Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[September]

⁺ Op den eersten Septembris quaeme ick van IJselsteyn³ wederom tot⁺ Montfoort, siende onderweechs oeck veel bedervinge van lanthuysen, doer desen troble al neder geworpen ende bedurven. Binnen Montfoort⁺ coemende werde mij terstont geseyt, dat binnen Utrecht stercke faeme liep, hoe dat het voerseker pays was, sonder nochtans daerbij te vougen op wat conditie dese pays was toegeghaen.

⁺ Op den IIen quaeme eene Symon Jansz, broeder van den pastoor van der Graft, meester Aelbrecht genoomt. Dese vertrock ons, dat die van Amsterdam, daer hij borger ende woenachtich was, haer boosheyt om den catholike religie te verdrucken altijt hooger ende swaerder werde. Hij seyde oeck,

+ SEPTEMBER.

3 Wanneer de schrijver daarheen ging, blijkt niet, waarschijnlijk 30 of 31 Juli.

+ Ick hebbe tot IJselsteyn geweest.

+ Fame van pays

+ Binnen Amsterdam werdet tegens den religie seer gesevieert.

[p. 749]

dat bij hemluyden faeme was, dat dom Johan met die Staeten wederom an malcander geweest waeren ende dat dom Johan sijn volck wel ses geschoorde vaendels met triumphe in Loven ghebrocht hadden.

Op den IIIen werde bij ons vertrocken, dat die pays daer recht voerens⁺ of gesproken is alleen was, dat die Staeten accorde¹ hadden metten broeder van den coninck van Vranckrijck om tegen dom Johan te oorlogen ende hem te verdriven met conditiën, dat hem gesconcken waeren alle sulcke steden ende castelen als hij dom Johan wist wuyt te verdriven.

Op den IIIIen hadden wij tijdinge, dat die van der Goude op den anderden⁺ deser maent des nachts wuyt der Goude getogen waeren nae Schoonhoven om daer die kerck weder te smijten, sulx sij oeck effectueerden tot groet beclach van alle goede menschen. Men quame bij nacht in den // stadt ende werde doer die glasen in de kerck geclommen, mids dat die goos wacht om den kerck gestelt hadden ende bedurven daer al soe wat sij daer vonden ende deden sonderlinge boosheyt ant hoochwaerdich heylich sacrament, twelc sij daer vonden.

Op den Ven hadden wij tijdinge, dat nu op de IIen deser maent September⁺ die schutterie² binnen Amsterdam den Nieuwe Kerck ende alle die conventen geslaegen hadde, oeck tot groot hartseere van seer veel goede menschen in den stadt sijnde. Men seyde oeck van Gendt ende ander plaetsen in Vlaenderen, dat daer mede die kercken geslagen, die conventen vernielt ende die religiose verjaeget ende verdreven waeren.

Op den VIen hoorden wij, hoe dat grave Jan, des prinschen broeder³,⁺ nu met die grave van Cuylenberch binnen Amsterdam, ter Goude ende tot andere plaetsen in Hollant gheweest hadden ende meer als conincklick ontfangen waeren.

Quaeme oeck op desen dach in den duysteren avont ontrent elven binnen⁺ Montfoort om hier oeck als balling te schuylen die prior van den Hem.

Op den VIIen werde den wuytheemse priesters, wesende binnen Montfoort, die hier dachlix God sochten te dienen met misse te doen, ofgeeyschet dat sij mosten betalen die miswijn waermede sij celebreerden, twelck denselfden seer swaer voerstonde, overmids dat sij alleen wuyt⁺ goetwillicheyt haer dienst deden ende want sij qualick wisten waer sij haer alimentacie van hebben souden mogen.

Mede gesciede op desen dach, dat denselfde priesters binnen Montfoort verboden werde den processie met malcander in ordinancie, sulx sij nu twee reysen het choor achter den pastoor gevolcht hadden, nae te gaen. Ende ontfingen last, wilden sij medegaen dat sij haer dan onder die gemeent vinden souden. Dit toonden dat die verdreven priesters oeck hier niet al te wellecoom en waeren.

Op den VIIIen quamen sommige wuyt der Goude, die ons seyden dat⁺ de rebelle wuyt Hollant die van Montfoort seer dreychden om haeren kerck oeck an stucken te slaen ende den priesters vandaen te verdriven.

+ Vreemde verkeertheyt.

1 Op 13 Aug. 1578 kwam het accoord tussen de Staten en Anjou tot stand (Terlinden 163 en Read I, 404).

+ Die van der Goude reysen tot Schoonhoven om quaet te doen.
f. 389. v.

+ Die scutterie binnen Amsterdam doet die beeltstorminge. Oproor tegen den catholike binnen Gendt.

2 Dat inderdaad de schutterij betrokken was bij de beeldenstorm van 2 Sept. 1578, hoewel zij officieel ter bewaking was uitgezonden, vertelt Ter Gouw VII, 434.

3 Op 24 Aug. 1578 bezocht hij Amsterdam (Ter Gouw VII, 391).

+ Grave Johan ende die heere van Cuylenberch reysen doer Hollant

+ Die prior van den Hem coemt binnen Montfoort woonen.

+ Merckt binnen Montfoort.

+ Die Hollanders dreygen die van Montfoort.

[p. 750]

⁺ Op den IXen quaeme binnen Montfoort die cappellaen van de Nieuwe Kerck binnen Amsterdam, genaemt heer Jan Boor¹. Dese vertrock, dat binnen Amsterdam een nieuwe opheve was om den catholicken aldaer te bedwingen eedt te doen der goosen religie voer te staen. Hij seyde oeck, dat Henegouwen ende Artoys haer nu van den Staeten gesceyden hadden ende dat hierom die guesen haer in dese landen seer wredelick verhieven. Hoorden voorts van hem, dat die van Amsterdam haer nu vernaerstichden om die kerckelicke renten van die memorie² ende diergelijken tot haerselfs gebruyck te imploëren.

Op den Xen ontfingen wij brief wuyt Schoonhoven, inhoudende veel⁺ swaere // tijdingen, hoe den conventen binnen Schoonhoven ofgeeyschet⁺ werde, dat sij den gosen souden opleveren haer brieven, haer goederen, met haer sculden ende onsculden, toenende hiermede dat sij nu hierdoer wederom op een nieuwen sochten te seviëren tegen den religie met concept van denselfden geheel te niet te brengen. Hiel oeck mede dieselfde missiif inne, dat die commenduer van Schoonhoven³ doer den gosen versocht was om sijn religie te verlaeten ende Calvinus leeringe te predicken, maer ontseyde tselfde die goede heere ende wilde in sijn religie stantachtich bliven.

⁺ Gesciede oeck op dese tijt, dat tot Utrecht in sint Jacopsparochie gelijcklick waeren twee pastoren malcander contrari, deen catholicus ende dander calvinist. Ende is te verwonderen, dat die calvinist⁴, niettegenstaende dat hij in sijn predicken gebruyckteden contrarie den calvinisten haer annemen een choorcleet op des heylich kercks manier, nochtans tselfde lasterde ende voortginck des heylich kercks ceremoniën te verachten, toelaetende ende oeck sijn hoorders tisschende dat sij op sijn goos psalmen songen. Ende werde van den anderen pastoor⁵ wesende catholiick hierenbinnen niettemin die catholike religie in dese selfde kerck met misse te doen, getijden te singen ende anders op die oude gewoonte geexerceert.

⁺ Op den XIen Septembris quaeme bij ons wederom tijdinge, dat nu boven tusschen dom Johan ende den Staeten een swaere slach geschiet was, daer dom Johan geseyt werde dat hij die victorie behouden hadde.

⁺ Op den XIIen sprake ick twee religiosen van sint Anna tot Delft, Neeltgen Andries met Neeltgen Crijnen, Sacramenti laetsleden van Amsterdam nae Emmerick gevlucht ende nu wederom binnen Montfoort bij ons op den voerleden dach gecomen om oeck haer hier tot schuylen te begeven, ende

+ Heer Jan Boer, cappellaen van Amsterdam, comt tot Montfoort ende vertelt vreemde dingen.

1 Mr. Johannes Pietersz Boor of Borrius, geb. Amsterdam 1540/41, kapellaan van de Nieuwe Kerk aldaar, week uit naar Kleef na de alteratie, sedert 1591 pastoor van de St. Andrieskerk te Antwerpen, st. aldaar 1604 (N.N.B.W., waar hij ten onrechte pastoor van de Oude Kerk te Amsterdam wordt genoemd en dagboek).

2 Bedoeld zijn de renten van het college van Memoriemeesters, die de diensten voor de overledenen deden. Noch Coops, noch Van Beeck Calkoen spreekt hierover. Zij moeten echter gekomen zijn aan de kerkmeesters, wier archief nog de brieven van aankomst van deze renten bevat.

+ f. 390. r.

+ Benautheyt van den religie binnen Schoonhoven.

3 Commanderij van de Duitse Orde (M.B. II, 171).

+ Vreemdtheyt binnen Utrecht binnen sint Jacopskerck.

4 Huibert Duifhuis.

5 Dit was Johan van Haller, pastoor sinds 1565 (Th. H.F. van Riemsdijk, Geschiedenis van de kerspelkerk van St. Jacob, Leiden 1882, 143). Hij was nog in 1576/77 pastoor (rek. Jacobskerk, bewaarde archieven II, 423 fol. 9vo). Ten onrechte noemen Dusseldorpius 163 een zekere Franciscus en Van Heussen Utrecht II, 307 Hubert van Schevelingen als Rooms-Katholieke pastoor aan de St. Jacobskerk.

+ Fame van een slach, daer dom Johan die victorie heeft.

+ Binnen Montfoort comen II religiosen van Delft wuyt Emmerick.

[p. 751]

vertrocken dese wonder dingen van de verkeertheyt welck sij gesien hadden tot versceyde plaetsen. Oeck seyden sij ons, dat nu op den VIIIen deser⁺ maent oeck binnen Aernem beeldestormerie geschiet was, die minrebroeders verjaecht waeren ende den raedt, president met anderen tHof daer bedienende daer wuyt die stadt geleyt waeren¹. Vertelden mede, dat die verdreven catholike van Amsterdam, nu wesende binnen Emmerick, haer heel miserabel voelden, haer ballingschap swaerlick nemende ende gestadelick poegende om weder binnen Amsterdam te mogen coemen, maer mosten die paciëntie hebben. //

Op den XIIIen Septembris hadden wij tijdinge, dat binnen tsHertogenbosch⁺ nu groot oproer geweest was, doer oersaeck dat sekere rebelle haer⁺ daer opwurpen om den kercken te slaen. Ende waeren die goede daertegens opgestaen, soedat sij den quaden, op dat werck vergadert, meest al vernielt hadden.

Op den XIIIIen seyde men, dat tegenwoordelick binnen Utrecht veel⁺ rumoors was doer die quaetdoenders, diet daer al int werre stelden ende nu oeck naersticheyt deden om den Dom te prophaneren met geweldelick versouck dat men haer soude toelaeten den ontfang van twee canonicksproevens ten behoeve van haer gosepredicanten ende schoelmeesters.

Op den XVen hoorden wij van sommige, die nu wuyt Utrecht quaemen, dat die rumoor daer opgeheven tegenwoordelick noch seer verhief, met sonderheyt daerinne want sij op desen dach den Minrebroederskerck deden die beelden wuytbrengen.

Geboorde oeck op desen dach binnen Utrecht, dat sommige goede menschen van der Goude, daer coemende om in den kerck haer gebet te storten, tselfde haer belet werde doer sulcke spiticheyt als haer daervoer geschiede van den quaetwillige, daer in der kerck als verwoede leeuwen doer den dach gaen grimmende.

Op den XVIen werde vertelt, hoe nu op den XIIIen deser maent binnen⁺ Schoonhoven met edickt was ofgelesen, dat soewie den religie, tsij conventen oft kercken, yet sculdich waer van renten of anders, dat die tselfde nyemant anders souden brengen dan der guesen commissarius ten behoeve van haer predicanten ende scoolmeesters.

Op den XVIIen quaem binnen Montfoort bij ons een religioos van den Magdalenen ter Goude nu binnen Utrecht woenachtich, die ons vertrock dat die calvinisten binnen Utrecht in de Minderbroederskerck het crucifix⁺ voer het choor met andere beelden met groete onwaerdicheyt ternedergewurpen hadden ende noch gestadelick tumultueerden.

Op den XVIIIen hoorden wij, dat binnen Schoonhoven nu anderde⁺ maele in een weeck binnen een weeck beeldestormerie gedaen werde ende dat dese smijters tgunt sij sulx bedurven in de kerck met drie groete vieren te maeken verbrant hadden. Ende hadden hierover geweest ontrent veertich man al poorters van dese stadt niet van de minste.

+ Tot Aernhem rumoeret seer.

1 Op 7 Sept. 1578 vond te Arnhem de beeldenstorm bij de Minderbroeders en daarna op andere plekken plaats. Op dezelfde dag werd het huis van de griffier van het Hof bezet en de kanselarij verzegeld, wat door de Staten werd goedgekeurd. Daarmee was de afzetting van de raadsheren een feit geworden. (Dr. J.S. van Veen, Arnhem in den tijd van overgang 1578-1590, Bijdr. en Meded. van Gelre 1912, 255-260).

+ f. 390. v.

+ Rumoer binnen tsHertogenbosch.

+ Rumoor binnen Utrecht.

+ Tot Schoonhoven werdet ofgelesen, dat des geestelickheyt goet most den commissariën betaelt werden.

+ Van Utrecht.

+ Van Schoonhoven anderde beeldestormerie.

[p. 752]

⁺ Op den XIXen waeren bij mij wuyt der Goude gecoemen heer Herman Blij met heer Ewout, mijn medebroeders. Sij en wisten mij noch niet anders te vertellen dan dat dese verwoostheyt noch geen eynde te verwachten en stonde.

Op den XXen waeren tot Montfoort gecoemen om voort ter Goude in de marckt te reysen sommige wuyt Cuylenberch ende sijn dese haestelick wederom terugge thuys getrocken mids die marckt laetende, doer oersaeck want haer ontboden was dat tot Culenberch die boose seer doende waeren mids die kerck ontsierende ende den geestelicke persoonen wuyt der stadt verdrivende.//

⁺ Op den XXIen Septembris werde ons vertrocken van broeder Claes⁺ Troor, priester ende procurator van den Hem, daer voerens of geteykent staet dat sijn religie heeft ofgegaen ende ontseyt, dat hij nu noch verder in sijn verkeertheyt is verworden, soedat hij nu oeck hem tot hulicken heeft begeven, trouwende die eerste in de Schoonhoofse kerck op sijn goos.

⁺ Op den XXIIen ontfinck die commenduere van Schoonhoven beveel doer der goosen consistorianten, dat hij hem wuyt haer stadt vertrecken soude, mids laetende den inboel soe hij die gebruycktede in sijn huyse tot haeren wille. Dese goede heere sochte soe hier ende soe daer van den wethouders ende anderen troost ende hulp, maer vonde nyemant ende werde van ygelick verlaeten ende te voeren gegeven.

⁺ Op den XXIIIen quame bij mij Adriaen Leonairdsz van Geervliet, man van mijn susters dochter Apollonia Claesdochter. Dese seyde mij, dat mijn nichtgen, sijn huysvrou, tegenwoordich in de craem out was over een maent van een jonge dochter, welck tot noch toe heyden bleve ende niet gedoopt was. Soe weynich werck werde op dese tijt gemaeckt van den kinderen haer doopsel te doen hebben.

⁺ Op den XXIIIIen hadden wij bij ons volck wuyt Schoonhoven, die ons vertrocken dat binnen Schoonhoven soe groete ongeschicktheyt doer den goosen angerecht werden in alle goede politie te verdrucken, dat die doochtsaeme doort aensien van tselfde geheel wedemoedich worden.

⁺ Op den XXVen hadden wij tijdinge, dat die van Gendt haer sonderling in dese verwerritheyt opgaven, sulx dat sij onder haerselfs volck in wapenen hadden over die twintichduysent cloucke mannen, die dickmaels op tochten wuytliepen ende nu geseyt werden onder haer gewelt ingenomen te hebben twee ofte drie steden¹.

Op den XXVIen saegen wij, dat nu binnen Montfoort wederom gecoemen was een canoniek van Utrecht, dien ick hier eerst comende vonde binnen desen stadt gevlucht te sijn, maer naemaels om beter versien te wesen tegen der goosen gewelt getrocken was tot Emmerick. Dus perplex vonden haer die menschen tot desen tijt, dat sij gestadelicken van die een plaets liepen tot die ander om vrijdom te vinden, welck sij nochtans niet conden becomen. Dese canonick was sijn bijnaem Ram².

+ Mijn broeders besoucken mij.

+ f. 391. r.

+ Die procurator van den Hem trouwet een wijf.

+ Die commenduer van Schoonhoven moet wuyt den stadt.

+ Mijn susters dochters kint blivet ongedoopt.

+ Van Schoonhoven.

+ Van Gendt.

1 Bedoeld zijn waarschijnlijk Ieperen en Rijssel (M.A. III, 5 en 38).

2 Gerard Ram, kanunnik van St. Salvator, sinds 1549 van de Dom, st. 1584 (N.N.B.W. sub voce Adriaan Ram).

[p. 753]

Op den XXVII quaeme bij mij S. Emmetgen Maertens, procuratrix van der Lely binnen Amsterdam, wel bedrouft sijnde doer soe groete verwoetheyt als hemluyden van den goosen betoont werde. Sij vertrock ons, hoe haer diens gemaeckt werde, dat sij haer goet den stadt opdraegen souden ende dat haer dan ygelick soude // toegeleyt werden een treftelicke jaerlixe⁺ alimentacie, sommige van LXXX, andere van LX, item van L ende nyemant⁺ min dan XL R. gl. jaerlix.¹ Ende scheen, dat die conventualen haer hiertoe genouch verstonden, niet anders peynsende of haer soude tselfde getrouwelick gehouden werden, hoewel hem genouch gewaerschuwet werde, dat men met haer niet dan bedroch voer en hadde.

Op den XXVIIIen Septembris hadden wij wederom veel volcks van der Goude binnen Montfoort, alleen daerom hier gecoemen, dat sij den dienste Goods sochten ende twoordt Goods begeerden te hooren.

Op den XXIXen seyde men bij ons, dat die van Nijmwegen haer kercken⁺ mede hadden geslaegen ende dat sij oeck haer religie sochten te verwerpen, mids annemende der calvinisten leeringhe².

Op den XXXen was tijdinge, dat dom Johan met sijn leger achterwerts getrocken was ende dat die Staeten Loven verlaeten hadden sonder dien verder te beleggen.

+ f. 391. v.

+ Dien van der Lely binnen Amsterdam werdt gepersuadeert haer goet over te geven.

1 Op 30 Juli 1578 werd de inventaris voor de overdracht opgemaakt, op 25 Oct. 1578 vond de overdracht aan de regenten van de gasthuizen plaats (Van Eeghen 273 en 244).

+ Tot Nijmwegen werden die kercken geslagen.

2 Op 9 Sept. 1578 kregen de Gereformeerden het gebruik van de St. Anthoniskerk, op 17 Sept. 1578 van de St. Janskerk (Kolman 25).