België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

6 / De administratieve zuivering

Van Belgische noch van Duitse zijde is men gesteld op een terugkeer van het bezettingsregime 1914-1918. De Duitsers wensen hun militair bestuur met een minimum aan eigen personeel uit te bouwen. Daarom is het noodzakelijk dat de Belgische administratie van de top tot de laagste niveaus in functie blijft. Op dit gebied lopen de belangen van de bezetter parallel met deze van de Belgen die het bestuur in eigen handen willen houden.

Deze bekommering heeft al jaren vóór het uitbreken van de tweede wereldoorlog de regering en het parlement beziggehouden. Hoe sterk de bezorgdheid was om, in geval van bezetting, het land door de Belgen zelf te laten besturen, blijkt uit de wet van 5 maart 1935, de wet Bovesse, genoemd naar de toenmalige liberale minister. Deze wet legt de magistraten, notarissen, burgemeesters, schepenen en alle gemeente-, provincie- en rijksambtenaren de verplichting op, in geval van oorlog, ter plaatse te blijven, tenzij hun mobilisatieboekje uitdrukkelijk het tegengestelde zou bepalen.

Bij Koninklijk Besluit van 17 maart 1936 werd iedere titularis van een openbare dienst of ambt van dergelijk mobilisatieboekje voorzien. Onder het hoofdstuk ‘Gedrag tegenover de vijand’ schrijft dit boekje voor: ‘Zij die bevel hebben gekregen, ondanks de bezetting, op hun post te blijven, bepalen hun houding overeenkomstig artikelen 42 tot 56 van het reglement dat als bijlage bij de Conventie van Den Haag is gevoegd. Indien de bezetter het vereist, mogen zij schriftelijk en uitdrukkelijk de verbintenis aangaan hun ambt nauwgezet en trouw te blijven uitoefenen en niets te doen en alles te laten dat schadelijk zou kunnen zijn voor het vijandelijk bestuur in het bezette gedeelte van het Belgisch grondgebied.’ Ter bekrachtiging van de opgelegde instructies bepaalt de wet Bovesse dat sancties kunnen getroffen worden tegen degenen die zonder uitdrukkelijk bevel hun post verlaten hebben.

Maar al deze voorzorgen hebben weinig of geen uitwerking. Vele ambtenaren storen zich niet aan de verplichting ter plaatse te blijven, de eventuele tuchtmaatregelen schrikken hen niet af. Met duizenden nemen zij in mei 1940 de wijk. Sommigen vluchten omdat zij het geraadzaam oordelen zich wegens hun openlijke antifascistische houding in het verleden in veiligheid te stellen, de meesten worden door de algemene paniek meegesleurd. De gevolgen blijven niet uit. Bij hun terugkeer moeten zij verschijnen voor

[p. 29]

1

2

3

4

5
(1) Het Burgerlijke-mobilisatieboekje. (2) De verordening van 18 juli 1940. De bezetter bepaalt wie het gezag in handen mag houden. (3) De taalkundige Jan Grauls werd tijdens de bezetting achtereenvolgens gouverneur a.i. van Antwerpen en burgemeester van Groot-Brussel.
(4) Baron A. Gillès de Pélichy (x) werd midden 1943 tot gouverneur van Brabant aangesteld. Hier tijdens een academische zitting met E.H.C. Verschaeve. (5) V.N.V.-senator Lyssens (links) werd de opvolger van Romsée als gouverneur van Limburg. Samen met Prof. Muls, directeur-generaal voor Schone Kunsten, tijdens de opening van een tentoonstelling over Van Eyck in Maaseik in augustus 1941.

[p. 30]

de speciale commissies die hij besluit van 13 juli 1940 door de secretarissen-generaal worden opgericht. De sancties die kunnen getroffen worden zijn: schorsing, ontslag, afzetting.

De wet Bovesse speelt in de kaart van de Duitsers, ze is voor de bezetter een welgekomen gelegenheid om de Belgische administratie te zuiveren van personen die hen vijandig gezind zijn. Op 18 juli vaardigen zij de verordening uit betreffende de uitoefening van een openbare bedrijvigheid. Deze verordening die een aanvulling van en een controle op de Belgische tuchtmaatregelen betekent, is een doeltreffend wapen in de handen van de bezetter. Het geeft hem de mogelijkheid ambtenaren, die hun post verlaten hebben maar krachtens een beslissing van de Belgische commissies voor onderzoek weer in dienst mogen treden, toch uit de administratie te verwijderen. In artikel 2 van de verordening wordt immers bepaald dat alle personen die een openbare bedrijvigheid uitoefenen en tengevolge van de oorlogsomstandigheden het land verlaten hebben, slechts mits uitdrukkelijke toestemming van de militaire bevelhebber opnieuw in functie mogen treden. Artikel 3 van de verordening gaat nog een stuk verder. De militaire bevelhebber behoudt zich het recht voor personen, die niet onder toepassing van artikel 2 vallen d.w.z. die het land niet verlaten hebben, de uitoefening van een openbare bedrijvigheid te verbieden.

Dank zij deze verordening kan het militair bestuur dus zelf optreden tegen degenen die de Duitsers niet gunstig gezind zijn. De bezetter haalt psychologisch voordeel uit de situatie. De uitschakeling van minder betrouwbare en weerspannige elementen van wie de meesten gevlucht waren, wordt gunstig onthaald bij een groot gedeelte van de bevolking die in haar ontgoocheling en ontreddering scherp reageert tegen degenen die hun post verlaten hebben.

Samen met de centrale administratie worden de provinciale en gemeentelijke besturen gezuiverd. Zeven gouverneurs hebben het land verlaten en ongeveer de helft van de 34 arrondissementscommissarissen heeft hun voorbeeld gevolgd. Strikt genomen kan hen niets aangewreven worden, want op deze ambtenaren is de wet Bovesse niet toepasselijk. Als vertegenwoordigers van het centraal gezag waren zij verplicht hun ambt neer te leggen zodra de vijand naderde. Het stond hen vrij als particulier in het land te blijven of naar het buitenland uit te wijken.

Van de vijandige stemming in de openbare opinie tegen de Belgische autoriteiten die de vlucht hebben genomen, maakt de bezetter dankbaar gebruik om de verordening van 18 juli ook op de gouverneurs en arrondissementscommissarissen toe te passen. Acht van de negen gouverneurs worden uit hun ambt verwijderd, de zeven die naar Frankrijk zijn gevlucht alsook Van den Boogaerde, gouverneur van Oost-Vlaanderen, die in het land gebleven is maar in de ogen van de bezetter geen genade vindt. De enige die opnieuw zijn ambt mag opnemen, is baron Houtart, gouverneur van Brabant.

J. Vossen, secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken, die de nieuwe benoemingen moet doen, onderhandelt met Reeder. Deze eist een meerderheid van vijf gouverneurs die de Nieuwe Orde genegen zijn. Hij stelt drie V.N.V.-ers en twee Rexisten voor. De eis is voor Vossen onaanvaardbaar. Na moeizame besprekingen wordt een compromis bereikt. In het Vlaamse land worden twee V.N.V. -ers benoemd. Michel Bulckaert, advokaat en lid van de bestendige deputatie, wordt gouverneur van West-Vlaanderen, Gerard Romsée, advokaat en V.N.V.-volks-vertegenwoordiger, gouverneur van Limburg. In Wallonië wordt een Rexist, ingenieur Albert Leroy, tot gouverneur van Henegouwen aangesteld. Voor de overige provinciën benoemt Vossen meer Belgicistisch getinte personen: Jozef Devos, arrondissementscommissaris voor Gent-Eeklo, in Oost-Vlaanderen; Jan Grauls, bekend Vlaams taalkundige en directeur bij het ministerie van Onderwijs, in Antwerpen; Georges Doyen, arrondissementscommissaris voor Borgworm, in Luik; G. Devos, advokaat, in Namen; baron René Greindl, ingenieur en arrondissementscommissaris voor Bastenaken, in Luxemburg.

De secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken geeft er zich rekenschap van dat vaste benoemingen van gouverneurs in strijd zouden zijn met artikel 2, b van de wet van 10 mei 1940 waarbij de overdracht van bevoegdheden van de provinciale organen in oorlogstijd geregeld wordt. Daarom worden de gouverneurs tijdens de bezetting ad interim aangesteld.

Voor de arrondissementscommissarissen- is de situatie identiek. Diegenen die de wijk hebben

[p. 31]

genomen, worden ad interim vervangen, gedeeltelijk door kandidaten van het V.N.V. en Rex, gedeeltelijk door Belgicisten.

Naarmate de bezetting aansleept, ruimen een aantal Belgisch gezinde gouverneurs en arrondissementscommissarissen de plaats voor meer uitgesproken voorstanders van het nieuwe regime. Hun ontslag wordt soms opgedrongen, soms moedwillig door hen zelf uitgelokt. In april 1941 wordt Romsée secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken en als gouverneur van Limburg opgevolgd door V.N.V.-senator Jozef Lysens. Einde maart 1942 worden G. Doyen en G. Devos uit hun ambt. ontslagen en respectievelijk vervangen door G. Petit, een Rexist, en prins Emmanuel de Croÿ, niet partijgebonden maar bekend om zijn Verdinasosympathieën. Wanneer J. Grauls in september 1942 burgemeester van Groot-Brussel wordt, volgt Frans Wildiers, advokaat en V.N.V -ër, hem als gouverneur van Antwerpen op. Op 1 maart 1943 wordt baron Houtart definitief in disponibiliteit gesteld. Na een overgangsperiode tijdens welke eerst M. Croonenberghs, kabinetschef van Romsée, en vervolgens F. Wildiers voorlopig de functie waarnemen, wordt de Rexist baron A. Gillès de Pélichy gouverneur van Brabant. Begin april 1943 wordt J. Devos als gouverneur van Oost-Vlaanderen aan de dijk gezet en vervangen door V.N.V.-volksvertegenwoordiger A. Verstraeten. Tenslotte moet op 1 december 1943 baron Greindl in Luxemburg de plaats ruimen voor de Rexist J.A. Dewez.

In tegenstelling met de provincieraden, waarvan de activiteiten onmiddellijk na de invasie door de Duitsers geschorst worden, blijven de bestendige deputaties gedurende de ganse oorlog functioneren. Maar ook zij komen geregeld in botsing met de bezetter. Sommige deputaties weigeren eenvoudig over te gaan tot de vervanging van ontbrekende leden die van de Duitsers verbod gekregen hebben nog verder te zetelen. Hierdoor ontstaan onmogelijke situaties. Op een bepaald ogenblik kan de deputatie van Brabant geen beslissing meer nemen, omdat er steeds staking van stemmen is. De toestand wordt zo gespannen dat Romsée genoodzaakt is artikel 104 van de provinciewet, waarbij de stemming in de bestendige deputatie geregeld wordt, voor de duur van de oorlog te wijzigen.