België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

[p. 43]

9 / Politici met nieuwe ambities

Einde juni 1940 begint de Belgische politieke wereld te ontwaken uit de lethargische slaap waarin de omstandigheden haar hebben gedompeld. Een aantal politici die in het land zijn gebleven of uit het buitenland teruggekeerd, laten zich meeslepen door de algemene stroming in de publieke opinie. Zij zijn overtuigd dat Duitsland de oorlog gewonnen heeft, dat hieruit de nodige conclusies moeten getrokken worden, dat het ogenblik is aangebroken om te trachten voor België te redden wat nog te redden valt.

Alle ogen zijn gericht op koning Leopold die op het hoogtepunt van zijn populariteit staat, die over het nodige gezag en prestige beschikt om als leidende figuur op te treden. Invloedrijke politici trappelen van ongeduld om uit de schaduw te treden, zij speculeren op de rol die zij in het nieuwe regime hopen te vertolken. Nieuwe ambities worden gekoesterd. Frankrijk heeft de wapens neergelegd en het vertrouwen in Engeland ligt onder het vriespunt. De regering Pierlot is afgeschreven en kan nog alleen op de sympathie van een stilzwijgende minderheid rekenen. Voor vele vooraanstaande politici is de teerling geworpen. Het einde van de oorlog is nakend en België heeft een nieuwe regering nodig om een vredesverdrag met Duitsland te sluiten.

De toon wordt aangegeven door de liberale oud-minister Albert Devèze, de katholieke oud-minister Paul Tschoffen, de liberale minister van staat Maurice Lippens en de voorzitter van de Belgische Werkliedenpartij Hendrik De Man. Graaf Maurice Lippens is de meest actieve. Hij ontvouwt een plan tot oprichting van een staatsraad met uitvoerende macht. Deze raad zou fungeren in het kader van een Belgische staat die zou bevrijd zijn van de servituten opgelegd door het algemeen stemrecht en het partijenstelsel. Hij komt op de proppen met enkele namen die hij aan graaf Capelle, secretaris van de koning, voorstelt. Voor de verdeling van de posten zouden onder meer in aanmerking komen: Max-Leo Gerard, voorzitter van de Bank van Brussel, burggraaf Davignon, oud-ambassadeur van België te Berlijn, Hayoit de Termicourt, advokaat-generaal bij het Hof van Cassatie, en vanzelfsprekend Maurice Lippens zelf.

Wanneer blijkt dat ernstige grondwettelijke bezwaren tegen een staatsraad kunnen ingeroepen worden, laat hij het plan varen. Maar deze mislukking zet geen domper op zijn ijver. Hij heeft nog andere pijlen op zijn boog. Met het akkoord en de financiële hulp van de secretarissen-generaal richt hij opnieuw de studiecommissie op die al vóór de oorlog een ontwerp tot hervorming van de staat heeft opgemaakt. Dit ontwerp beoogde een versterking van de koninklijke macht, een stabiele en sterke uitvoerende macht en een vertegenwoordiging van de grote sociale verenigingen in de staat.

In juli 1940 komt het bureau van de studiecommissie voor de eerste maal bijeen. Het is samengesteld uit M. Lippens, voorzitter, P. Tschoffen, L. Bekaert, procureur-generaal Cornil, F. Van Goethem, P. Heymans, leden, A. De Staercke en Van Puyvelde, secretarissen. Typerend voor de tijdgeest is de beslissing die het bureau op 20 augustus met eenparigheid van stemmen neemt om de samenstelling van de studiecommissie uit te breiden en een beroep te doen op de medewerking van vertegenwoordigers van alle schakeringen der publieke opinie, in het bijzonder op leden van het V.N.V., het Verdinaso en Rex.

Victor Leemans en Hendrik Elias van het V.N.V., Emiel Thiers, leider van het Verdinaso, Leon Degrelle, chef van Rex, worden aangesproken om in de commissie te zetelen. Het streven naar openlijke samenwerking met de rechtse bewegingen, de werkzaamheden zelf van de commissie weerspiegelen het veranderd tijdsbeeld. Er wordt gesproken over een reëel gezag van de koning, over een kanselier, ministers en topambtenaren die alleen van de koning zouden afhangen, over een corporatieve kamer die zou fungeren naast een politieke kamer, waarvan de bevoegdheid beperkt zou blijven, over een nieuw statuut voor burgemeesters-ambtenaren en provinciegouverneurs die niet meer onderworpen zouden zijn aan de controle van gekozen raadsleden, over beroepsorganisaties op cor-

[p. 44]

poratieve grondslag, over geleide economie.

Maar het blijft bij plannen en projecten. De studiecommissie wekt weinig geestdrift bij de Vlaamse nationalisten die haar Belgicisme wantrouwen, zelfs al zijn haar ontwerpen getint met Nieuwe Orde-ideeën.

Het Hof dat aanvankelijk niet afwijzend stond tegenover het idee van een nieuwe regering, ziet nadien van verdere aanmoedigingen af en laat alle actieve steun varen.

De koning, rond wiens persoon alle plannen worden geweven, neemt een afwachtende houding aan. Beter dan wie ook beseft hij dat de Duitsers het laatste woord hebben. Hij is op de hoogte van de instructies die Hitler in de loop van de maand juli aan von Falkenhausen heeft gegeven. Zij zijn het gevolg van een verslag dat Reeder naar Berlijn heeft gezonden en waarin hij er de aandacht op vestigde dat prominenten uit het openbare leven geregeld op bezoek zijn te Laken.

Hitlers instructies zijn duidelijk. Elke politieke activiteit van Leopold is verboden. De bezoeken aan de koning moeten beperkt blijven tot privé-bezoeken. De brieven, aan de vorst geadresseerd, zullen gecensureerd worden wanneer zij geen privé-karakter hebben. Hitler beveelt dus een scherpe controle op de activiteiten van de koning. In deze omstandigheden heeft de vorming van een nieuwe regering door Leopold III geen schijn van kans. De Führer wenst zich in geen geval te verbinden nopens het toekomstig lot van België. Alle mogelijkheden moeten open blijven. Daarom zal elk politiek initiatief, dat zou kunnen leiden tot het behoud van de Belgische staat onder leiding van de koning, de kop ingedrukt worden.

De goedgunstige houding die Hitler onmiddellijk na de capitulatie tegenover de Belgische vorst aannam, maakt spoedig plaats voor een groeiend wantrouwen. Het onderhoud dat koning Leopold op 19 november 1940 te Berchtesgaden met Hitler heeft, brengt geen verandering in die verhouding. De ontmoeting die door bemiddeling van de zuster van Leopold, prinses Marie-José, tot stand komt, wordt een maat voor niets. De koning pleit voor een betere bevoorrading van het land en voor de vrijlating van de Belgische militairen die in Duitsland nog krijgsgevangen zijn. Op geen van deze twee punten krijgt hij voldoening. Op zijn vraag of de onafhankelijkheid van België na de oorlog zal gewaarborgd worden, antwoordt Hitler met een vage en algemene uiteenzetting die alle wegen openlaat. Wel geeft hij de koning de verzekering dat Duitsland niets tegen het Belgisch vorstenhuis zal ondernemen. Tenslotte belooft hij het voorstel van Leopold tot oprichting van een economische raad te onderzoeken. Deze raad, samengesteld uit Belgische deskundigen, zou tot opdracht hebben de Belgische economie te ontwikkelen, de bevoorrading te verzekeren en een soort verbindingsorgaan tussen de Belgische diensten en de bezetter te zijn. Het zal bij deze belofte blijven. Met uitzondering van de genade die de koning kan bekomen voor vier ter dood veroordeelde Belgische krijgsgevangenen die bij hun ontsnappingspoging geweld hebben gebruikt, is de reis een ontgoocheling, brengt ze alleen de bevestiging dat Hitler geen enkele politieke activiteit van koning Leopold zal gedogen. Wie in de zomermaanden van 1940 de trein niet wil missen, is Hendrik De Man, één van de invloedrijkste raadgevers van de koning. Voor De Man zijn nieuwe tijden aangebroken, moeten de oude gewaden afgelegd worden. Als voorzitter van de Belgische Werkliedenpartij richt hij op 28 juni een manifest tot de socialistische militanten. Hij spoort hen aan het feit van de Duitse overwinning te aanvaarden, de sociale en economische activiteit van de socialistische organisaties verder te zetten, maar de politieke rol van de B.W.P., hoe vruchtbaar en roemrijk deze in het verleden ook was, als geëindigd te beschouwen. Hij besluit zijn manifest aldus: ‘Bereidt u erop voor uw plaats in te nemen in de kaders van een beweging voor nationale heropstanding die al de levende krachten van de natie, van haar jeugd, van haar oud-strijders zal bundelen in één enkele partij: die van het Belgische volk, één in de trouw aan de koning en in zijn wil de soevereiniteit van de arbeid te vestigen.’

Het manifest, dat voor goedkeuring aan koning Leopold werd voorgelegd, vindt niet de weerklank die De Man gehoopt heeft. Voor de Vlaamse nationalisten is het te Belgisch gekleurd, bij de meeste vooraanstaande socialisten wordt het, zo niet afwijzend en met ergernis, dan toch koel onthaald.

Wanneer het voor De Man duidelijk wordt dat alle politieke ambities voorlopig best in de koelkast geborgen worden, werpt hij zich op

[p. 45]

1

2

3

4
(1) Koning Leopold III kan zich verheugen in een enorme populariteit. Deze foto dateert nog uit onbezorgde tijden. De koning geeft te Namen in september 1934 een vaandel aan het Vestingsregiment van de Stad, op de Place d'Armes. In burger naast het vaandel minister van landsverdediging Devèze. (2) De populariteit van de koning werd nog verstevigd door de herderlijke brief van kardinaal Van Roey, waarin de capitulatie van het Belgisch leger op 28 mei 1940 werd verdedigd. Deze affiche werd verkocht. Onderaan leest men, in kleine letter, dat twintig % van de opbrengst naar het Roode Kruis van België gaat. (3) Hendrik de Man, in het midden in uniform, bezoekt tijdens de mobilisatie, samen met koningin Elisabeth, legerkantonnementen. Hij was voorzitter van het ‘Werk Koningin Elisabeth’ voor de gemobiliseerden. (4) Het manifest van Hendrik de Man, waarmee hij een einde stelde aan de Belgische Werkliedenpartij. Met de commentaren van het V.N.V. - dagblad Volk en Staat.

[p. 46]

5

6

7

8

9

10
(5) Burggraaf Davignon, ambassadeur te Berlijn, tijdens het Berlijnse Persbal in 1939 (uiterst rechts) met staatsminister Meissner en de Japanse ambassadeur. (6) Hendrik Elias, Vlaamsnationaal volksvertegenwoordiger, wordt uitgenodigd deel te nemen aan de werkzaamheden van de Studiecommissie voor de hervorming van de Staat.
(7) Elias als leider van het V.N.V. in 1943. (8) Het uniformkeurslijf werd toch nog nu en dan eens afgelegd. Elias te Mechelen in augustus 1943.
(9) Emiel Thiers, opvolger van Joris Van Severen, als leider van het Verdinaso (naast Van Severen staande tijdens een Dinaso-landdag vóór de oorlog) werd eveneens betrokken bij de Studiecommissie voor de hervorming van de Staat,... (10) en ook Léon Degrelle bleek acceptabel. Zijn grote doorbraak begon echter pas nadat hij het Duitse uniform aantrok als vrijwilliger voor het Oostfront.

[p. 47]

vakbondsactiviteiten. Hij speelt een belangrijke rol in de voorbereiding en oprichting van de Unie voor Hand- en Geestesarbeiders, de eenheidsvakbond die op 22 november 1940 onder de auspiciën van de Duitsers tot stand komt. Geleidelijk vermindert de invloed van Hendrik De Man en einde 1941 trekt hij zich volledig uit het openbare leven terug om zich in de stilte van het Franse Savoie-gebergte af te zonderen.