Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Augustus]

Op den eersten Augusti quame bij ons fame, dat die van Utrecht den⁺ calvinisten sint Jacobskerck overgegeven hadden om haer religie daerinne te exerceren ende dit tot hartseer van menich goet catholiick.

Op den IIen werde bij ons vertrocken, dat nu onlanx geleden oeck binnen Iperen³ die calvinisten haer seer opgesteken hadden, mids den kercke aldaer te slaen ende wel tien van de hoofden van de geestelickheyt in gehechtenisse gestelt hadden. Daeronder nae vermoeden van ons wuyt die circumstantiën welck wij hoorden was meester Adriaen Bonser⁴, // van der Goude geboeren, pastoer van Middelburch, waerdoer hij verdreven werde als die stadt goos werde.

Op den IIIen Augusti ontfing ick tijding, dat die capiteyns binnen Amsterdam⁺ binnen die conventen daer in de stadt sijnde geweest hadden, den oversten van dien ontslaende van het onderwinde haerder officiën, met gebodt dat sij haer conventualen mosten laten bewerden om haer wille in als te doen, oeck om te hulicken ende sulx te leven gelijck alst haer beluste ende geliefde.

Op den IIIIen liep faem, dat voerseker die van Engelant van den coninck⁺ van Spaengen ende van Vranckrijck vijanden verclaert waeren, om saeke

+ AUGUSTUS.
Fame, dat tot Utrecht den gosen sint Jacopskerck gegeven is.
Tot Yperen werden die kercken geslagen ende die priesters gevangen.
f. 386. v.

3 Ieperen werd op 19 Juli 1578 van Gent uit bezet (M.A. III, 5). Op 23 Juli 1578 werd de uitoefening van de Gereformeerde godsdienst daar toegelaten (Terlinden 162).

4 Adrianus Bonzer of Bonserius, geb. Gouda ± 1533, studeerde te Leuven, pastoor en deken van de St. Pieterskerk te Middelburg, week uit in 1574, pastoor van de St. Martinuskerk te Ieperen, week uit in 1578 na de verovering van Ieperen, keerde terug in 1584 na de verovering door de Spaanse troepen, stierf aldaar 1592 (N.N.B.W.).

+ TAmsterdam werden die conventen genouch opengestelt.

+ Die coninckinne van Engelant brenget Casymirum int lant ende werdet van den coninck van Spaengen vijant verclaert.

[p. 744]

dat sij nu opelick adheresie dede den Staeten van des conincks onse genaedige heere sijn Nederlanden, mids desen toe te seynden geweldelick crijchsvolck ende Casymirum met sijn armey in de landen te stueren¹. Der werde breet wuytgestelt, dat dom Johan seer achterwerts trock als die hem ontsaege tegen soe geweldigen volck, als die Staeten opbrochten, an te coemen. Ende werde oeck hierbij gestelt, dat dese selfde dom Johan die plaetsen, dien hij verliet, an brande stelde, daeronder oeck die stadt Leeu² genaemt verbrandt soude sijn.

⁺ Op den Ven hielden die van Utrecht dachvaert met haer Staeten ende tracteerden met malcander over tgunt bij hartoch Mathijs ende den prinsch angaende die vriheyt der religie gedaen was, twelck die quade seer dreven ende doer die goeden hartelick geimpugneert werde. Die gedeputeerde wuyt die catholike waeren op dach tevoeren binnen Montfoort geweest ende hadden mijnheere van Montfoort gebeden, dat hijselver in persoon, als wesende thooft van de ridderschap binnen Sticht, tot dese dachvaert wilde comen om den catholiiken een behulp ende voerstaender te wesen tot weygeringe dat bij den calvinisten seer forselick van een kerck werde versocht. Maer dese goede heeren van Utrecht en quamen tot haer wille niet om mijn voers. heere bij haer presentelick te hebben, maer sonde van sijn burgerie met versceyde brieven an veel hem bekent, dien hij onderwees ende vermaende <soe men ons seyde> dat sij haer houden souden getrou den eedt, dien sij wuyt oersaeck van de pacificatie van Gendt gesworen hadden om den catholike religie voor te staen. Mijnheere seyde⁺ die oersaeck waerom hij tot Wuytrecht niet en reysde te sijn, dat hij hem tot Utrecht niet en betroude, sorch hebbende om van den pertiedrivers gevangen te werden ende mede omdat hij wel sage, dat hij met sijn presentie sober goet conde doen, gemerckt die verkeerde nu noch op heerlickheyt noch op redelickheyt yet pasteden, maer onversaechdelick ter executie brochten, soe wat sij oeck maer conden droemen.

Op den VIen vernaemen wij dat mijnheere van Montfoordt nu niettegenstaende sijn ontseggen van tUtrecht te reysen te dachvaert, daer hij⁺ in sijn plaets anderen // met brieven gesonden had, evenwel gebeden ende⁺ sonderling met veel redens gepersuadeert sijnde, wesende oeck te vollen gesecureert om van niemant eenich leedt te lieden, tot Utrecht geweest was, daervan ons gheseyt werde dat die goeden binnen Utrecht seer verblijt waeren. Men vertrock ons, dat doer die presentie van dese heer die catholike sonderling moedich geworden waeren, sulx dat sij den calvinisten, die nu bij haer een kerck forselick versochten, haer begeerte opelick ontseyden ende haer genouch gereet gemaeckt hadden in wapenen om tegen denselven te slaen, waert saeke sij met haer concepte hadden willen voortgaen. Maer twas nu voer dese tijt soe, dat men hoepten dat van de goosekerck voort wel in stilte soude bliven.

⁺ Op den VIIen Augusti hoorden wij, dat nu ontrent acht dagen geleden dom Johan ende die Staeten tegen malcander geslagen hadden met nederleggen van veel volcks over wedersijden, maer en werde niet geseyt, wie die victorie hadde. Men settede voort, dat het getal van de verslegen bij die

1 Zij schoot hiertoe geld voor (Read I, 366).

2 Zoutleeuw of Léau.

+ Die van Utrecht houden dachvaert op tstuck van de religie ende werdet die heer van Montfoort daerbij geroepen, maer en reyst daer niet.

+ Waerom die heere van Montfoort onwillich is tot Utrecht te reysen.

+ f. 387. r.

+ Die heere van Montfoort reyst noch al tot Utrecht ende werdet die calvinisten haer versouck van een kerck ontseyt.

+ Fame van scermudsel tusschen dom Johan ende den Staeten.

[p. 745]

vierduysent was ende werde dit maer voer een schermuds gehouden¹.

Op den VIIIen hadden wij wederom starcke fame, dat die calvinisten⁺ binnen Utrecht wederom rumoorden ende nu wuytspraken, dat sij forschelick haer religie exerceren wilden ende tegenwoordelick niet tevreden en waeren met sint Jacopskerck, daer sprake van liep dat haer toegeschickt soude worden, maer wilden met dien noch een ander kerck hebben.

Op den IXen hoorden wij, dat binnen der Goude veel spraecks liep,⁺ hoe die Staeten tegens dom Johan groete victorie gehad hadden, houdende het velt int slaen, daer rechtvoerens of geteykent staet. Sommige, als die pertie toegedaen, waeren hierdoer sonderlinck vermaeckt, overmids want sij hem doer desen diens maeckteden, dat hem nu nyemant yet meerder soude mogen deeren. Andere wuyt die goede catholike vonden haer doer desen hartelick bedrouft, hoepende nochtans dat dese fame maer wuytstel ende versiert werck was.

Op den Xen saege ick smorgens in de kerck binnen Montfoort eenen⁺ heer Vrederick, soon van Gerrit Gerritsz, burgemeester ter Goude, priester sijnde, die dese voerlede jaeren balling geweest was, wuyt oersaeck want hij een catholiick priester was, binnen Amsterdam. Die goede heere quaeme oeck binnen Montfoort woonen, houdende hem noch als een ghewillich balling, versceyden wuyt sijn ouders erfnisse, alleen omdat hij den calvinisten niet toegedaen en was ende bequaemheyt beminde om met rust God op der catholiken maniere te dienen ende te eeren. //

Op den XIen Augusti hadden wij tijdinge, dat dom Johan ende die Staeten⁺ tegen malcander een swaere slach gehad hadden met verlies van veel volcks⁺ over wederzijden, maer en conden niet sekerlick vernemen waer die victorie was, hoewel men soe hier soe daer verhoorde, dat die Staeten veel van dom Johan sijn edelen, daeronder oeck gespecificeert werde die luytenant van de man² van mijn vrouwe³ van Parma, gevangen wederom in haer leger gebrocht hadden.

Op den XIIen spraeken wij binnen Montfoort den dispensier van die⁺ minrebroeders, die wuyt Amsterdam verjaecht waren, ende vertrock ons die dat hij op den Xen deser maent selver gesien hadde, hoe die calvinisten binnen Utrecht in een schuer⁴ gepredickt hadden, daer tegenwoordich geseyt werde geweest te hebben een borgemeester van de stadt.

Op den XIIIen quaemen bij mij drie van de outste religiosen des convents⁺ sinte Maria Magdalenen binnen der Goude, genaemt Maria Huberts, Neel Jans⁵ ende Trijn Goverts⁶. Dese vertrocken ons veel, hoe haer int gasthuys

1 Op 1 Aug. 1578 behielden de Staatse troepen de overhand in de slag bij Rymenam (M.A. III, 42).

+ Die van Utert rumoeren noch.

+ Fame, dat die Staeten tegen dom Johan het velt houden.

+ Heer Vrederick van der Goude comet binnen Montfoort oeck woonen.

+ f. 387. v.

+ Fame van een groete slach.

2 Bedoeld moet hier zijn: zoon. Alexander Farnèse, sinds 1586 hertog van Parma, geb. 1545, veldheer onder Don Juan in de Nederlanden sedert Dec. 1577, nam na de dood van Don Juan (1 Oct. 1578) het bevel over, werd landvoogd, stierf 1592 (N.N.B.W., Van der Aa en W.P.).

3 Margaretha, geb. 1522 als natuurlijke dochter van Karel V, huwde 1538 Ottavio Farnese, die tezamen met zijn vrouw in 1545 de hertogdommen Parma en Piacenza erfde, 1559-1567 landvoogdes der Nederlanden, st. 1586 (N.N.B.W., Van der Aa en W.P.).

+ Tot Utrecht predicken die calvinisten in een schuer.

4 Dit was een schuur bij de St. Nicolaaskerk (Royaards 192).

+ Drie Magdalenesusteren comen bij mij wuyt der Goude.

5 Zij was procuratrix van het convent (rek. van Schawijck fol. 58vo en 59).

6 In 1576 trok Jan Jansz Diert een rente op Gouda ten lijve van Cathrina Govers (rek. 1576 fol. 46vo).

[p. 746]

daer sij nu woonden veel onwaerdicheyts angedaen werden, in tijden sonderling als haer van buyten overquamen eenighe van haer verstroyde susteren⁺ om bij haer oeck ontfanghen te werden. Seyden dese mij oeck, hoe die regierders van tselfde gasthuys, vaders genoomt, den priesters met gewelt van den siecken hielden, noemende dieselfde priesters eerloosde scelmen ende verleyers oft zielverliesers. Het is wonder, dat ick dit scrive, maer is nochtans soe dit hier gescreven werdet geschiet.

⁺ Op den XIIIIen hadden wij tijdinge, dat dese dagen geleden die Staeten eerst ingenomen hadden den stadt van Aertschot met vermoorderinge der menschen ende plonderinge der goeden ende werden dese selfde stadt wederom van conincks wegen geweldelick overvallen ende ingenomen binnen twee daegen daernae.

⁺ Op den XVen saeghen wij over den dach veel goet volcks wuyt der Goude binnen Montfoort, sommige te voete, sommige te schuyt gecoemen, alleen om den dienst ter eeren die feest van onser Vrouwen Assumptie, twelck nu was, hier te hoeren ende devotie te plegen. Wij presen dieselfde van haer goodsvruchticheyt ende oordelden haer als gesont in der zielen overmids honger, welck sij toonden te hebben tot den godlicke catholike religie, daerom sij veel wechs quaemen gereysen.

⁺ Op den XVIen werde bij ons voer die waerheyt geseyt, dat die vroome eerlicke burgemeester van Amstelredam Pieter Pietersz nu nae veel trouwicheyts die religie ende den coninck bewesen tot Loven dese werlt overleden was. Men vertrock, dat dom Johan om sijn wuytvaert eerlick te maeken selver present hadde geweest als dese goede man begraven werde. Deser ziele sij God genaedich ende sijn naeme volge eere ende glorie sulx alle doochde toebehoeret. //

⁺ Op den XVIIen Augusti werde ons vertrocken van sommige, diet gesien⁺ hadden soe sij dat seyden, hoe op den voerleden dage die calvinisten den Minrebroederskerck¹ met gewelt opgeslagen hadden ende hoe op desen dach dieselfden kerck smorgens vrouch al voer viven vol volck was om daer op sijn goos predicken te hooren. Daer was veel te doen ende werde onsprekelick overdaedicheyt gesien. Och wat swaerder bangicheyt den goede menschen hierdoer tot die plaetse, te weten tot Utrecht daer dit geschiede, ende tot alle ander plecken overquaeme en is met gheen penne te bescriven, maer het most geleden ende genaede van God verwachtet werden.

⁺ Op den XVIII rees nae de middach ontrent vespertijt binnen Montfoort een groot lastich swaer tempeest, sulx ygelick tuychde, dat noyt yemant nu levendich gesien hadde. Veel huysen ondeckten. Tcasteel van Montfoort werde geseyt wel duysent guldens scade te hebben. Groete boomen knoersden ende werde het ooft van de boomgaerden veel van de boom gewurpen, mids dat oeck die ooftboemen veel verdurven werden. Het scheen een aertbevinge te wesen ende duerde in als boven een half ure niet.

⁺ Op den XIXen quaem binnen Montfoort^a Gerrit Gerritsz van Amsterdam, broeder van heer Frederick van der Goude, nu hier woenachtich sulx

+ Merckt versmaetheyt der priesteren.

+ Aerschot werdet deerlick overvallen.

+ Veel volcks van der Goude coemet tot Montfoort houden hoochtijt.

+ Die vrome burgemeester van Amsterdam Pieter Pietersz stervet.

+ f. 388. r.

+ Oproer binnen Utrecht.

1 Op 16 Aug. 1578 kregen de Gereformeerden de sleutels van deze kerk (Royaards 194).

+ Wonderlick tempeest binnen Montfoort.

+ TAmsterdam werdet wederom eedt gedaen.

a Er staat ‘Amsterdam’.

[p. 747]

boven geteykent staet. Dese vertrock ons, hoe op onser Vrouwen Assumptie¹ laetsleden binnen Amsterdam wapenschouwe² gedaen was ende die scutters een eedt gedaen hadden om den burgemeesters te volgen, soe waer sij hem voergingen.

Op den XXen quaeme mij besoucken Pieter Pietersz wuyt Steyn ende⁺ seyde ons, dat alle die landen den prinsch toegedaen nu desen dach vieren mosten. Doorsaec waerom seyden sommige dat was fame, dat men tegen dom Johan slaen soude, andere seyden dat dom Johan al wuyt die velde weeck ende meest sijn verloren had.

Op den XXIen quame bij ons Jobgen Jans, nonne van Rijswijck. Dese⁺ had nu tot Emmerick ontrent tien weken geweest, met mijn doer dese beroorte nu in Julio van Amsterdam gesceyden. Ende siende, dat sij haer binnen Emmerick als desolaet vonde, soe verliet sij die plaets ende quaeme weder in Hollant.

Op den XXII quaemen binnen Montfoort sommige wuyt Amsterdam om een out priester, genaemt heer Jacop³, eertijts pater van sinte Geertruydt, hier een plaets te verspieden, daer hij staende desen tijt soude mogen schuylen. Dese vertrocken ons, dat binnen Amsterdam seer qualick voer den goede catholiken te wesen was, overmids die goosen haer onverdrachlicke overdadicheyt int vernielen der dingen welck angingen den kerck ofte die religie. Ende waeren nu oeck besich om die Nieuwe Kerck, welck daer tot noch toe gesloten gehouden was, oeck te ontsieren ende te profaneren.

Op den XXIIIen sage ick, dat verbij Montfoort seer veel beesten gedreven werden om in Hollant weyde te soucken. Ende quaemen van Suthveen⁴, om saeke // want het lant daer geheel vol soudaeten laege ende daerom sorch⁺ was van die geheelick te vernielen. Die driver van dese beesten spraeke opelick, dat hij anders niet conde mercken dan dat het lant daer oeck soude bederven werden in als sulx alst hier bedurven was.

Op den XXIIIIen Augusti werde bij ons voer seker vertelt, hoe nu een⁺ vrou wuyt Machlen gecomen was, wesende waerdich om gelooft te werden, soe sij van doochsaem menschen gerekent werde. Ende seyde dese als tgunt dat seker is, hoe tegenwoordelick binnen Machlen alle die goodshuysen, conventen ende gasthuysen vol gewonde soudaeten laegen ende hoe oeck daer veel doode lichamen quamen driven, waerdoer soe groeten stanck quaeme, dat se qualick mocht geleden werden. Maer en wilde dese vrou niet dat dusdanige fame, welck sij affirmeerde waerachtich te wesen, van haeren wegen voortgeseyt werde, besorricht sijnde dat sij daerom in verdriet mocht coemen, overmids want men in dese landen niet anders hooren wilde dan dat die Staeten tegen dom Johan seer triumpheerden.

Op den XXVen hadden wij tijdinge, dat binnen Utrecht nu oeck van de⁺ calvinisten in sint Jacopskerck gepredickt werde, daer die priesters geseyt werden wuyt den choer verdreven te wesen doer den goesen, die daer selver haer schickten die psalmen te singen.

1 15 Aug.

2 Dit was de eerste monstering, nadat de nieuwe palluren waren gereed gekomen (Ter Gouw VII, 391).

+ In Hollant vieren die calvinisten.

+ Een nonne van Rijswijck, tot Emmerick gevlucht, coemet wederom.

3 Bedoeld moet zijn Jacob Mathijsz, die reeds in 1541 pater van het St. Geertruidenconvent was en in 1562 voor het laatst als zodanig wordt genoemd (Van Eeghen 122).

4 Zutphen.

+ f. 388. v.

+ Tot Machlen sijn die conventen ende gasthuysen vol gewonde.

+ Tot sint Jacop binnen Utrecht werdet van den gosen gepredickt.

[p. 748]

⁺ Op denselfden dach werde bij ons mede vertelt, dat binnen Utrecht seer groete fame liep, datter wederom seer getracteert werde van pays, maer tselfde dochte veel vreemt, overmids dat opelick gesien werde, dat die rebelle haer verkeertheyt altijts verder ende verder wuytgaven.

⁺ Op den XXVIen, XXVII, XXVIII ende XXIXen hoorden wij niet merckelicks, maer en sagen niet anders dan dat deser verwoostheyt noch gheen eynde wilde sijn, doerdien want die politie in der religie geheel nederlaege, sulx dat men nu met clockgeslach dede ofroupen, dat men oeck op Sonnedach sonder yet te verboeren ende sonder alle opspraeck van andere alle werck mocht doen den bou angaende¹.

⁺ Saegen oeck op den XXVIIIen, dat een priester, wesende een vicarius tot Utrecht van den Dom, binnen Montfoort quaeme in den kerck op sijn goos geschoren, met laersen, rapiere ende in als niet anders toegemaeckt dan gelijck een crijchsman ofte soudaet.

⁺ Op den XXXen was ick geheel den dach besich om den prior van den Hem, die nu een deel tijts ter Goude geseten hadde verburgen als één diet lijf verbuert hadde, binnen Montfoort plaets te vercrigen, doer oersaeck want hij nu hier sijn residentie sochte te maken.

Op den XXXIen hadden wij binnen Montfoort generael processie met⁺ omme // draegen van het hoochwaerdich heylich sacrament. Het waerom⁺ was dat men doer ordinancie van bovenen badet om pays ende accorde te crigen, daertoe geseyt werde dat nu binnen Antwerpen gecomen waeren van den keyser² ende wuyt versceyde coninckrijcken menich ambasiatooren. Die fame liep, dat die pertiën tegen malcander soe crachtich ende geweldich op dese tijt waeren, dat desgelijck nieuwerts in lange niet was gesien. Ende worden veel gehoort, dat overal geroepen werde, dat men die Fransoysen souden liever inhaelen om onder haer gebod te staen dan die Staeten haer souden willen begeven onder die Spaensche natie. Men seyde oeck, dat duerende desen troble die saeken noyt soe ijselick ende periculoselick gestaen hadden gelijck nu, waer te vresen was van het bederf des geheele lants.

+ Fame van tractaet tot pays.

+ Met ordinancie van de overheyt mach men sonder verboorte op Sonnedach alle dinck doen.

1 Uit deze mededeling valt niet anders op te maken dan dat Montfoort zelf is bedoeld, ofschoon hier alleen het Rooms-Katholieke geloof werd beleden.

+ Priesters gaen als crijchsluy.

+ Die prior van den Hem souckt tot Montfoort te wonen.

+ f. 389. r.

+ Men draeghet tot Montfoort processie tegen dese swaere verdriet.

2 Op 4 Sept. 1578 was Otto Heinrich, graaf von Schwartzenberg (geb. 1535, st. 1590), de afgevaardigde van de keizer, die al begin 1578 als zodanig in de Nederlanden was, in Antwerpen teruggekeerd (M.A. III, 95 en A.D.B.).