België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

[p. 6]

1 / Leger en partij

Gehavend en ontredderd zijn de Belgen uit de Tweede Wereldoorlog gekomen, fysiek getekend door de honger, de koude, de ontberingen, moreel aangetast door de zorgen, de vertwijfeling, de angst. Gedurende meer dan vier jaar hebben zij geleefd in een klimaat van achterdocht en wantrouwen, van tweedracht en haat, is hun strijd om in leven te blijven elke morgen opnieuw begonnen. Zij hebben zich gevoed met een slijmerig, uiteenvallend goedje dat brood werd genoemd, met bevroren aardappelen, raapkolen en bieten. In de bijtende kou, in regen en sneeuw hebben zij urenlang voor winkels aangeschoven om hun schamel rantsoen vlees, boter of margarine te bekomen. Zij hebben de smakeloze malt en het fletse fluitjesbier van 0,8 graad gedronken, rabarber- en klaverbladeren gerookt. Zij hebben rondgelopen in oude, sjofele kleren, in gelapt en versleten schoeisel. Zij zijn in drommen naar het platteland getrokken om bij de boeren tegen grof geld de allernoodzakelijkste levensmiddelen voor zichzelf en hun gezin af te bedelen. Zij hebben gesmokkeld in het klein en op grote schaal, te voet, per fiets, met kruiwagens en karren, in bomvolle, onverwarmde treinen en trams.

Zij hebben de talrijke verbodsbepalingen van de bezetter ondergaan, het verplicht verduisteren, de avondklok. Zij hebben brandstichtingen, roofovervallen, moordaanslagen meegemaakt, de razzia's door controleurs, rijkswachters, Feldgendarmerie en Gestapo, de jacht op leden van het verzet en op degenen die zich aan de verplichte tewerkstelling in Duitsland wilden onttrekken. Wanneer de sirenen loeiden, zijn zij in panische schrik naar schuilplaatsen en kelders gevlucht; na het bombardement hebben zij gelaten of verbitterd hun doden begraven, het puin van hun verwoeste huizen opgeruimd. De weeën van een vier jaar lange bezetting hebben hen lichamelijk en geestelijk uitgeput. Want voor de meeste Belgen is de oorlog pas voorgoed begonnen na de achttiendaagse veldtocht en de capitulatie.

Donderdag 30 mei, een stralende dag in die wondere zomer van 1940 waarin het mild natuurdecor schril contrasteert met het oorlogsgeweld dat over West-Europa is losgebroken. In Frankrijk razen de Duitse tanks over de stofferige wegen en scheren de stuka's over de aftrekkende geallieerde legers, maar in Nederland zwijgen de kanonnen al sedert zestien dagen en zo pas heeft ook België de wapens neergelegd. Uit den Haag vertrekt met bestemming Brussel een gemotoriseerde colonne met vooraanstaande Duitse militairen. Onder hen een opgeschoten man met dunne, grijze haren. Zijn benig, aristocratisch gelaat draagt de sporen van de jaren, maar achter de knijpbril blinken de ogen van ongebluste vitaliteit. Zijn naam: Alexander von Falkenhausen. Wanneer de Duitse generaal in het Plaza hotel te Brussel afstapt, heeft hij de eerbiedwaardige leeftijd van 62 jaar bereikt. Gedurende vier jaar zal hij in België en de Franse departementen Nord en Pas-de-Calais het hoogste gezag uitoefenen.

Op het ogenblik van zijn benoeming tot de belangrijke functie van militaire bevelhebber voor deze gebieden, heeft von Falkenhausen een boeiend en bewogen leven achter de rug. Geboren in 1878 te Blumenthal in Silezië, stamt hij uit een geslacht van de Pruisische landadel die al zovele officieren aan Duitsland heeft geleverd. Zijn kinderjaren slijt hij in een ruim landhuis met meiden en knechten, te midden van de natuur en de paarden. Hij bezoekt het gymnasium en de kadettenschool, wordt in 1897 onderluitenant en vertrekt op tweeëntwintigjarige leeftijd met een internationaal expeditiekorps naar China om er de Boksersopstand te onderdrukken. Na zijn terugkeer studeert hij gedurende vier jaar aan de krijgsschool en het oosters seminarie van de universiteit van Berlijn. In 1910 reist hij een tweede maal naar het Verre Oosten, deze keer naar Tokio waar hij militair attaché wordt. Naar Duitsland teruggekeerd, strijdt hij de eerste twee jaar van de eerste wereldoorlog aan het front in Vlaande-

[p. 7]

ren, Frankrijk en Rusland. In 1916 wordt hij met een militaire missie naar Turkije gezonden en twee jaar later is hij de chef van de Duitse militaire zending te Constantinopel. Na de wapenstilstand neemt hij dienst in de honderdduizend man sterke Reichswehr, die door de republiek van Weimar op de been mag gehouden worden, en sluit hij in 1931 op drieënvijftigjarige leeftijd als bevelhebber van de infanterieschool te Dresden voorlopig zijn militaire loopbaan af.

Maar het Verre Oosten blijft von Falkenhausen fascineren. In 1934 vertrekt hij opnieuw naar China waar hij militair adviseur wordt van de Chinese centrale regering onder leiding van Tsjang-Kai-Sjek. Zijn positie wordt er uiterst delicaat, wanneer in 1937 de Chinees-Japanse oorlog uitbreekt en Duitsland meer en meer toenadering tot Japan zoekt. Gedwongen door de omstandigheden en op bevel van de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, von Ribbentrop, verlaat hij in 1938 China. Een jaar later, bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, treedt hij weer in dienst, ditmaal als plaatsvervangend bevelvoerende generaal van het militair district Dresden. In deze stad wordt hem half mei 1940 medegedeeld dat hij tot Militärbefehlshaber in Nederland is benoemd, een functie die hij van 20 tot 29 mei zal bekleden alvorens hij naar zijn nieuwe standplaats Brussel overgeplaatst wordt.

Maar deze benoeming heeft een ganse voorgeschiedenis. Vrij spoedig na de ineenstorting van het Pools leger dat op 27 september 1939 capituleert, worden de opperbevelhebbers van de Duitse land-, zee- en luchtmacht op de hoogte gebracht van het besluit van Hitler in het Westen tot de aanval over te gaan. Op 9 oktober geeft hij het Oberkommando des Heeres, dit is het oppercommando van het landleger, instructie een aanval door Luxemburg, België en Zuid-Oost Nederland voor te bereiden. Een tiental dagen later zijn de eerste richtlijnen klaar voor de operatie Gelb, codenaam voor het offensief in het Westen. Maar terzelfdertijd treft von Brauchitsch, opperbevelhebber van het landleger, nog andere schikkingen. Op zijn initiatief worden besprekingen gevoerd tussen de bevoegde diensten van het oppercommando van het landleger en generaal von Bock, opperbevelhebber van legergroep B die in Nederland en het Noorden van België zal opereren. Besloten wordt bij deze lergergroep een speciale staf op te richten belast met de voorbereiding van een militair bestuur, een Militärverwaltung, in de gebieden die zullen bezet worden.

Het initiatief van von Brauchitsch is het gevolg van de ervaringen tijdens de veldtocht in Polen opgedaan. Gedurende de eerste weken van de bezetting was in Polen het gezag in handen van een militair bestuur door het landleger georganiseerd. Als opperste gezagdrager fungeerde generaal von Rundstedt die een aantal militaire gouverneurs onder zich had. Naast deze militairen waren burgerlijke ambtenaren werkzaam, terwijl speciale SS-eenheden, de zogenoemde Sonderkommandos, het politieapparaat beheersten. Spoedig kwam het tot onhoudbare spanningen tussen de militairen en de civiele ambtenaren die onder beproefde partijleden gerecruteerd waren en een harde koers tegen Polen voorstonden. Om verdere conflicten te vermijden en niet mede verantwoordelijk te zijn voor sommige wandaden door partijleden en de SS gesteld, was het leger graag bereid de plaats voor zijn rivalen te ruimen. Hiermee speelden de militairen in de kaart van Hitler die geen ogenblik aarzelde om het militair bestuur in Polen door een zuiver burgerlijk bestuur te vervangen.

Von Brauchitsch is de les niet vergeten. Te allen prijze wil hij een herhaling van de gebeurtenissen in Polen vermijden. Zijn maatregel om een Militärverwaltung in het Westen voor te bereiden is een maneuver tegen de burgerlijke rijksdiensten en de Nazi-partij die hij in een matpositie wil drijven alvorens zij de kans krijgen in te grijpen. Zij zijn een normaal uitvloeisel van de strijd om de macht die sedert jaren in Duitsland woedt. De legerleiding wil verhinderen dat, zoals in Polen het geval was, de partijleden alle leidende functies in de te bezetten gebieden zullen bekleden. Deze gebieden moeten uit de greep van de partij blijven. Daarom moet het bezettingsbestuur uitsluitend uit militairen zijn samengesteld en kan er geen plaats zijn voor vertegenwoordigers van de hoge partij- en civiele diensten. Von Brauchitsch is zich bewust van de macht van de partij en de SS, maar hij weet evenzeer dat Hitler op het ogenblik geen spanningen wenst met het landleger dat hij voor de realisatie van zijn plannen niet kan missen.

Van oktober 1939 tot april 1940 werkt de speciale administratieve staf die bij legergroep B is opgericht, in het grootste geheim en met het akkoord

[p. 8]

(1) Het Laatste Nieuws, 18 juni 1940
‘De achttiendaagse veldtocht is voorbij’. De kranten verschijnen opnieuw, dikwijls onder een andere leiding. Het eerste nummer van Het Laatste Nieuws brengt een overzicht van de recente gebeurtenissen aan zijn lezers.

[p. 9]

2

3

4

5

6

7
(2) Militärbefehlshaber von Falkenhausen. Als jonge luitenant voor een staatsiefoto (op de voorgrond een teckel) - 1903.
(3) Von Falkenhausen (op de voorgrond links) tijdens een troepenparade in aanwezigheid van von Hindenburg te Dresden op 15.10.25
(4) Von Falkenhausen aan zijn werktafel in Brussel
(5) Zijn liefde voor honden was niet voorbijgaand. (6) Officiële verplichtingen. De Militärbefehlshaber bij de opening van de tentoonstelling ‘Das Deutsche Buch’ in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel op 25.2.1942. (7) Officiële verplichting eens te meer. De openingstoespraak bij de tentoonstelling ‘Das Deutsche Buch’. Het naziteken boven zijn hoofd beviel hem niet.

[p. 10]

8

9

10

11

12
(8) Von Brauchitsch, opperbevelhebber van het Landleger ‘Das Heer’. (9) Von Brauchitsch tijdens een inspektie aan het ‘Westfront’ in december 1939. De beslissing voor de aanval tegen België is reeds genomen. (10) Een beeld uit de Duitse propagandafilm ‘Feuertaufe’, waarin de verpletterende werking van de Luftwaffe tegen Polen aangetoond werd. (11) Eggert Reeder, Militärverwaltungschef, belast met de praktische leiding van het Duitse bestuur in België.
(12) ‘Brüsseler Zeitung’ van 28 juli 1940 geeft de omschrijving van het bevoegdheidsgebied van von Falkenhausen. De ‘Brüsseler Zeitung’ was gedurende de gehele bezetting de spreekbuis van de bezetter in België.

[p. 11]

van Hitler aan de voorbereiding van het bezettingsregime in Nederland, België en Luxemburg. In november 1939 wordt door de staf een beroep gedaan op Eggert Reeder. Deze vijfenveertigjarige hoge ambtenaar stamt uit een boerengeslacht uit Sleeswijk-Holstein. Na studies in de rechten heeft hij een succesrijke carrière opgebouwd: achtereenvolgens Regierungspräsident te Aken, Keulen en Düsseldorf. Hoewel overtuigd protestant, treedt hij in 1933 toe tot de Nationaal-Socialistische Duitse Arbeiderspartij omdat hij oordeelt dat een ambtenaar lid moet zijn. Wanneer in 1938 de politieambtenaren in de Algemene SS worden ingeschakeld, aanvaardt hij in het zwarte korps de graad van Ehrenführer. Na de oorlog zal hij trachten zijn houding te rechtvaardigen met volgende motieven: zijn vrees, in geval van weigering, uit zijn ambt ontzet te worden en de verzekering, hem door Himmler gegeven, dat hij lid mocht blijven van het Evangelisch Kerkgenootschap.

Eggert Reeder is geen partijfanaticus. Alleen het feit al dat von Brauchitsch hem heeft aangesproken voor de voorbereiding van een bezettingsbestuur, waarin de partij en de SS uitgesloten zijn, bewijst zijn onafhankelijkheid ten opzichte van het Nazi-regime.

Reeder is onbetwistbaar een knap ambtenaar. Hij is niet alleen de leidende figuur bij de voorbereiding van hetbezettingsregime, ook tijdens de bezetting zal hij zijn stempel drukken op het militair bestuur te Brussel waarin hij, onder de verantwoordelijkheid van von Falkenhausen, de belangrijkste taak zal vervullen.

In de strijd om de macht in de bezettingsbesturen van Nederland, België en Luxemburg hebben de militairen schijnbaar het pleit gewonnen. Hitler heeft zijn zegen gegeven aan von Brauchitsch en zijn speciale administratieve staf. De te bezetten gebieden zullen een zuiver militair bestuur krijgen met uitsluiting van de SS, de burgerlijke en partijdiensten. De bekommering van de Führer is klaar en duidelijk, hij mag het landleger niet voor het hoofd stoten.

Maar in zijn hart opteert hij voor een burgerlijk bestuur, een Zivilverwaltung, samengesteld uit gemobiliseerde burgers, meestal verdienstelijke partijleden, onder leiding van een rijkscommissaris, die rechtstreeks ondergeschikt is aan Hitler van wie hij zijn instructies ontvangt.

Op een Milit→verwaltung heeft Hitler minder vat. Het is een bestuur door een ambtenarenkorps in militair uniform dat deel uitmaakt van het landleger en rechtstreeks van het oppercommando van het landleger afhangt. Een Militärverwaltung heeft, zoals trouwens ook een burgerlijk bestuur, tot voornaamste taak orde en rust in de bezette gebieden te handhaven. Maar volgens de formele onderrichtingen van Hitler mag een militair bestuur niet aan politiek doen. Op politiek vlak moet het passief blijven en mag het geen beslissingen nemen. Een burgerlijk bestuur is daarentegen een politiek geëngageerd bezettingsregime, het voert een actieve politiek met als hoofddoel een nauwe binding van de bezette gebieden met het Reich voor te bereiden. Het is in één woord de uitdrukking van het streven naar annexatie.

Aan het hoofd van het militair bestuur staat een Militärbefehlshaber die het hoogste administratief en militair gezag in het bezette land belichaamt. In België en de Franse departementen Nord en Pas-de-Calais zal dit gezag van 1 juni 1940 tot 18 juli 1944 in handen zijn van von Falkenhausen die onverwacht in deze gebieden belandt.

Wanneer Nederland op 15 mei capituleert, wordt de generaal de dag nadien tot militaire bevelhebber van dat land aangesteld. Maar pas is de benoeming gebeurd of het oppercommando van het landleger verneemt dat Hitler een andere beslissing heeft genomen. Nederland zal geen Militär-, maar een Zivilverwaltung krijgen. In afwachting kan von Falkenhausen op 19 mei niet een beperkte staf naar Den Haag vertrekken. Hij is er amper tien dagen geïnstalleerd, wanneer hij verplicht wordt zijn civiele en militaire machten respectievelijk over te dragen aan Seyss-Inquart, de nieuwe rijkscommissaris, en aan generaal Christiansen, de Wehrmachtsbefehlshaber.

Himmler en de partijbonzen hebben het leger een eerste nederlaag toegediend. Voor von Falkenhausen is de kous nochtans niet af. De verbluffend snelle opmars van de Duitse troepen en de capitulatie van het Belgisch leger hebben in België en een gedeelte van Noord-Frankrijk een bezettingsbestuur noodzakelijk gemaakt. Meteen krijgt de 62-jarige Pruis een nieuwe kans. De hoge functie die hij in Nederland moet prijsgeven, verwerft hij opnieuw, ditmaal in meer zuidelijke gebieden. Op 1 juni wordt hij Militärbefehlshaber van België, een deel van Noord-

[p. 12]

Frankrijk en het groothertogdom Luxemburg. In België is hij niet bevoegd voor de kantons Eupen en Malmedy. Voor de Duitsers zijn deze kantons steeds innerlijk met het Rijk verbonden gebleven. Door een decreet van 18 mei 1940 worden zij formeel met het Reich herenigd. Enkele dagen later worden, op grond van etnische en economische overwegingen, nog elf ‘altbelgische’ gemeenten bij het Rijk genaast. Het zijn: Sippenaken, Gemmenich, Homburg, Moresnet, Montzen, Hendrikkapelle, Welkenraedt, Balen, Membach, Bocholz en Bleiberg.

In Frankrijk strekt de bevoegdheid van von Falkenhausen zich aanvankelijk uit tot het ganse Noorden dat geen gevechtsgebied meer is, met uitzondering van Elzas en Lotharingen. Op 12 juni 1940 wordt zijn ambtsgebied er echter beperkt tot de departementen Nord en Pas-de-Calais. In het groothertogdom Luxemburg wordt het militair bestuur zeer vlug vervangen door een Zivilverwaltung onder leiding van Gustav Simon, gouwleider van Koblenz. Van augustus af verliest von Falkenhausen er praktisch alle autoriteit.