koning hebben goedgekeurd. Lid van het parlement te zijn, betekent geen referentie meer, parlementariër is een term die in de lijst van de scheldwoorden is opgenomen.

In het land waait een nieuwe wind, is de openbare opinie als een weerhaan gedraaid. Zoals Paul Struye later in zijn boek ‘Evolution du sentiment publique en Belgique sous l'occupation allemande’ terecht zal opmerken, ‘geeft drie vierden van de Belgische bevolking de indruk zich aan te sluiten of tenminste zich neer te leggen bij het nieuwe regime. Alle redenen zijn voorhanden om te geloven dat, indien Duitsland plechtig zou verklaren de koning op de troon te houden, vrede met België te willen sluiten en het land een onafhankelijk statuut te geven, de grote meerderheid van de openbare opinie haar voldoening hierover zou uitdrukken. Zonder spijt zou ze de traditionele vriendschapsbanden met andere landen verloochenen en met het verleden breken om de weg van de collaboratie op te gaan in het teken van de hegemonie van het Duitse rijk.’

21 juli 1940 is symptomatisch voor de tijdgeest. De bezetter eist dat de viering van de nationale feestdag beperkt blijft tot het traditioneel Te Deum. Alle andere plechtigheden alsook het bevlaggen van openbare gebouwen zijn verboden. Overal in het land verloopt de dag rustig en zonder incidenten. Alleen Antwerpen maakt een uitzondering. Een grote menigte stroomt er samen vóór het koninklijk paleis waar bloemen en kransen worden neergelegd met blijken van hulde en dank aan Leopold III. Een uiting van aanhankelijkheid die het vorstenhuis in de loop van zijn geschiedenis zelden heeft gekend.

Maar de sfeer die de zomermaanden van 1940 kenmerkt, zal spoedig omslaan. Met het vallen van de bladeren beginnen de traditionele anti-Duitse gevoelens weer boven te drijven, zij zullen zich scherper aftekenen naarmate de bezetting aansleept. Een aantal factoren bepalen de nieuwe ommekeer. De onverhoopt taaie weerstand van Groot-Brittannië heeft vele prognoses overhoop gehaald. De verwachte invasie van Engeland is uitgebleven, de Duitsers zijn er niet in geslaagd de luchtoorlog boven het eiland in hun voordeel te beslechten, men krijgt opnieuw vertrouwen in Albion.

De groeiende anti-Duitse stemming wordt in de hand gewerkt door bepaalde verordeningen van de bezetter. De schorsing van de provincie- en gemeenteraden vallen niet in goede aarde bij de raadsleden. Burgemeesters en schepenen die geschorst of uit hun ambt ontzet werden, voelen zich het slachtoffer van het regime. Het verlies van hun sjerp ondergaan zij als een zwaar onrecht. Samen met geschorste of ontslagen ambtenaren uit de openbare diensten, met sommige verguisde parlementsleden, met militanten van de traditionele partijen en met een aantal oudstrijders van 1914-1918 vormen zij de kernen van waaruit het verzet tegen de vijand wordt gepropageerd.

De eerste clandestiene blaadjes worden verspreid en einde september start Victor de Laveleye met de uitzendingen van Radio Belgique uit Londen, weldra gevolgd door de Nederlandse uitzendingen van Nand Geerssens, alias Jan Moedwil. Ondanks het verbod van de bezettende overheid zal de Engelse radio in de huiskring intens beluisterd worden en een grote invloed uitoefenen op de openbare opinie in België. Aanvankelijk rijst het felste verzet in Wallonië dat zich onrechtvaardig behandeld voelt. Vele Waalse soldaten bevinden zich nog altijd in krijgsgevangenschap in Duitsland, terwijl de Vlaamse, met uitzondering van de beroepsmilitairen, vrijgelaten zijn. Bij de burgers beginnen de kleine ongemakken van oorlog en bezetting, de verduistering, de avondklok, de verbodsbepalingen wrevel te wekken. Maar de doorslaggevende factor zijn de toenemende bevoorradingsmoeilijkheden. Levensmiddelen en andere goederen verdwijnen zienderogen uit de etalages van de winkels. Zonder enige nuancering schuift de gewone man de schuld ervan op de rug van de Duitsers. Zij zijn de oorzaak van het voedseltekort, van alle ellende. Wanneer soldaten van de Wehrmacht met geschenkpakjes over straat lopen, worden zij met veelzeggende blikken nage-

[p. 49]

1

2

3

4

5
(1) Wanneer de vluchtelingen naar België terugkeren, worden zij onthaald door Duitsers. Voeding en vervoer zorgen voor een goede indruk van de Bezetter, in schrille tegenstelling tot de vrees die een groot deel van de bevolking er toe aanzette naar Frankrijk te vluchten, waar zij echter niet zo welkom bleken. (2) Paul Reynaud zorgde voor een quasi-unanimiteit in de Belgische bevolking door zijn aanval op de koning na de capitulatie van het Belgisch leger. (3) De invloed van de herderlijke brief van kardinaal Van Roey was zeer groot bij de bevolking. De kardinaal zoals hij in 1943 deelnam aan de algemene vergadering van Winterhulp te Brussel op 5 augustus 1943. (4) Hubert Pierlot, eerste minister, werd de kop van Jut voor de overgrote meerderheid van de Belgische bevolking in 1940. (5) Bloemenhulde te Antwerpen aan de koning, wordt vermeld op de krant die hier een ruiker vergezelt.

[p. 50]

6

7

8

9

10
(6) Reeds tijdens de Eerste Wereldoorlog was ‘La Libre Belgique’ een klassieker in de clandestiene pers. Tijdens de tweede bezetting werd naar dat voorbeeld gegrepen. Een zeldzaam nummer van de beginperiode in 1940. (7) Meer en meer geloof werd gehecht aan de geallieerde radiouitzendingen, wanneer een Belgische regering te Londen geïnstalleerd was. V.l.n.r. gezeten Albert de Vleeschauwer, Hubert Pierlot, Paul-Henri Spaak en Camille Gutt. (8) Victor de Laveleye, uitvinder van het V-teken, en Jan Moedwil (met baard en pijp) in hun bureaus te Londen, waar zij de B.B.C.-uitzendingen naar België leidden.
(9) Graffiti op de muren met het V-teken en (10) antirexistische klevers zijn de eerste verzetsuitingen.

[p. 51]

11

12
(11) Het tweede nummer van het clandestien blad ‘La Vérité’ getuigt nog van de artisanale werkmethoden. (12) Om op straat te komen voor een herdenking van de wapenstilstand in 1918 moest men in 1942 veel moed hebben.

[p. 52]

keken: zij plunderen het land leeg! Waarom zijn zij tweemaal in 25 jaar tijds België binnengevallen? Niemand heeft hen hier gevraagd!

De grote aardappelschaarste die zich al tijdens de winter van 1940 doet gevoelen en tot september 1942 zal aanhouden, doet de beker overlopen.

De verzetsleider Fernand Demany zal het op anecdotische wijze formuleren: ‘Le patriotisme belge devra un jour ériger une statue à la pomme de terre.’

Met de dag neemt de vijandige stemming tegenover de bezetter en zijn aanhang toe. De traditionele stromingen krijgen opnieuw de bovenhand, de geest van liberalisme en vrijheid tegenover een regime van dirigisme. Een aantal Duitse verordeningen worden beschouwd als een inbreuk op de Belgische tradities, op onze grondwettelijke beginselen en nationale instellingen. Zij worden ervaren als werkelijke annexatiemaatregelen die België herleiden tot een veroverd land waaraan alle autonomie ontnomen is.

De uiterste symptomen van de geëvolueerde mentaliteit zijn de eerste sabotagedaden. Telefoonlijnen worden doorgeknipt, spoorweginstallaties beschadigd. Hier en daar verschijnen muuropschriften: ‘Leve de Royal Air Force, Moffen buiten.’ En in enkele bioscopen wordt geapplaudisseerd wanneer Engelse soldaten op het scherm verschijnen.

De herdenking van de wapenstilstand op 11 november 1940 verloopt niet zo rustig als de nationale feestdag enkele maanden tevoren. Te Brussel is er veel beweging aan het graf van de Onbekende Soldaat en het standbeeld van de Engelsen aan het Poelaartplein. Bloemen worden er neergelegd, oud-strijders en studenten zingen de Brabançonne, scanderen leuzen en scheldwoorden tegen de bezetter. Velen dragen de Belgische en Engelse nationale kleuren. Het komt tot opstootjes tussen betogers en Feldgendarmerie die tot enkele arrestaties overgaat. Maar deze relletjes en kleine incidenten hebben weinig te beduiden in vergelijking met de spanningen die de volgende maanden en jaren zullen toenemen en uitgroeien tot scherpe conflicten en tragische gebeurtenissen waarvan de littekens jaren na de oorlog nog niet verdwenen zullen zijn.