Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Maart]

⁺ Op den eersten Maert quaemen twee religiose susteren wuyt Amsterdam⁺ tot Montfoort ende brochten voer nieuwe maere, dat haer bevolen was ons

+ MAERTE.

+ Die goosen flaeuwen binnen Amsterdam.

[p. 761]

te seggen, dat binnen Amsterdam wuyt der goosen wesen wel gemerckt werde dat het boven bij den Staeten nae haeren sinne niet al te wel en ghinck.

Op den IIen verstonden wij, dat sommige geestelicke maechden, als nu⁺ onlanx wuyt Utrecht geweken waeren wuyt vreese van sulcke rumoor als daer grassoerde, nu wederom ontboden waeren om daer weder te coemen met tijdinge, dat daer groete hope was, dat die religie daer wel ongeschent voortan bliven soude.

Op den derden quaemen bij den avont binnen Montfoort sekere ruyters⁺ met vijf overdeckte waegens, daer spraeck van liep dat wuyt Casymirus volck was. Men seyde, dat sij ofgedanckt waeren ende dat sij haer paspoort toonden, maer vonden haer die borgers hierdoer sonderling verslaegen ende verbaest, besorcht ofder eenich bedroch mocht wesen ende werde oeck om dese saecks wille die wacht aldaer verdubbelt.

Op den IIIIen reysden smorgens dese voers. ruyters wederom wuyt⁺ Montfoort ende werde versceyde tijdinge ghehoort, hoe die Graef, een stadt in Brabant, ingenomen was met vermoordinge van allen, die daerinne waeren¹ ende hoe die staetenknechten gedreyget werden wuyt den velde te vertrecken met veel // andere deesgelijck ende malcander contrari rumooren.⁺

Op den Ven Martii werde die heere van Montfoort met den Staeten van⁺ Utrecht ontboden van dom Mathijs om tot Antwerpen bij hem te coemen op den XXVIen deses tegenwoordich maents. Ende werde geseyt, dat dom Mathijs hem beclaechde van de groete rebellie, welcke nu binnen Utrecht bedreven werde, ende hierom van deselven te comprimeren met desen wilden consulteren.

Op den VIen quaeme binnen Montfoort die jonge coster van de Oude⁺ Kerck² binnen Amsterdam, nu wuyt Amsterdam geleyt, alleen wuyt oorsaeck want hij beclaecht hadde eenen meyster Aelbert Cantor, priester, die om saecke want hij misse gedaen hadde met groete wreedtheyt ende beroevinge van sijn cleederen oeck wuyt Amsterdam geleyt was.

Op den VIen hoorden wij, dat die Spaengers tegenwoordelick voer Antwerpen⁺ waeren ende dat sij verbrant hadden het dorp van Bergerhout.

Oeck seyde men, dat die Spaengers Heerentals³ seer doen belegert hadden ende dat die prinsch van Araengen nu wuyt Antwerpen binnen Dordrecht gecoemen was.

Op den VIIen werde bij ons vertelt, hoe binnen Utrecht die poorten op⁺ desen daege toegehouden werden, soedat die marcktscuyten, welck nu daer gecoemen waeren, daer binnen mosten bliven ende niet wuyt conden coemen. Hierwuyt werde versceydelick gesproken ende sorchden die van Montfoort, dat sij doer die van Utrecht overvallen souden werden.

Op den VIIIen quaemen die schuyten, welck nu op dach voerleden binnen⁺ Utrecht ghehouden waeren, wederom ygelick daer sij thuyshoorden ende

+ Die goeden crijgen binnen Utrecht goede moet.

+ Tot Montfoort comen ruyters met paspoort.

+ Versceyde tijdingen binnen Montfoort.

1 De schrijver moet bedoelen een inname door Spaanse troepen, daar Grave Staats was. Het bericht is echter onjuist.

+ f. 396. r.

+ Die heere van Montfoort werdet met die Staten van Utrecht bij dom Mathijs ontboden.

+ TAmsterdam werden wederom veel goede menschen wuytgheleyt.

2 Waarschijnlijk was dit Joannes Cornelii (H.B. 1886, 222 etc.). Er waren twee kosters verbonden aan de Oude Kerk, vandaar blijkbaar de toevoeging: de jonge.

+ Die Spaengers comen voor Antwerpen ende die prinsch vertreckt.

3 Op 27 Febr. 1579 sloeg Herenthals een aanval van de Spaanse troepen af (M.A. III, 337).

+ Tot Utrecht staen die poorten toe.

+ Die van Utrecht beleggen Amersfoort.

[p. 762]

brochten die tijdinge, dat die burgers van Utrecht met haer scutterie selver nae Amersfoort getrocken waeren om die stadt te bestormen.

⁺ Op den IXen quaeme noch een lantman binnen Montfoort, die vertelde hoedat hijselver met sijn eygen paert gedwongen was geweest doer dien van Utrecht haer gescut te helpen brengen voor Amersfoort.

⁺ Op den Xen werde Amersfoort overgegeven int gewelt van den Staeten, alst tevoeren beschoten was.¹

Op den XIen quame binnen Montfoort die voirn. Mr. Aelbert Cantor, priester, wuyt Amsterdam met scande geleyt om saeke want hij catholice leerde ende dachlix dat sacrificie der missen dede.

Op den XIIen hoorden wij, dat die Staeten van Hollant bij edickt hadden doen publiceren, dat die verloepe catholike in enich van haer steden geweken binnen die tijt van drie verndel jaers mosten met den eersten brengen betoen van haer steden, dat sij goede patrioten waren, of dat sij terstont haer mosten vertrecken op sekere peynen te verbeuren².

⁺ Op // dertienden in Maert ontfinge ick een missive wuyt Amsterdam,⁺ inhoudende dat die paters van den sustereconventen tAmsterdam doer den magistraet aldaer haer dienst ontseyt waere ende dat men denselfde conventen soude laeten regieren bij één wuyt die XXXVI³. Den pater van de Agnieten werde bevolen, dat hij ter Goude wuyt die goederen van Steyn, daer hij conventuael was, sijn alimentacie doer den Staten van Hollant soude haelen.

⁺ Op den XIIIIen hadden wij tijdinge, hoe die van Utrecht wuyt Amersfoort, waerover sij nu gewelt hadden, versochten dat haer overgelevert souden werden alsulcke sekere mannen als in dese troble wuyt Amsterdam daerinne gevlucht geweest waeren, begerende dat om met dien haere wille te doen.

⁺ Op den XVen vondt men die wuytlanders binnen Montfoort seer bedrouft, doer oersaeck want haerluyden waerschuwe gedaen werde dat sij hem souden vertrecken, overmids dat overal spraeke liep dat die Hollantsche Staeten Montfoort wilden beleggen.

⁺ Op den XVIen werde ons geseyt, dat die van Utrecht an den heere tot Montfoort ontboden hadden, dat sij wilden sulcke scattinge wuyt sijn lant hebben als haer landen mosten contribueren of dat sij dieselfde met gewelt wilden haelen. Twelck niet anders verstaen werde dan dat sij voorhadden Montfoort te willen belegeren om te tracteren sulx met Amersfoort gehandelt was.

⁺ Op den XVIIen quame binnen Montfoort sonderling onverstant tusschen haer heere ende den burgers, twelck geboorde doer oorsaeck dat die van Utrecht van desen stadt scatting [eisten] over haer landen ende imposten op haer eetdbaere, drinckbaere oft andere waeren, gelijck sij in haer stad

+ Van Amersvoort.

+ Amersfoort werdet staets.

1 Op 10 Maart 1579 trok Jan van Nassau Amersfoort binnen (Helmich 217).

2 De schrijver doelt op een besluit van de Staten van Holland van 27 Febr. 1579, dat alle personen, die korter dan een jaar in Holland woonden, daar alleen mochten blijven na vertoning van een certificaat, dat zij zich in hun vorige woonplaatsen als goede patriotten hadden gedragen, en na aflegging van een eed van trouw (R.H. 30).

+ f. 396. v.

+ Van Amsterdam.

3 Op 24 Maart 1579 werd een keur afgekondigd betreffende het beheer van ieder convent door een voogd (Coops 230 etc.). Tot 1585 bleven zij in functie en werden daarna vervangen door één rentmeester over de conventuale goederen (Coops 235).

+ Van Amersfoort.

+ Tot Montfoort werdet ons waerscu gedaen om te vertrecken.

+ Dreygement an Montfoort.

+ Te Montfoort is die heer tegens die gemeent.

[p. 763]

mosten geven. Die heere van Montfoort stelde hem hiertegens, maer die burgers, bevreest sijnde dat sij overvallen souden werden met belegertheyt, wilden die van Utrecht te wille wesen. Ende werden dese pertiëch tegens malcander, soedat die heere den magistraet haeren eedt ende dienst ontslooch, die poorten van den stadt dede sluyten ende sijn casteels brugge ophaelde in alle schijn al hadde hij hem openbaer vijant tegen haer wilde verclaeren.

Op den XVIIIen hoorden wij, dat binnen Amersfoort in de gevangenisse⁺ gewurpen waeren alle alsulcke priesters ende burgers als wuyt Amsterdam daer gevlucht waeren, die alle op groot geit gestelt waren // om wederom vrij te mogen coemen¹.

Op den XIXen Maert hadden wij tijdinge, dat het vliegende leger van den⁺ Spaengerden voer Antwerpen was ende dat daerontrent over die XL dorpen verbrant waeren.

Op den XXen seyde men ons, dat onder die gemeent tot Nijmmegen⁺ groete beroerte ende elende was, wuyt oersaeck dat die Spaengers daerontrent grotelick vergaderden ende gruwelick apparaet van oorloch vertelt werden te maeken.

Op den XXI begonnen wij binnen Montfoort ons goet wederom te vluchten⁺ ende nae der Goude te seynden wuyt vreese, dat dese stadt oeck van den goosen soude werden overvallen.

Op den XXIIen liep spraeke, dat die Spaengers victorie gehadt hadden⁺ tegens den staetencrijchsvolck ontrent Mastricht.

Op de XXIIIen hoorden wij, dat die Spaengers met gewelt Mastricht overvallen hadden².

Op den XXIIII hadde ygelick bij ons in de mont, hoe die lantluyden int⁺ Sticht van Utrecht haer goet seer vluchteden in de steden doer vrees van soudaeten, die geseyt werden dat daer in menichten gewacht werden, ende was van deselfde soudaeten versceyde suspicie, meenende die één sijde dat het staetenknechten waeren ende die ander sijde dat het des conincks volck most sijn.

Op den XXVen werde ons vertelt, hoe die van Gendt nu wederom anderdemael⁺ an stucken geslaegen hadden sulcke beelden ende outaeren als daer over een deel tijts met compositie doer die malecontenten ende den prinsch waeren opgerecht³.

Op den XXVIen werden die van Montfoort tot Utrecht te coemen ontboeden,⁺ daerdoer dese burgers seer vervaert werden, beducht van enich overvalle welck haerluyden doer deser oersaeck mocht opcoemen. Sij reysden ende quaemen redelick gepayt wederom, alleen versocht om sulcke soudaeten als ontrent Deventer laegen voor⁴ ende provande te helpen toevoeren, waert saecke sij daer langer laeghen als vijf daegen, twelck sij waenden dat niet geschiën en soude, alsoe die gemeen faeme liep dat sij op mosten om nae Mastricht te reysen, daer men seyde dat die Spaengers geweldelick vergaderden.

+ Tot Amersfoort werden priesters gevangen.
f. 397. r.

1 Dit geschiedde op grond van de voorwaarden van de overgave (Noordeloos II, 78 en Rootselaar II, 444-446).

+ Voer Antwerpen sijn die Spaengers.

+ Tot Nijmmegen is verdriet.

+ Wuyt Montfoort vluchten wij ons goet.

+ Victorie voer Mastricht.

2 Op 12 Maart 1579 sloeg Parma het beleg voor Maastricht (M.A. IV, 40).

+ Mastricht werdet overvallen.

+ Buyten Utert vluchten die lantluyden.

3 Op 10 Maart 1579 vond deze beeldenstorm plaats (De Kempenare 222).

+ Tot Gendt werden die kercken weder geslaegen.

4 Ter verduidelijking leze men ‘voer’.

[p. 764]

Op den XXVIIen waeren ses treftelicke burgers van Amsterdam, binnen Amersfoort gevangen, binnen Utrecht gebrocht, daer hemluyden veel leeds ende spiticheyts angedaen werde met dreygemente, dat men ygelick van haer in een reool stellen wilden, al hadden sij scelmen geweest. //

⁺ Op den XXVIIIen Maert quaeme bij die heere van Montfoort op sijn⁺ casteel een goosepredicant, hem beclaegende over die van Hekendorp¹, dat sij niet en onderhielen die besette bedeldaegen van den gosen, maer haer seer behielden in drincken ende clincken. Versocht hierom an die heere, dat hem geliefde sijn ondersaeten tot Hekendorp te gebieden, dat sij haer conform ende gelijck maeckteden haerluyden gebuyeren. Mede presenteerde dese selfde, dat hij voer mijnheere een sermoon te doen calvinistice bereydet waere, met opelick seggen dat hij tselfde overlangs in groote huysen gedaen hadde dickmaels. Ende ontfinck dese van mijnheere voer antwoort, dat hij sijns predikens niet en begeerde ende dat hem alleen toequaeme die straffe van sijn volck, waert saeck sij quaelick deden. Wilde hij predicken, hij dede daerinne soe hij meende dat hij wel dede.

⁺ Op den XXIXen werden die wuytlandige priesters binnen Montfoort gewaerschuwet, dat op hemluyden bij veel seer gestoncken werde overmids vreese, welck sij hadden dat om deser wille hemluyden doer den guesen meerder forsch soude angedaen werden.

⁺ Op den XXXen hoorden wij van seer veel oorlochsvolck, welck geseyt werde van den coninck neder te coemen met een nieuwe guvernoor, die men noomde den hartoch van Nieuwelandt².

⁺ Op den XXXIen werde bij ons vertrocken, dat binnen Amsterdam wuyt die sesendedertich nu ygelick convent een voocht gestelt was ende dat bij haer groetelicks verhindert werden die diensten der heyliger missen³.

+ f. 397. v.

+ Een goosepredicant coemet bij die heere van Montfoort.

1 De Hollandse heerlijkheid Hekendorp werd sedert 1428 door de heer van Montfoort in leen gehouden (Fruin en de Bussy 2). Wie de predikant was, is niet bekend.

+ Men smaelet op die wuytheemse priesters.

+ Fame van oorlochsvolck.

2 Karel van Aragon, sedert 1561 hertog van Terranova en Tagliavia, onderkoning van Sicilië, woonde als gevolmachtigde van de koning de vredesonderhandelingen te Keulen bij, st. 1599 (Hansen 254 en Enciclopedia Universal Ilustrada, sub voce Terranova).

+ TAmsterdam stelt men den conventen voochden.

3 Vergel, fol. 396vo noot.