België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

[p. 35]

8 / Het cenakel van notabelen

Wanneer de Duitsers België bezetten, prenten zij het de bevolking klaar en duidelijk in het hoofd: in het land moeten orde en rust heersen, de veiligheid van hun troepen mag niet in het gedrang komen. Deze onverbiddelijke eis primeert de andere bekommeringen van de nieuwe meesters, maar de sodaal-economische situatie van het land laat hen evenmin onberoerd. Zij wensen dat het economisch leven zo spoedig mogelijk weer op gang wordt gebracht en in dienst gesteld van de Duitse oorlogvoering. In dit perspectief vaardigen zij op 10 mei al verordeningen uit. Stakingen en lock-outs worden verboden, prijzen en lonen gestabiliseerd. De bezetter maakt de inventaris op van de beschikbare stocks, grondstoffen en produktiemiddelen. Het economisch potentieel is vrijwel intact gebleven, maar leiders en personeel zijn gevlucht. Het transport is verlamd, de grondstoffen kunnen niet naar de fabrieken gebracht en de produkten niet geleverd worden. Het resultaat van deze ontreddering is een half miljoen werklozen.

In de ogen van de Duitsers is het Belgisch stelsel van maatschappelijke zekerheid gebrekkig en verouderd. De openbare onderstand verschilt van gemeente tot gemeente en slechts de helft van de loontrekkenden kan de werklozensteun ontvangen die vóór de oorlog door de vakbonden werd uitgekeerd. Wegens de verdwijning van de vakbondskassen en de desorganisatie in de gemeentelijke diensten heeft het sociaal probleem nog scherpere vormen aangenomen.

Dringende maatregelen zijn vereist. Werkloosheid is voor de bezetter onvoorstelbaar, zeker in oorlogstijd. Onder zijn druk wordt de Nationale Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Werkloosheid nieuw leven ingeblazen en omgevormd tot de Nationale Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Toezicht. Deze dienst heeft tot opdracht rechtstreeks in te grijpen in de problemen van werkloosheid en tewerkstelling. Hij staat in nauw contact met de gemeenten die hem de lijst moeten overleggen van alle personen die om steun verzoeken. Want inmiddels zijn de werklozenvergoedingen afgeschaft en vervangen door een geünificeerd stelsel van steun. Drie zones worden opgericht: Brussel-Antwerpen, de industriële gemeenten en de landbouwgemeenten. Het dagelijks steungeld bedraagt voor het gezinshoofd, naar gelang van de zone waarin hij woont, respectievelijk 10, 8, 50 en 7 fr.; voor de echtgenoten 4, 25, 3, 75, 3, 25 fr.; voor de kinderen van minder dan vijftien jaar ten laste 2, 50, 2, 25, 2 fr.; voor iedere bijkomende persoon ten laste 4, 25, 3, 75, 3, 25 fr. Wie een betrekking in België weigert of laat staan, en a fortiori iedere staker, heeft geen recht op steungeld.

De regionale bureaus van de Nationale Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Toezicht, die in oktober onder leiding komt van de V.N.V.-er J. Hendriks en in april 1941 het Rijksarbeidsambt zal worden, werken samen met de Kommandanturen. Zij lichten de werklozen in over de modaliteiten van aanwerving voor Duitsland. De voorwaarden zijn zo aanlokkelijk, dat einde augustus 1940 al 32.993 vrijwillige arbeiders naar Duitsland zijn vertrokken. Sommigen bieden zich aan om hun gezin uit de ellende te helpen, anderen vertrekken zonder enige materiële of morele dwang. Hun redenering is eenvoudig. De Belgische industrie werkt, zo niet voor het Duits leger, dan toch voor de Duitse economie. Dus kunnen wij evengoed in Duitsland als op Belgisch grondgebied onze boterham verdienen.

Aanvankelijk zijn de meeste vrijwillige arbeiders zeer tevreden over het arbeidsregime in Duitsland, enkelen zijn zelfs enthousiast.

Zij worden er beter gevoed en betaald dan in eigen land. De Duitse propaganda slaat munt uit de situatie, maar het is een tweesnijdend zwaard. De vrijwillige arbeiders kunnen als propagandamateriaal gebruikt worden, maar het gevaar is niet denkbeeldig dat het verschil in behandeling van de arbeider in België en in Duitsland een vijandige stemming tegen de bezetter in de hand werkt. In elk geval gaat de aanwerving in stijgende lijn. In september 49.006 arbeiders voor Duitsland, in oktober 64.215, in november 82.703 en half december 90.423.

De vrijwillige tewerkstelling in Duitsland lost het

[p. 36]

werklozenprobleem nochtans niet volledig op. De bezetter wenst dat in België nieuwe arbeidsmogelijkheden geschapen worden, hij dringt er bij de Belgische centrale besturen op aan dat zij de wederopbouw van het land zonder verwijl in handen zouden nemen. Wegen, huizen, fabrieken moeten dringen hersteld of wederopgebouwd worden. Met dit doel wordt een Commissariaat-Generaal voor 's Lands Wederopbouw opgericht. Aan het hoofd ervan staat Verwilghen, secretaris-generaal van Arbeid. Met bureaus in iedere provincie en een budget van 153 miljoen frank kan het van wal steken. Zijn taak is niet te onderschatten; 170.000 huizen, 3.000 industriële en 3.400 openbare gebouwen zijn verwoest of beschadigd. Half september zijn 60.000 arbeiders voor deze werken ingezet. Het aantal werklozen slinkt zienderogen maar blijft vooralsnog een doorn in het oog van de bezettende overheid.

Is de opslorping van de werkloosheid primordiaal voor de Militärverwaltung, dan spelen prijzen en lonen een even belangrijke rol bij de hervatting van het economisch leven. Op 10 mei al worden zij geblokkeerd. Hierdoor ontstaat vrij vlug een kritieke situatie. Een aantal noodzakelijke goederen verdwijnen uit de handel en kunnen slechts tegen woekerprijzen op de zwarte markt verkregen worden. De Duitsers sturen aan op een strenge reglementering. Het tijdperk van de liberale economie is voor hen voorbij, dit van de geleide economie is aangebroken.

In het kader van deze dirigistische politiek wordt op 20 augustus 1940 het Commissariaat voor Prijzen en Lonen opgericht. Het is de eerste Nieuwe Orde-organisatie, waarvan de leiding wordt toevertrouwd aan Paul Beeckman, advokaat te Kortrijk en lid van het V.N.V. Het commissariaat wordt van dichtbij gecontroleerd door de economische afdeling van de Militärverwaltung en heeft tot essentiële opdracht de prijzen vast te stellen en toezicht uit te oefenen op het naleven van de voorgeschreven reglementering.

Maar het kan niet verhinderen dat het met de dag moeilijker wordt de onontbeerlijke levensmiddelen tegen de officieel vastgestelde prijzen te bekomen. Om in leven te blijven moet de bevolking steeds meer zijn toevlucht tot de zwarte markt nemen. De lonen blijven echter op hetzelfde peil zodat voor vele arbeiders de toestand onhoudbaar wordt. In mei 1941 slaan zij alle verordeningen en verbodsbepalingen in de wind. Een grote staking breekt uit, de zogenoemde staking van de honderdduizend. Ze ontstaat bij Cockerill, breidt zich uit tot het ganse industriebekken van Luik om vandaaruit Henegouwen en Limburg te bereiken. Ze zal de loonsverhoging die al maanden onvermijdelijk lijkt, definitief afdwingen. De lonen worden met 8 % verhoogd. Het is de enige officiële loonsverhoging die voor de ganse duur van de oorlog wordt toegestaan. Tijdens de eerste maanden van de bezetting is de dominerende figuur in het land Alexandre Galopin, gouverneur van de belangrijkste Belgische holding, de Société Générale. Het impact van deze maatschappij op de Belgische economie is enorm. Haar actieterrein bestrijkt alle branches van de industriële en financiële wereld: metaalnijverheid, non-ferrometalen, verzekeringen, maritieme ondernemingen, enz... Rond Galopin zijn een aantal prominenten geschaard die geregeld bijeenkomen. Tot het cenakel van notabelen, zoals de kring wordt genoemd, behoren naast Galopin, Willy De Munck, directeur van de Société Générale, Max-Leo Gerard, voorzitter van de Bank van Brussel, Albert-Edouard Janssen, voorzitter van de Belgische Bankvereniging, Fernand Collin, voorzitter van de Kredietbank, Albert Goffin, directeur van de Nationale Bank, oud-Ministers Paul Tschoffen en Emiel Van Dievoet, baron Vaxelaire en Leon Bekaert, Vlaams katholiek industrieel.

In de eerste weken van de bezetting komen deze personaliteiten uit het financieel, industrieel en juridisch establishement dagelijks samen. Hun agenda is goed gevuld. Zij bespreken de modaliteiten van de werkhervatting in de bedrijven, de oprichting van monetaire en kredietinstellingen, de financiering van de toelagen aan werklozen en behoeftigen. Tegelijk werken zij een doctrine uit inzake de betrekkingen tussen de Belgische autoriteiten en de bezetter. Bij de hoge ambtenaren, de patronale verenigingen, de magistratuur, de balie, de rijke bourgeoisie en de adel geniet het cenakel een groot prestige.

Tijdens de vergaderingen van het cenakel der notabelen staat het thema van de werkhervatting nochtans centraal. De bezetter heeft in onverbloemde taal zijn wens te kennen gegeyen. De administratieve, economische en financiële activiteiten moeten zo vlug mogelijk hervat worden. Voor het rijkspersoneel en het personeel

[p. 37]

1
(1) De eerste verordeningen van de bezetter, gedateerd 10 mei 1940.

[p. 38]

2

3

4

5
(2) Het bureau van het Arbeidsambt te Antwerpen, aan de Meir.
(3) Overleg op topniveau. Links op de voorgrond (met bril) J. Hendriks, leider van het Rijksarbeidsambt. Aan de rechterkant Edgar Delvo, de latere leider van de Unie voor Hand- en Geestesarbeiders (eveneens met bril) met naast hem Leo Wouters, generaal-gevolmachtigde voor arbeidsreglementering. (4) J. Hendriks tijdens een redevoering. (5) Vrijwillige arbeiders vertrekken uit Antwerpen.

[p. 39]

6
(6) Later wordt een echte publiciteitscampagne gevoerd om meer en meer vrijwillige arbeiders naar Duitsland te doen vertrekken. In Volk en Staat verschenen dergelijke annonces.

[p. 40]

7

8

9

10

11

12
(7) Op alle manieren wordt het bewustzijn van de arbeider gewekt, met het doel hem zo snel als mogelijk in het arbeidsproces voor de Duitse industrie in te schakelen. ‘Van proleet tot Heer’, laat Ley, leider van het Deutsches Arbeitsfront, weten. (8) Het V.N.V. werft ook naar de gunst van de arbeiders, die hun plaats in de Nieuwe Orde moeten innemen. (9) Affiches moeten de belangstelling voor het werken in Duitsland aanwakkeren...
(10) terwijl jongeren mooie carrièremogelijkheden worden voorgeschoteld door de Junkersvliegtuigenfabrieken, waar zij een opleiding tot werktuigkundige krijgen. De brochure ‘Wat moet uw jongen worden?’ speelde in op de bezorgdheid van de ouders... (11) en affiches bezongen de arbeidsvreugde die het deel van die jongeren zou worden. (12) Taak voor het Commissariaat-generaal voor 's Lands wederopbouw. Het wegennet herstellen. De vernielde bruggen over het Albertkanaal moeten opgeruimd worden (hier te Antwerpen)... en noodbruggen moeten het verkeer weer mogelijk maken.

[p. 41]

13

14
(13) Het Commissariaat-generaal voor Wederopbouw geeft tijdschriften uit, Reconstruction in het Frans, Wederopbouw in het Nederlands, (14) waarin ook aandacht wordt besteed aan urbanistische problemen, gerezen door de oorlogsvernielingen. Hier een voorstel voor de wederopbouw van het stadje Perwez.

[p. 42]

van de openbare diensten is de toestand eenvoudig, de kwestie is beslecht door het mobilisatieboekje. Het probleem wordt netelig en complex, wanneer men op economisch terrein komt. Hitlers instructies zijn formeel, de Militärverwaltung moet prioriteit verlenen aan de mobilisatie van de Belgische arbeidskrachten en het economisch potentieel ten gunste van het Reich. Hoe kunnen de instructies van de bezetter en het vraagstuk van de werkhervatting in het algemeen verzoend worden met de politieke situatie? Frankrijk en Engeland, de garanten van België, zetten de oorlog voort en er is nog geen einde gemaakt aan de staat van oorlog tussen België en Duitsland. Op welke wijze kan de economie van het land weer op gang gebracht worden zonder dat ze volledig in de Duitse oorlogvoering wordt ingeschakeld? Dat is de kapitale vraag.

Alexandre Galopin en zijn vrienden uit het cenakel huldigen een theorie die geen plaats laat voor scrupules tegen een werkhervatting. Hun opvattingen zijn ondubbelzinnig. De werkhervatting is onvermijdelijk en wordt geconditioneerd door verscheidene factoren. Het ravitailleringsprobleem is acuut en heeft een totaal ander uitzicht dan tijdens de Eerste Wereldoorlog. Iedereen weet dat Groot-Brittannië geen enkele afwijking op de blokkade zal toestaan. Het verlenen van steungeld, zelfs ten koste van een inflatie, kan op zichzelf het bestaan van de Belgen niet verzekeren, want de harde werkelijkheid is dat er onvoldoende levensmiddelen in het land voorhanden zijn. Zonder voedsel kan de bevolking niet leven en, om de nodige levensmiddelen te kunnen kopen, moeten industriële produkten als tegenwaarde aangeboden worden. Maar om die te kunnen verkopen, moeten ze geproduceerd worden.

Bovendien beschouwen de nationaal-socialisten werkloosheid als een kwaal die in normale omstandigheden niet kan geduld worden, laat staan in oorlogstijd. Om de werkloosheid uitte roeien, zullen zij naar de radicaalste middelen grijpen en niet terugschrikken voor massale opvorderingen en wegvoering van de bevolking. Tenslotte mag de geestesgesteldheid van de meerderheid van de Belgen niet uit het oog verloren worden. Zij zijn getroffen door de correcte houding van de Duitse troepen, een mentaliteit die geenszins geschikt is om een hardnekkig verzet tegen bevelen tot werkhervatting te stimuleren.

Deze theorie valt bij de meeste industriëlen in goede aarde. In zijn departement van Arbeid kleeft secretaris-generaal Verwilghen dezelfde principes aan. Jurist Ernst de Bunswyck laat door het comité van de secretarissen-generaal een ruime interpretatie van de noodzakelijkheid tot produceren aanvaarden. Voor Duitsland mag geproduceerd worden, op voorwaarde dat het niet gaat om klaarblijkelijke militaire produkten zoals wapens.

In zijn oproep van 8 juni 1940 sluit burgemeester Van de Meulebroeck zich bij deze opvatting aan: ‘Het is absoluut noodzakelijk dat de economische activiteit in België zo spoedig mogelijk hervat wordt. Alle werkgevers, industriëlen, aannemers en exploitanten worden verzocht de Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Werkloosheid hun behoeften aan personeel mede te delen. Alle personen die in staat zijn te werken, hebben de plicht zich bij deze dienst te laten inschrijven en het werk te aanvaarden dat hen door zijn bemiddeling wordt aangeboden.’

Kenschetsend voor de algemene geestesgesteldheid van de tij d is het feit dat weinig begrip wordt opgebracht voor een beperkt aantal industriëlen die weigeren het werk te hervatten. Men verwijt hen bekrompen van geest te zijn en er verouderde principes op na te houden. Tot in de meest Belgicistische kringen wordt de thesis aanvaard dat de scrupules moeten wijken voor de dwang die uit de noodtoestand is ontstaan. Er moet gewerkt, geproduceerd worden, al zijn het matrassen voor de Duitse troepen.