Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Mei]

Op die Meydach sach men binnen Amsterdam die soudaeten met sonderheyt⁺ triumpheren, die meyen, welck met oeraengeappelen behangen waeren,⁺ te planten, daer men oeck swavelstockskens¹ bij sage, niet sonder bitterheyt in maniere van verwijt tegens die eertijts soberlick van den prinsch gevoelt hadden. Mede sach men, dat dese soudaeten nu nieuwe vaendels lieten wayen, verciert met den Hollantsche tuyn, wesende seer wuytmuytende. // Ende begonnen nu seer te driven om voer haer een kerck te hebben,⁺ niet sonder dreygementen van der catholike haer kercken te bederven.

Op den IIen Mey seyde men ons, hoe dom Johan van des conincks⁺ wegen tot verscheyde plaetsen ende sonderlinck an den Raedt in den Hage² gescreven hadde, dat sijn wille was, dat men den catholike religie overal verhief ende annaeme of dat hij den landen ontseyde te vier ende te swaerde. Ende werde hierbij vertelt, dat die Staeten van Hollant vergadert sijnde onder malcander twistich geworden waeren doer verscheyde opiniën van hemluyden om tselfde scriven te beantwoorden, nu met narremoede van malcander gesceyden sijnde³.

Op den IIIen vondt men, dat die obediëntie van die gemeente binnen⁺ Amsterdam seer verslaptede. Het was vierdach van het heylich Cruys, maer werde niet of weynich heylichdach gehouden. Die schoudt, wesende zeeloos tot den religie, ghinck doer den stadt ende becoorde menich, maer die gemeent en pasten daer niet op ende deden haer werck hierdoer veel te vrijer, haer huysen openende ende tusschen haer stoupen haer dingen doende, daer sij voerens eer sij den officier saegen haer al wat bedecktelick gehouden hadden, toenende hem in desen niet anders dan die gheen overheyt wilde bekennen ende alle politie oft andere goede ordinantie verwurpen.

Op den IIIIen hoorden wij niet dan van oproericheyt. Men seyde, dat⁺ binnen Amsterdam waeren over die vierhondert personen, die al gedreycht werden wuyt den stadt verdreven te werden, overmids dat sij den prinsch gheen eedt wilden doen. Ende spraeken dese hiertegen heel forschelick, dat sij daervoer wesen souden ende liever eerst wilden crabbelen oft smiten dan sij haer souden laeten verstoeten. Die soudaeten liepen als wilde dieren over die stadt ende bedreven vreemde lichtvaerdicheyden. Sommige hoorde⁺ men wel spitelick roupen, mids ygelick toenende swavelstockskens in haer

+ MEY.

+ Tot Amsterdam triumpheren die soudaeten seer.

1 Dit was een symbool ter aanduiding van het rondzwerven van de prins, zoals op de volgende folio blijkt.

+ f. 373. v.

+ Fame van dom Johan, hoe hij dese landen ontseyt, soeverre sij den religie niet willen opheffen.

2 Hof van Holland aan 's prinsen zijde, waarvan de leden op 3 Nov. 1572 werden benoemd, dat aanvankelijk te Delft, sedert begin 1577 te 's Gravenhage zetelde (Smit 190 en 288).

3 Dit is niet te controleren, daar de officiële resolutiën van de Staten van Holland ontbreken en ook de aanvulling in de B. en M. van 1893 niet verder dan 1 Maart 1578 gaat.

+ Die obediëntie van den gemeente tAmsterdam onder die magistraet slappet seer.

+ Vrees van oproer binnen Amsterdam.

+ Groete ongesteltheyt binnen Amsterdam.

[p. 720]

handen: ‘dit sijn die swavelstockskens wuyt des prinschen maers, soe hij met sulx achter lant moet loopen’, ende dit tot verwijt van diegheen, die dit tegenwoordige guvernement van den prinsch mishaechde. Ende waeren veel doende om den meybooms op die Meydach bij haerluyden gheplant te beghieten, sulx sij oeck mildelick deden met Engels bier daerover te storten met gheen ander maniere dan of tbier water geweest hadde ende of die meybooms het beghieten van noede geweest had. Dit saegen veel goede persoonen met bedroufder harten an, die ter kercken gingen alsoe alst Sonnedach was, ende werden indachtich, dat nu an haer bleeck ende toochde tgundt die Heere Christus tot sijn discipulen geseyt hadde: ‘Ghi salt U bedroeven ende die werlt sal hem verblijden’. Ende hoopten dat het vervolch noch an haer blijken soude, te weten ‘haer blijschap sal tot droufheyt veranderen, maer dijn droufheyt sal in vroochde eynden’.

⁺ Op den Ven began wederom gestroyt te werden onder die gemeente, datter bestande van drie weken waere tusschen dom Johan ende den Staeten, brengende tot affirmatie van tselfde, dat nu tot Wesop den calvinisten verboden was haer predicatie den tijt van drie weken, welck predicatie daer dese verlede tijt zeder die pacificatie vrij gedaen was. //

⁺ Op den VIen Mey geboorde, dat een apostaet religiose suster van tconvent⁺ tot Bethaniën binnen Amsterdam in haer voirn. convent veel rumoors stelden. Sij hadde gehilickt geweest ende hadde haerselven met haer wechloopen ende ongeschickt regement twelck sij leyde genouch van den convent vervreemt, sulx dat oeck eer die stadt onder den prinsch gecoemen was bij die justicie verstaen werde, maer naeme dese desen tijt tot haer voerdel ende quame stoutelick om daer onder die maechden te woonen ende met dien wuyt des convents goederen te genieten niet anders dan of sij noyt yet bedreven hadde, waerom sij met reden behoorden daerbuyten gesloten te sijn. Die overste met die conventu[a]len weerden haer seer, maer viel dese denselfde soe geweldich, dat sij haer seer bedrouft vonden ende dit des te meer soe sij den convente dreychde met den capiteyn Harman Roomborch, besorricht dat doer denselfden haer meerder swaericheyts mocht overcoemen.

⁺ Op den VIIen quaeme bij ons volck van tsHertogenbosch, die doer tgewelt van de heercrachte, welck in Brabant tegenwoordelick was, verliepen. Dese vertrocken ons, dat geheel Brabant in rumoor was, sulx datter menich menschen vandaen verliepen.

⁺ Op den VIIIen hadden wij faem, dat sommige van die pertie an den prinsch gereyst waeren om van hem voer den calvinisten een kerck te solliciteeren, ende werde hierbij geseyt, datter tegenwoordelick al predicanten¹ binnen Amsterdam waeren, die daer nu al int heymelick begonnen te leeren op haere maniere.

⁺ Op den IXen quame bij mij één wuyt Vrieslant, die mij vertelde, dat oeck al dat geheele lant in rumoere stonde, dat ygelick daer gedwongen werde om te sweren tegen den Spaengers ende haer anhangers ende dat Deventer met Campen tegenwoordelick mede seer benauwet werde overmids verhinderen dat tot dese gheenige toevaert van yet goets mocht gedaen werden.

+ Fame van bijstant tusschen dom Johan ende den Staeten.

+ f. 374. r.

+ Een verloepe religiose, die gehilickt is gheweest, dese coemet onversaecht in haer convent ende wil daer oeck haer portie hebben.

+ Heel Brabant is in rumoor.

+ Men versouckt om tAmsterdam den calvinisten een kerck te hebben.

1 Waarschijnlijk was dit Thomas van Tielt (Ter Gouw VII, 321).

+ Tijdinge van Vrieslant.

[p. 721]

Op den Xen liepe groete sprake, dat dom Johan Philippevile, een stadt⁺ op die frontueren, met gewelt hadde overvallen ende hem subject gemaeckt¹.

Binnen Amsterdam hoorden wij, dat die goosen soe hier ende soe daer⁺ haer seer wuytgaven in overdaedicheyt tegen den catholiken ende die oude heylige religie, maer deden tselfde bedecktelick soe waer sij meenden dat sij niet gesien en werden, overmids datter noch toesicht was ende sommige quaetdaeders altemets gevangen ende oeck wel ter poort wuytgesonden werden.

Op den XI werde binnen Amsterdam die memorie gehouden van de⁺ victorie, welck die stadt eertijts hadde gehadt tegen die herdoopers, die haer sochten te overvallen². Men ghinck processie met het hoochwaerdich sacrament, maer en werde op den Dam niet gesongen Te Deum nae ouder gewoonten, overmids vrees <soe men seyde> van die goosen, die haer tegens dese processie seer spottelick toonden ende vant hoochwaerdich heylich sacrament seer versmadelick spraeken. Och die ongeschickheyt, die van den quaetwilligen hier gesien werde was God te groet, maer waeren hiertegen die goodsvruchtige soe veel te vueriger, volgende in groete menichte met wonderlicke devotie het heylich sacrament tot in de Oude Kerck, daer dat Te // Deum feestelick gesongen werde te love Goods ende tot blijschap⁺ van de goede catholike.

Op desen dach werde buyten die vrijheyt van Amsterdam ontrent Jacob⁺ Hannez eerstwerf van den calvinisten gepredickt, daer oeck seer veel volcks toe wuytliep. Wij hoorden dat daer al ordinantie gemaeckt was van dyakens, oudermans ende diergelijck ende dat mede daer wel vier kinderen op der goosen maniere gekerstent waeren. Oeck had men daer onder die predicatie met scotelen³ omgegaen, versouckende aelmissen tot der armen van haer volck behouf. Als dese dingen voer die goede menschen vertelt werden, soe merckte men wel besceydelick, dat groete droufheyt denselfde goeden overviele, die hierwuyt groetelick besorcht waeren, dat die rebelle alle den religie noch souden vernielen ende onder die voet brengen, sulx sij wel verstaen hadden dat tot andere plaetsen die verkeertheyt met dusdanige beginselen alleyncken opt hoochste gecoemen was.

Op den XII in Mey vernaem men wederom onder den religiosen ende⁺ die conventen groete beroerte binnen Amsterdam, sulx dat dieselfde nu haer scickteden gehelicken tgunt sij in haer conventen oft bij hem noch hadden van huysraet oft anders wech te vluchten, hebbende haer in alle manieren gelijck of sij voer oogen gesien hadden, dat haer nu tegenwoordelick die goosen overvielen mids hem te plonderen, haer woonplaets te verwoosten, te verjaegen ende seer te tribulieren.

Op desen dage sprake ick twee religiose susteren van Loosduynen⁴, die⁺ mij vertelden dat meest al haer conventualen noch int leven wesende tot woostheyt ende wildicheyt hem keerden, die nochtans voer desen troble

+ Van Philippevyle.

1 Philippeville, dat al geruime tijd werd belegerd, werd pas op 21 Mei 1578 overgegeven aan de troepen van Don Juan (M.A. II, 260).

+ Die guesen natueren binnen Amsterdam.

+ Memorie van den oploope tAmsterdam.

2 Bedoeld is het wederdopersoproer, dat op 11 Mei 1535 was bedwongen (Ter Gouw IV, 268-272).

+ f. 374. v.

+ Buyten Amsterdam werdet die eerste reys van de calvinisten gepreeckt.

3 De rekeningen van de diaconie van de Gereformeerde Kerk te Amsterdam beginnen op 11 Mei 1578 (Ter Gouw VII, 320).

+ TAmsterdam sijn die religiosen in groete vrees.

4 Cisterciënserinnen (M.B. III. 84).

+ Van Loosduynen.

[p. 722]

haerluyden in groete geschicktheyt onder die heylige discipliin behouden hadden.

⁺ Op den XIIIen was wuyt Vrieslant gescreven, dat die pertie den Raedt, welck sij wat tijts geleden, sulx voer op sijn tijt geteykent staet, gevangen hadden, haer gevangenisse gestelt hadden te wesen haere huysen¹, houdende denselfden als gevangenis ende dat sij in derselfder plaetse nu wederom anderen Raedt geordineert hadden, betoenende midsdien dat die beroerte noch tot gheen eynde en liep.

⁺ Op desen selfden dage hadden wij faeme, dat die Staeten boven onder malcander niet geheel eens en waeren, om saeke want sommige wuyt haer zeeloos waeren van de religie om dien suyver te behouden ende andere toonden haer als weynich wercks daervan maekende, mids opelick wuytspreken dat haer werck niet en was om dien te vernaerstigen tot reformatie, maer dat God alleen toequaeme daerinne te verleenen sulx hem tselfde behaechlickste was.

⁺ Op den XIIIIen ofte hierontrent geviele binnen Amsterdam in der kercke groete beroorte doer oersaeck, dat daer één, soudaet wesende, in bespotten der diensten welck daer gedaen werden ende des hoochwaerdich sacraments van een priester gestraft werde. Dese soudaet gestraft sijnde, dede niet dan te spottelicker ende keerden hem om denselfden priester verder te bedroeven, sulx dat hij hem daer in de kerke ongenadelick slouge met dreygemente conde hij hem buyten den stadt becoemen, dat hij hem sijn hart in sijn handen geven soude. Dit hoorde die gemeent daerontrent ende liepen tsamen met veel rumoors te maeken van daertegens te spreken, maer mosten lijden datter geschiet was, want die boosheyt die meester was. //

⁺ Op desen selfden XIIIIen Mey werde heymelick onder die gemeent⁺ binnen Amsterdam gestroyt, dat in Vlaenderen een groete slach gevallen was met verlies onder den staetensoudaeten van wel XX M, daeronder oeck gebleven soude sijn die grave van Boshuy. Dese fame liep heymelick, maer watter of was en conde nyemant gheen sekerheyt hebben ende werde van meest al ditselfde voer wuytstel gehouden.

⁺ Op den XVen hoorden wij, dat Mathijs, wesende nu tot het guvernement van desen Nederlanden opgenomen bij den Staten boven, met den prinsch opgetrocken was van Antwerpen tot Bruysele² doer oersaeck van sekere swaricheyt haer opgeresen <soe men seyde> bij des conincks broeder van Vranckrijck, dien sij eertijts versocht hadden te wesen guvernoor van dese landen, met presentacie dat sij hem wilden bestellen des conincks van Spaengen sijn dochter tot een huysvrou. Dese siende, dat hij overgheslaegen was, doerdien want Mathijs nu guvernoor was, versochte metterdaet om ontfangen te werden tot het guvernement achtervolgende der Staeten presentacie tot hem, ende wilde dat men hem peremptorie sonder vertoeven antwoort souden gheven, niet sonder dreygement van hem met crijchsvolck op te coemen, waert saeck hij contradictie vonde in sijn versoucke³.

+ In Vrieslant werdet nieuwen Raedt geset.

1 Vergel. fol. 370ro noot.

+ Fame, dat die Staeten boven qualick eens sijn.

+ TAmsterdam valt beroorte in de kerck, daer een priester van een soudaet geslagen werdet.

+ f. 375. r.

+ Fame, dat veel staetensoudaten geslagen sijn.

+ Fame van hartoch Mathijs ende den prinsch, dat sij tot Bruysel reysen om swaericheyt.

2 Op 9 Mei 1578 kwam de prins te Brussel (V.A. 343).

3 Op 13 Mei 1578 gaven de Staten volmacht aan Oranje om met Anjou te onderhandelen, die direct daarop zijn troepen naar Henegouwen zond ter ondersteuning (Valvekens 97).

[p. 723]

Op desen dage vond men des morgens, dat die hoofden met justicie⁺ eertijts tAmsterdam op die poorten gestelt in den nachte wechgenomen waeren, sonder dat men wiste wie tselfde gedaen hadde.

Oeck werde op desen dach een van ons susteren in den avont bij een⁺ welgestelt borger, soe hij met sijn habijt toonde, angesproken, seggende: ‘Binnen XIIII dagen salt ghi hier in U convent niet meer wesen,’ twelck wij verstonden, als of hij wilde te kennen geven, dat die geestelickheyt binnen Amsterdam nu soude teniet gedaen ofte verdreven werden.

Op den XVIen ontfinck ick wuyt der Goude een missive, daerinne ick⁺ gewaerscuwet werde, waert saeke, dat ick versouck dede om alimentacie te hebben op mijn convent, dat mij dan soude voer het eerste opgeleyt werden ons convents brieven van landen, renten ende diergelijck te leveren in handen van de magistraet aldaer, mids, waert saeck ick mij hiertoe onwillich vouchde, dat men mij dan daertoe vervolgen soude, soe waer ick mij sochte te bekeeren.

Op den XVIIen, wesende Pinxteravont, saege ick veel gewools van lantluyden, die met haer schuyten haer suyvel in den stadt brochten, ende van veel kinderen, die vrouch morgens groet rumoor gemaeckt hadden opt straet doer te singen van de pinxterblom in sonderlinger ongescicktheyt,⁺ tierende in alle manieren of alle dingen wel geweest hadden. Dit dede mijn seer bedrouft sijn, doerdien want mij vrees overviel, dat die almogende God die oogen sijnre genaeden van ons trock, mids ons die heylige religie gheheelick te ontrecken, gemerckt die nu onder die voet verdruckt laege ende nyemant int openbaer gevonden werde, die daer swaericheyt van maecktede, recht oft wel hadde geweest ende // of op die religie niet te passen en stonde.⁺ Mijn docht dit wonder boven wonder te sijn ende sorchde hierom voer swaerder last dan wij noch hadden geleden voer onse doeren te staen, overmids dat in alle plaetsen der scriftueren blijckt, dat die Heere tot dien tijden gewoonlick is sijn toorn meest te toenen, als hij nae lange vertoeven int verdragen van den sondaren, wachtende haer bekeringe, denselven bevindet harnackich te bliven om geen penitencie te willen ontfangen.

Op den XVIIIen in Mey, wesende die Pinxterdach, gebeurde in den convente⁺ der Nieuwe Nonnen binnen Amsterdam, dat een nonne, die smorgens ten heyligen sacrament geweest hadde, des avonts haer priorinne ansprake met moelickheyt van dien eyschende sulcke rentebrief als sij tot haer lijf gemaeckt, den convente eertijts bij haer ouders opgedraegen, in des convents kiste hadde leggende. Sij seyde, dat haer nichte haer sulx bevolen hadde, dat sij desen soude eyschen, om saeke want sij meerder wist wat die geestelickheyt overt hooft hinge dan sij wilde seggen, mids dreygemente, waert saeke sij dieselfde met minne ende vrienschap niet crighen en conde, dat sij dan sulck volck an de overste senden soude, dien sij niet weygeren en souden coenen. Dit geschiede hier ende was claerlick een beginsel van nederlegginge des discipliins oft religiën. Twelck oeck dengheenen, die wel bedaert waeren, seer bedroufde ende wee dede, maer saegen wel dat sij niet anders hierinne conden doen dan dat sij die paciëntie hadden ende Goods gracie verbeyden.⁺

Op den XIXen spraeken wij soe hier soe daer sommige, die van andere wegen quaemen, dien wij ondervraechden of van ghene plaetsen niet sekers,

+ Die justitie werdet tot Amsterdam berooft.

+ Die geestelickheyt werdt tot Amsterdam ghedreycht.

+ Ick werde wuyt der Goude wederom ghewaerschuwet.

+ TAmsterdam woelt men, oft een goede tijt waer.

+ f. 375. v.

+ Die nonnen tot Amsterdam weecken wuyt ende eyschen van haeren oversten haer rentebrieven.

+ Men seyt, datter gheen hope en is van de restitucie catholice religionis.

[p. 724]

dat goet waer ende daer wij eens verlossinge deser onser bedrouftheyts van conden verhoepen, en verhoorden, ende waeren die antwoorden van versceyde menschen genouch daerinne gelijck, dat sij seyden die landen genouch overal stille te sijn dan dat die religie weynich hope van was om wederom gerestitueert te werden, alsoe nu alleen die vrijdom gesocht werde van de heeren deser landen.

⁺ Op den XXen werde binnen Amsterdam begraven eenen Jan Jacopsz van Oudewater. Dese hadde tot Oudewater geweest om daer nae sijn goet te sien ende siende die groete desolaetheyt van dieselfde stadt naeme hij dat ter harten, waerdoer hij oeck terstondt sieck werdende tot Amsterdam, daer hij borger was, thuysquaeme ende binnen een ofte twee dagen sterve. Hij was een zeloos ende catholiick man ende hadde doer desen troble veel geleden ende schade gehadt. Die Heere zij sijnre zielen genaedich.

⁺ Op den XXIen hadden wij smorgens fame, dat haestelick gesturven was die huysvrou¹ van den eersame Joost Buyck, burgemeester van Amsterdam, daerof geseyt werde dat op den avont des voerleden dachs in lof geweest hadde sonder van enige sonderlinge sieckte te weten. Dese vrou⁺ heeft oeck veel verdriets in haer leven // gehadt, maer sij is nu van al des werlts swaericheyt ontslagen. God geve haer sijn eewige vroochde. Amen.

⁺ Op den XXIIen Mey werde ons vertelt, hoe nu in dese tijt een poppe gehangen was in een meyboom, geplant voer Harman Roomburchs doere, waerdoer veel murmuratie reese, alsoe dit over wedersijde seer qualick genomen werde ende ygelick pertie dit op den anderen leyde, soedat nyemant terecht conde weten, wie dit werck gewrocht hadde, maer suspiceerde die meestedeel van den goede, dat het alleen gedaen was van dengheen, die het oproer onder den gemeente sochten om doer sulx te coemen tot haer quade wille van breken ende vernielen ant gunt twelck die religie anginck.

⁺ Op denselfden dach is binnen Amsterdam ingeluyt, met pronunciatie dat men sijn goet soude houden als geconfiskeert, Pieter Pietersz, burgemeester deses stadts, daer hij eertijts oeck officier geweest had. Doersaeck waerom werde geseyt te sijn, dat hij bij dom Johan was, den welcken men nu niet anders dan den vijant noomden. Ende was tot desen tijde soe groote ofsien ende ofkeer van des keysers soon ende ons conincks broeder. Veel hoerden dit ende quamen in sonderlinge verwonderinge, maer ymmers geschiede dit ende werde niet vermerckt dat yemant noch hiertegens dede.

⁺ Op den XXIIIen verhoorden wij smorgens vrouch, dat in de voerleden nacht twee volle vaendels gewaeckt hadden, daerom veel menschen, beducht sijnde voer seditie oft oploop, seer ontroort werden. Sommige seyden, dat het gedaen werde om saeke dat die soudaeten tsavonts voerleden in den rynck² rumoor gemaeckt hadden, roupende dat sij een goosekerck wilden hebben, maer meenden andere, dat het geschiede om die poppe, daer rechtvoerens of geteykent staet dat an den meyboom gehangen was ende nu geseyt werde onder die leufen geleyt te wesen om brant mede te stichten.

+ Jan van Oudewater stervet.

+ Joost Buyck, burgemeester tot Amsterdam, sijn huysvrou sterft.

1 Ballichie Occo, geb. 13 Sept. 1510, st. 12 Mei 1575 (De Bont 20).

+ f. 376. r.

+ TAmsterdam is voer die capiteyns doore in de mey een pop gehangen, daer veel murmuratie om was.

+ Pieter Pietersz, burgemeester, werdet tot Amsterdam ingeluyt.

+ TAmsterdam waken twee ghehele vaendels.

2 Bedoeld wordt de toenmalige gewoonte van soldaten om tot het nemen van eigenmachtige besluiten met zijn allen een grote kring te vormen, waarin een soort krijgsraad werd gehouden. Vergel. de afbeelding in het Kriegsbuch van Leonhardt Frönsperger, ± 1570. (mededeling van Dr. J.W. Wijn).

[p. 725]

Werde oeck op desen dach binnen Amsterdam begraven die broeder¹⁺ van de voirn. Pieter Pietersz, die nu oeck in den Heere gherust was, wechgenomen doer Goods genaede om geen verder verdriet te sien. Die Heere sij in dese sijn ziele genaedich. Amen.

Op den XXIIIIen hoorde men en sach men binnen Amsterdam niet dan⁺ van oproericheyt. Die faeme liep, dat onder den commissariën ende den burgemeesters groete swaere woorden gevallen waeren, hebbende questie van die capiteyns, welck men over die schutterie stellen soude, waervan ygelick die meester wilde sijn. Dese oneensheyt maecktede versceyde menschen versceydelick geaffectioneert te werden, want sommige hierdoer verbittert werden ende naemen andere oersaeck hierwuyt van swaere bedrouftheyt, besorcht dat hierwuyt rijsen soude groete beroerte ende verkeertheyt, sulx het toch nu tot hollen gestelt was. //

Op den XXVen Mey hadden wij tijdinge, dat binnen Deventer die soudaeten⁺ seer vermeerden, mids dat daer bedecktelick soe nu vijf, ses, soe⁺ dan meer ofte min van buyten inquamen, gesonden als men seyde aldaer doer beveele van dom Johan. Ende werde seer gesorcht, dat vandaen een overval gedaen soude werden ter plaetsen daer ment minst waende.

Op den XXVI werde binnen Amsterdam swaer verdriet gesien doer die⁺ guesen, die hem op desen dage haer daer seer opwurpen. Si begonnen haer overdaet doer die ingecoemen wuytlanders die wesende in groete getalen nae haer opgestelde voernemen nae den middach over twee uren haer tsamen vergaderden op den Dam ende vandaen sommige wuyt hemluyden sonden binnen den stadthuys tot den magistraet daer vergadert nae ouder gewoonte om pertiën in rechte te hoeren². Daer coemende dese der wuytlanders commissariën vraechden sij den burgemeesters of sij hem een kerck tot haeren gebruyck wilden doen of niet. Die burgemeesters antwoorden, dat sij sulx niet doen en mochten, souden sij haer eedt houden, alsoe die satisfactie van hemluyden anders inhiel. Dese gesanten spraken: ‘Wij hebben ons sermoon lange genouch buyten gedaen ende willen hierom een kerck hebben, alleen vragen wij u of ghi ons wilt gelieven dan niet’. Hierop seyden die burgemeesters: Wilden sij een^a kercke hebben ende die nemen, sij mostent lijden, maer hadden liever ende baden dat oeck haer, dat sij sulx niet en deden. Spraken wederom die gosen: ‘Wij versoucken maer an uluyden eyntelick antwoort of gi ons wilt een kerck gunnen of niet’. Waerop soe haest die burgemeesters geantwoort hadden, dat sijt niet conden accorderen, sijn sij terstont van den goosen overvallen ende werden die⁺ geheele wet metsgaders alle die vrootschap ende ander veel goede catholike, deen voer dander nae, sommige opt stadthuys ende veel in haer huysen gevangen genomen. Ende werden terstondt als dit regement aldus bedreven werde die vier vaendelen sien vligende, als gereet om dese overdadicheyt

1 Misschien was dit Jacob Pietersz, kerkmeester van de Nieuwe Kerk. Hij werd echter pas op 24 Mei 1578 begraven volgens het begraafregister van de weeskamer Nieuwe Zijde.

+ Pieter Pietersz broeder werdet tot Amsterdam begraven.

+ Twerret tot Amsterdam.

+ f. 376. v.

+ Tot Deventer coemen soudaten.

+ Die van Amsterdam werden van den goosen overvallen.

2 De schrijver wil dus zeggen, dat de schepenen op het stadhuis aanwezig waren voor de rechtspraak; volgens anderen hadden deze op maandag geen zitting (Ter Gouw VII, 359).

a Er staat ‘en’.

+ Die magistraet met veel goede catholike werden gevangen.

[p. 726]

tot onderstant te sijn. Och, wat beroerte ende verdriet hierdoer den goeden burgeren ende ingesetenen, sonderling priesters ende religiosen, overviele,⁺ dit waer te veel om te bescriven, want doer sulx als hier angerecht werden van den soudaeten, die met bloete rappieren gelijck verwoede beesten over straet liepen, grimmende ende roupende: ‘alarm, alarm’, en waer niet mogelick of een steenen hart most tot weenen ende screyen beweecht werden. Als dan nu die goosen den Dam mettet stadthuys inne hadden,⁺ soe verdeelden sij haer versceydelick. Sommige // sonden sij tot versterckinge van de wacht nae die poorten ende op die wallen. Andere bestelden sij, dat die straeten ende sonderling die conventen besetteden, loepende al doer den stadt met bloete rappieren in haer handen. Ende als sij nu den Dam, die poorten, die wallens met die conventen wel beset hadden, soe liep die geheele andere hoop tot die Minrebroeders daer sij seer qualick⁺ mede leefden. Die kercks outaeren met die beelden ende alle cyeragie werde daer geweldelick gebroken. Des convents goederen, huysraet, boucken, ornamenten, eedtbaere waere ende alle desgelijck werde voer roof genomen. Ende werden die broeders altsaemen deerlick mishandelt, gevangen genomen, tsamen met roupen ende spitelick spreken over straet gedreven, in een schip holbolch onder malcander geworpen, wesende soe weedemoedich, doerdien want hem haer cleeder meest vant lijf geschoort ende want sij soe geslaegen waeren, dat sij geen lust hadden om haerselven te verleggen of⁺ eens omme te keeren. Ende werden bij dese broeders mede in dit schip gestelt die pastoor van de Nieuwe Kerck, Mr. Maerten Donckanus, die provisoor, een convaers van Blockem, Br. Meynert¹, met voert die wet ende die vrooschap ende noch veel meer ander seer goede catholike. Ende werden dese tsamen wuyt den stadt gevoort ende op den dijck geset, vanwaen ygelick sijns weechs mocht loopen. Dit schieden al op dese tijt, waerdoer ygelick groote vrees overviel ende sonderlinck den conventen, die groete soch hadden van oeck terstondt voer een roof overgegeven te werden. Die pastoor van de Oude Kerck werde seer gesocht met veel andere, maer verstaeken haer, sulx dat sij niet gevonden connen werden.

⁺ Op den XXVII Mey werde die Oude Kerck binnen Amsterdam geraseert ende gesmeten. Ende werden die goosen altijts wreeder ende stouter.

⁺ Op desen dage reysden wuyt Amsterdam doer behulp van Jan Duyn², die capiteyn, deersame priors van Windesem, van Blocken ende Marienhoof.

⁺ Op den XXVIIIen reysde ick wuyt Amsterdam doer behulp van de voirn. capiteyn, niet anders denckende dan dat ick tot Amersfoort mijn toeganck nemen soude ende werde wonderlick sulx gedreven, dat ick tsavonts binnen Leyden tot die Poelsche susteren quame. Ende vonde mij in de schuyt, die gehuyert was van de Nieuwe Kercks pastoor binnen Delft³ ende beyde Pieters Opmeer⁴, diet oeck verliepen ende mij van de vracht vrijhielden,⁺ want sij mij danckteden dat // sij buyten den boom conden coemen.

+ Groete deerlicke beroorte binnen Amsterdam.

+ f. 377. r.

+ Die Minrebroederskerck werdet gebroken ende werden die broeders oeck mishandelt.

+ Die wet met die pastoor, die provisoor met die minrebroeders ende andere goede menschen werden met een schip buten Amsterdam gevoert.

1 Waarschijnlijk was dit Meyns Walravensz van Muiderberg (H.B. 1912, 142). De namen van de niet-geestelijken, die werden uitgezet, vindt men bij Ter Gouw VII, 366.

+ Die Oude Kerck werdet gesmeten.

+ Die prior van Blockem vertreckt.

2 Jan Duyn Cornelisz, geb. 1525, zeepzieder en oliekoper, 27 Mei 1578 kapitein van een vendel stadssoldaten, 1578 lid van de vroedschap, st. 1589 (Elias I 53).

+ Ick reyse nae Leyden ende come tot den Poelse susteren.

3 Paulus Cornelii Taphaeus.

4 De zoon Petrus Opmeer werd geb. 1551 en gaf de werken van zijn vader uit, o.a. het bekende martelaarsboek (Vermaseren 192 en H.B. 1956, 60).

+ f. 377. v.

[p. 727]

Op den XXIX in Mey werde tot die Heylige Stede de tabernacule vant⁺ hoochwardige sacrament met die cyragie van outaren ende beelden aldaer wredelick in een groete rasernie te niet gedaen. Men seyde, dat dese verkeerde haer dreck wuytleyden ter plaetsen, daer dit heylich sacrament eertijts gevonden was int vier daer die asch noch tegenwoordich laege, welck oeck van alle menschen in groeter waerdicheyt gehouden was tot dese tijt toe. Dit feyt is hier op desen dage geschiet tot swaer hartseer van meenich eewich ende werde van God tselfde geleden, maer en weten niet waerom anders dan om onse swaere sonden.

Op desen selfden dach is oeck binnen Haerlem een deerlicke beroerte⁺ geschiet tegen die religie ende den goede catholike. Het was hoochtijt vant hoochwaerdich sacrament ende was die goede gemeente in groeter menichte ter kercke om den dienst te hooren. Ende siet: Ten tijde als die processie soude wuytgaen ende die E. bisschop nu gereet stonde om theylich sacrament van den priester, die den dienst gedaen hadde met die cyborie te ontfangen, soe sijn in de kerck als dulke wolven gecoemen met bloete rappieren in haer handen die goosesoudaeten, roupende ende crijtende mids van haer te smijten, sulx dat die gemeent hierdoer in groeter vreese ende verbaestheyt coemende, hem ygelick sochte te verbergen, alsoe ygelick hem hier sonder geweer vonde ende op dit niet gepast hadde. Doerliepen dan dese wreede soudaeten den kerck sonder wederstant van yemant ende genaeckteden den outaer, daer die priester met het heylich sacrament stonde ende die bisschop gestaen hadde, maer nu versteken was. Het is ijselick om dencken tgunt hier bedreven werde. Dese quaede menschen vielen als verwoede honden an tot den priester ende ontnaemen hem in groeter bitterheyt wuyt sijn handen het lichaem ons Heeren soe alst in die monstrantie stonde, tselfde met wonderlicke versmaetheyt op der aerden nederwerpende ende met voeten treënde. O God, wat liedet ghi van U creaturen, maer U oordelen sijn rechtvaerdich ende ons onbekent. Hiernae hebben sij tselfde silver ende al wat voort in de kerck was van costelickheyt, kelcken, cyboriën ende ander diergelijck tot een roof genoemen. Voort braken sij die beelden met die outaeren. Ende ontnamen den menschen, die in der kerck waeren, die mannen haer mantels oft tabberts van haer lijf, die vrouwen haer houcken ende ringen van haer handen, sniënde oeck veel vingeren van der vrouwen handen om de ringen // te haestiger te crigen.⁺ Werde oeck een priester¹ doetgesteken ende wel acht ander priesters deerlick gequetst. Mede verscheyden veel bevruchte vrouwen van kinde doer groete anxt ende vervaernisse. Opt korste gescreven, twas hier soe elendich, dat het quaeder niet mocht wesen of God most ten oordel coemen. Is dan dit hier geschiet ende en is tselfde van God noch verdragen, wat noch hiervoer geboeren sal, moet gewacht sijn. O God weest genaedich.

+ Die kerck ende die tabernakel van de Heylige Ste tAmsterdam werdet booslick geraseert.

+ Wonderlicke confuys ende deerlicke boosheyt binnen Haerlem angerecht.

+ f. 378. r.

1 Petrus Ballingius, geb. Haarlem 1520, pater St. Margrietenconvent aldaar, omgebracht 29 Mei 1578 te Haarlem (Opmeer II, 303, 304, 307/308, die ten onrechte als sterfdatum 18 Juni 1578 geeft, H.B. 1878, 405). Volgens H.B. 1909, 339 kreeg de soldaat, die de moord pleegde, de doodstraf. Waarschijnlijk was dit een Engelsman, die op 20 Juni 1578 in 's Gravenhage werd terechtgesteld (Helmich 189).

[p. 728]

⁺ Op den XXXen Mey reysden sommige commissariën¹ van den Staeten nae Haerlem, in maniere al hadde hem luyden het feyt daer geschiet leedt geweest, haer veynsende of sijt hadden willen wreeken. Coemende tot Haerlem vingen sij sommige van de rumoermaekers, maer toonden genouch metterdaet dat het haerselfs opstel was, want sij die gevangens terstont wederom wuytlieten. Ende deden bij placaet ofroupen, dat het gunt den waerlicke luyden ontnoemen was most gerestitueert werden, maer tgunt kerckelick was mocht men voer prijs houden.

⁺ Op desen dage werde tot Leyden ofgeroepen bij edickt, dat nyemant van den burgers oft inwoonders den priesters nu van Amsterdam verloepen mocht spiticheyt of leedt doen ende dat men denselfde gaern gunde, dat sij binnen Leyden metterwoon bleven, maer mosten binnen drie daegen den stadt eedt van trouwicheyt doen². Sulx oeck sommige nu daer gecoemen als heer Dirrick³, cappellaen van de Oude Kerck tAmsterdam, ende heer Sebastiaen,⁴, schoolmeester vant Oudesijdtsschoel oeck tAmsterdam, met etlicke ander deden doer noodt, want sij niet en wisten werwerts sij^a haer bekeeren souden.

⁺ Op den XXXIen werde binnen Amsterdam nieuwe magistraet, burgemeesters, schepens, sesendedertich, officier ende diergelijck meer gestelt van den goosen⁵.

+ Commissariën reysen nae Haerlem, maer en toonen niet dan dat haerselfs opstel is datter geschiet.

1 Waarschijnlijk waren dit Mr. Paulus Buys en Jhr. Jan van der Does, die blijkens de thesauriersrekening op 30 Mei 1578 in Haarlem waren ‘nadat de desordre in de Grote Kercke was geschied’ (rek. fol. 40vo). Over de verdere afloop blijkt niets.

+ Tot Leyden werdt ofgeropen, dat men geen priesters van Amsterdam geweken moet misdoen.

2 Ordonnantie van 30 Mei 1578 (Secr. arch. 1575-1851, 689 fol. 198vo en 199).

3 Hij werd steeds met zijn voornaam aangeduid (H.B. 1886). Of hij identiek is met Mr. Dirck Cornelisz, eerste koormeester van de Oudezijds School (rap. 1578 fol. 110), blijkt niet.

4 Mr. Sebastiaen Reyniersz heeft slechts kort als schoolmeester van de Oudezijds school gediend. Alleen op de rekening van 1578 treffen wij hem aan. Hij kreeg voor ¼ jaar 3 £, 6 sc., 8 p. (rap. fol. 110vo).

a Er staat ‘hij’.

+ TAmsterdam versetten die gosen den wet.

5 Dit geschiedde op verschillende dagen, 28 Mei - 1 Juni 1578, voor de verschillende colleges (Ter Gouw VII, 380 etc.).