Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[April]

Op den eersten April quamen bij ons tot Amsterdam lantluyden, pachters⁺ van tconvent ter Lely wuyt Wognum in Noordelant gelegen, met haer brengende⁺ een dochter out vier jaeren, welck noch heyden was, twelck sij in de Nieuwe Kerck deden doopen. Ende was oeck onder dese lantluyden een oude vrouwe, die haer deerlick beclaechde, dat sij in ses jaeren tijts niet en had mogen noch te biecht noch te sacrament gaen. Dese biechtede haer seer oetmoedelick ende ontfinge het hoochwaerdich sacrament met groeter vuericheyt ende inwendige geestelicke vrolickheyt. Ende seyden dese lantluyden, dat // tegenwoordelick in Wognum over die hondert ongekersten⁺ gedaechde kinderen waeren, overmids dat sij tot gheen priester wisten te coemen ende die calvinister seckte niet toegedaen en waeren.

Op den IIen April spraeke ick een nonne wuyt Rijswijck, die nu bij ons⁺ van Haerlem quaeme. Dese seyde ons, dat op dese tijt binnen Haerlem groete tweedracht waer doer den goosen, die haer gestadelick versetteden tegen den catholiken, sulx dat sij op den voerleden goeden Vrijdach daer in die Domkerck wonderlicken natuerden, verhinderende den priesters van haer biecht hoeren, oeck met bloete rappieren dieselve dreygende. Somma: men hadde daer groete vreese, dat die kercken daer wederom geprophaneert ende die geestelickheyt wederom geslagen soude werden.

Op den IIIen werde binnen Amsterdam gepubliceert die ordinantie vant⁺ gelt op der goosen manier¹ ende vijantschap tusschen dese landen tegen dom Johan².

Op den IIIIen hadden wij tijdinge, dat in Vrieslant tegenwoordelick groot oproere hem verhief, soedat daer die bisschop³ met den Raedt⁴ van Leeuwerden gevangen geset waeren doer accusatie <soe nu die een den anderen lichtelick lasterden> dat sij groot verraet opgenoemen hadden.

Op den Ven seyde men ons wijt ende breet, hoe op dese tijt oeck tot⁺ Coolen ende daerontrent die menschen wel soeseer oproerich waeren als wij hier wesen mochten.

+ APRILLE.

+ Merckt van lantluyden, die tot Amsterdam coemen.

+ f. 370. r.

+ Groete rumoor binnen Haerlem op den goede Vrijdach in haer kerck.

+ Tgelt werdet gepubliceert op der goosen maniere tAmsterdam.
Fame van groot oproere in Vrieslant.

1 Placaat van 9 Nov. 1577 betreffende koersverhoging van de prins (Hoe 91), dat twee dagen vóór een placaat betreffende hetzelfde onderwerp van de Staten-Generaal (Terlinden 153) was uitgevaardigd.

2 Placaat van 7 Dec. 1577 van de Staten-Generaal (Terlinden 154).

3 Cunerus Petri, geb. ± 1530, 1569 bisschop van Leeuwarden, 1578 uitgeweken, st. Keulen 1580 (N.N.B.W. en Van der Aa).

4 Op 22 Maart 1578 werd de bisschop gevangen gezet, de anderen, raadsheren van het Hof, in verzekerde bewaring in hun huizen gehouden (M.A. II, 230, waar men de namen vindt).

+ Het rumoort oeck ontrent Coolen.

[p. 714]

⁺ Ick spraeke mede op desen dage twee vrouwen, die nu wuyt Gorcum tot Amsterdam gecomen waeren alleen om haer Paeschen hier te houden. Dese beclaechden haer van haer desolaetheyt in de catholike religie, daerinne sij gedwongen werden te derven alle priesterlicken dienst, alsoe in de geheele stadt niet één priester plaets mocht houden, maer soe haest sulck een daer quaeme terstont vervolcht werde ende veel verdriets most lijden. Ende was daer nu onlancks geleden veel rumoors geweest met oeck sommige gevangen te stellen, doer oersaeck want nu bevonden werde dat daer drie ofte vier kinderen op der catholike maniere gekerstent waeren.

⁺ Vertelden dese mij oeck van wonderlick verdriet als binnen Gorcum menich overquame, sulx dat oeck menich treftelick rijck coopman daer had honger moeten lijden ende hem alleen mogen voeden met water ende broot. //

⁺ Op den VIen Aprilis spraeck ick één, die tegenwoordelick wuyt Leyden⁺ quaeme, wesende nonne van tconvent tot Poel, ende vertelde die, hoe nu dese verlede Paeschen den catholiken een wonderlicke bedrouftheyt angedaen was, doerdien want naedat hem een montsoetinge gedaen was van een kerck te hebben tot exercitie van die catholike religie, wesende nu hiertoe die gasthuyskerck al gereet gemaeckt, ende nu tot desen om den priester te hooren preken vergadert waeren seer veel menschen, soe quaemen daer op die heylige Paeschdach die burgemeesters, scepenen met alle die magistraet, brengende voer haer een calviniste, dien sij daer authoriseerden ende inleyden om oeck aldaer sijn ketterie met vrijheyt te leeren. Dit siende die goede tot dier plaets vergadert ende merckende, hoe sij haer bedroogen vonden, gevoelden sij hem seer verslaegen, maer mosten die paciëntie hebben.

⁺ Op den VIIen saghen wij, dat binnen Amsterdam wederom quamen sommige religiosen van tconvent te Blocken, die nu een deel tijts gevlucht geweest waeren in Vrieslant, daer sij voort langer niet dorsten bliven overmids oproer twelck hem tot dier plaetsen nu oeck scheen te willen verheffen.

⁺ Op den VIIIen liep fame, dat die van Leyden drie vaendel soudaeten inhadden, die haer seer sonderling anstelden, haer in veel punten wuytgevende al hadden sij van dom Johan sijn volck geweest, ghenouch opelick wuytsprekende dat sij niet en dochten wederom wuyt Leyden te scheyden voer ende eer sij die stadt tot vier houcken in den brant gestelt hadden.

⁺ Op desen dage werde binnen Amsterdam die eerste doode begraven op der goosen manier op het boshuyserf¹, daer veel geschiets of gehoort werde.

Op den IXen hadden wij tijdinge, dat dom Johan wederom nedergeleyt hadde over die achtduysent staetensoudaeten, die men seyde dat wuyt Antwerpen ende andere steden getrocken waeren om Bergen in Henegouwen te ontsetten, daerof gesproken werde dat hem dom Johan ondervouget hadde², hoewel dat contrarie geseyt werde dat ditselfde Bergen noch belegert waere ende niet over en was.

+ Van Gorcum, dat daer niet één priester inne en is.

+ Merckt van armoede in desen tijt.

+ f. 370. v.

+ Tot Leyden werden die goede catholike sonderling bespot, mids haer een kerck gereetmaekende ende nochtans in denselfde een calvinist brengende om te preken.

+ Wuyt Vrieslant verloepen oeck religiosen.

+ Merckt van soudaeten in Leyden.

+ Het eerste begrave van een gues binnen Amsterdam.
Van een slach ende van Bergen in Henegouwen.

1 Dit was een erf achter het Paulusbroedersconvent aan de stadsmuur, waar het bushuis lag en dat volgens de bepalingen van de satisfactie was toegewezen aan de Gereformeerden voor het begraven (Ter Gouw VII, 307/308).

2 Op 17 Maart 1578 kwam een plan tot overgaaf van de stad aan Don Juan aan het licht, waardoor dit geen doorgang vond (M.A. II, 202).

[p. 715]

Op den Xen geschiede binnen Amsterdam, dat een scamele eerlicke⁺ vrou ter kerck geweest had ende nu wederom thuys ginck ende gecomen was met haer preeckstoel an haer arm ontrent die Nieuwe Brugge, soe moetede haer hier een soudaet, die sonder eenich woordt ofte wederwoort haer met een vuyst sulx voert hooft slouch, dat sij terneder viel ende te noos ende in alt hooft wonderlick seer bloede. Dit saege een bootsgesel, die hem ontsteken vonde // met groete zeloorsheyt soe het wuytwendelick⁺ genouch bleeck dit te wreken, maer bedwanck sijn moet ende spraeckt veel volcks daer tsamen schietende wuyt, die hierdoer seer verscrickt werden, vermeerderinge in haer sorge ontfangende, dat het hier noch qualicker loepen wilde.

Op den XI April hoorden wij noch van Haerlem, dat die goede menschen⁺ haer daer seer desolaet vonden overmids forsicheyt der soudaeten, die daer niet dan werre en sochten ende noch op den voerleden dach haer in de parochiekerck met menichte begaven, daer alle lichtvaerdicheyt met caetsen ende andere onbehoorlicke dingen bedrivende, alleen om te verhinderen dat men daer niet singen en soude dat lof vant hoochwaerdich heylich sacrament gelijck dat Donredachs, sulx het nu was, van gewoonte gesongen werde.

Op den XIIen spraeke bij mij een jongen van Amsterdam ende seyde die,⁺ dat nu onder die gemeen man gesproken werde hoe die goosen nu binnen Amsterdam hem seer wuytgaven als die met forsch wilden, dat men haer een kerck toestelden ende dat mede die wet daer verandert werde. Dit maeckte menich mensch vervaert, soe dit van één versproken werde, die genouch een kint was, gemerckt kinderen veeltijts bij die waerheyt spreken, maer most ygelick wachten, wat hier ofcoemen wilde.

Op den XIIIen quaeme bij ons een vrouwe wuyt Groeningerlandt ende⁺ brocht voer tijdinge, dat het lant van Groningen seer onder water tegenwoordich laege, onderloepen doer imbreek van dijcken onlanx bij tempeest daer geschiet¹. Seyde mede, dat bij dese selfde tempeest die voerstadt van Eemden wechgespoelt was ende dat oeck heel Eemden wechgeloepen soude hebben, ten hadde gedaen imbrecke van eenen dijck, waerdoer die stroom van twater sijnen crachte benoemen werde.

Vertelde mede dese selfde, dat sij in haer reysen verhoort hadde van⁺ seer groete armey, soe van doms Johan soe oeck van den Staeten, sulx dat te vreesen stonde een swaere gruwelicke vergietinge van menschenbloet voerhanden te wesen.

Op den XIIIIen hadden wij tijdinge, dat Grevelingen² met Bergen in⁺ Henegouwen haer met compositie onder doms Johan begeven hadden als waerachtige guvernoor van dese Nederlanden.

Op den XVen hoorde men binnen Amsterdam veel dreygementen over⁺ ende tegen den religie. Die priesters, die over straet gingen, die werden bespot ende besingelt, sulx dat sij scarp wisten hoe sijt hebben souden // ende waer sij haer verbergen souden.⁺

+ Merckt van boosheyt in Amsterdam.

+ f. 371. r.

+ Merckt van Haerlem, wat ongeschicktheyt daer in de kercke geschiet.

+ Bedrouftheyt in Amsterdam.

+ Swaere bedroufde tijding van Groningerlant ende Eemden.

1 Op 28 Maart 1578 was deze hoge vloed in de Ommelanden geweest (Rengers ten Post II, 122).

+ Fame van veel krijchsvolc.

2 Over de tweeslachtige houding van de bevelhebber van deze vesting gedurende deze maand, vergel. men de M.A. II, 219 en 225.

+ Van Grevelingen ende Bergen in Henegouwen.

+ TAmsterdam werden die priesters bespot.

+ f. 371. v.

[p. 716]

⁺ Op den XVIen April werde bij ons vertelt, dat geheel Brabant ende Vlaenderen in groete swaericheyt was, seer gequelt met oorlochsvolck, sulx dat sij wuyt haere steden scarp eens sien mochten. Ende en mocht nu gheen wuytvoeringe van gheene waeren wuyt dese landen gedaen werden nae Vranckrijck oft opwerts elders, overmids want die wegen nu sulx met conincks armey beset waeren.

⁺ Op den XVII gesciede binnen Amsterdam dat smorgens vrouch twee minrebroeders ghingen tot die Claeresusteren om daer God die Heere ter eeren misse te doen. Desen goede broederen gemoeteden drie soudaeten, die van den wacht quaemen, ende weeken dese broeders den soudaeten mets an deen sijde treende, dat sij onverhindert van haer mochten verbij ghaen. Die soudaeten nu verbij sijnde stelden haer terstont desen broeders bitterlick te bespotten ende spraken wuyt met vrijmondicheyt: ‘monicken hoe sal men u noch hangen’. Maer swegen dese broeders ende ghingen oetmoedelick voort ter plaetse daer sij wilden wesen. Dit geschiede hier op die heere straet int openbaer ende en werde van nyemant hiertegens yet geseyt.

⁺ Hadden oeck sprake, dat op dach voerleden die van Utrecht met scande wuyt haer stadt geleyt hadden die president van den Hage, Suys, met sommige canonicken ende andere doochtsaeme catholike, omdat sij desen suspeckt hielen als ontrou tot den prinsch ende dom Johan seer toegedaen¹.

⁺ Werden mede op desen tijt verraet gesocht binnen Amsterdam, doer oersaeck want nu in de stadt gecoemen was een leeck minebroeder met een waerlick habijt ende doer vrees sijn naem verandert ende sijn logiis anders gewesen hadde dan daer hij ghinck. Hierwuyt werde veel genomen. Men seyde, hij quaeme den stadt te verspieden ende te verraeden, waertegen oeck gesproken werde dat men voorsichtich soude sijn met den monicken, papen ende catholicken waer te nemen ende te bestellen, dat acht oft negen vaendel soudaeten, die vreemdt waeren, tot haer assistentie om den catholiken machtich te sijn haer toegeschickt werden. Dese leeckbroeder quame te voerschijn om hem van dese accusatie te beschermen, maer en conde soe goede reden niet bijbrengen, sulx hij seer deede, of het most wesen soe het die quaede voortstelden, vindende dese goede broeder hem⁺ doer desen lasteringe // geoorsaeckt te versteken om niet verder te vallen in haere tyrannie, daer sij sonderling geweldich in waeren, ende ghinck wuyt die wege om van nyemant gevonden te werden, want hij nu seer gesocht werde.

⁺ Op den XVIIIen April hadden wij tijdinge, dat binnen Antwerpen onder die gemeent groete twiste rees ende dat die goede haer seer onlijdsaem gevoelden, met wuytspreken dat sij voert niet wilden gedooghen, dat men haer in dese periculen behiel, waerwuyt haer gedreycht werde verlies van lijf ende goet, ende hierom beraeden wel lichtelic souden sijn om tegen den rebelle te slaen ende die te verdriven of selver wuyt haer stadt verdreven te werden.

⁺ Op den XIXen quaeme binnen Amsterdam sommich volck wuyt Vlis-

+ Brabant ende Vlaenderen werdet seer benaut.

+ Twee minrebroeders werden binnen Amsterdam naegeroepen, dat sij hangen sellen.

+ Vreemde oproer binnen Utrecht.

1 De namen van deze drie kannuniken, de deken van St. Pieter, Willem Veusels, drie leden van het Hof van Utrecht, een particulier en een vrouw vindt men in de M.A. II, 230.

+ Binnen Amsterdam werdet het verraet gesocht doer lasteringe van een minrebroeder.

+ f. 372. r.

+ Fame, dat tot Antwerpen twist is.

+ Van dom Johan werdet soberlic gesproken.

[p. 717]

singen, die op dom Johan scheenen seer gepassiit te sijn, mids hem noemende dat hoorekint, die bastert ende desgelijeks. Ons docht der most wat sonderlings voer die hant sijn, maer en conden gheen seker bescheyt vernemen.

Op den XXen werde ickselver, scriver van desen, gewaerschuwet, dat⁺ ick mij schicken soude bij mijselven wuyt Amsterdam te vertrecken of dat ick op morgen voerseker wuyt den stadt soude geleyt werden om saeke soe men mij seyde, dat ick met den priesters niet geweest hadde voer den commissariën, daer ick mij van verhindert vonde doer mijn passie daer ick an te bedde laege ten tijde als ick die weet ontfinge om daer te compareren.

Op den XXIen hoorde ick vrouch morgens hoe op dach voerleden die⁺ kinder ende op somme plaetsen halfwasschen gesellekens mids noch tot ander steden groete volwasschen ongeschickte persoonen al binnen Amsterdam veel rumoors gemaeckt hadden, met manieren te stellen op den straeten, al hadden sij die pertiën van goos ende papou <soe dese nu genoompt werden> in personagie willen speelen. Sij liepen tegens malcander vijantsgewijs, roupende: ‘Haer, haer, wij sellen u foreren’. Ende toonde ygelick of die den anderen hadde willen onderbrengen, sulx dat het naebij quame, dat sij malcander oeck met bloete rappieren ten eerste moode soude geslagen hebben. Dit dede menich mensch weede, die hierdoer bevreest werden, dat dit een voerspul mocht sijn van verder verdriet ende elendicheyt, wel siende hoe dese tegewoordige tijt niet dan oproer ende cativicheyt en dreychde. //

Op den XXII April hoorden wij, dat dese des prinschen Staeten veel⁺ te doen hadden ende sonderling in besongie waeren van wederom van⁺ de landen te nemen den hondertste penninck tot onderstant van den Bovenstaeten tegen dom Johan, daer faeme van liep, dat den lande boven groete impressie dede¹.

Die gedeputeerde² van Amsterdam waeren thuysgecoemen, maer werde geseyt dat sij terstont wederom op mosten om nae den Hage te reysen. Twelc oeck die suspicie seer stijfde, datter veel most te doen sijn, maer en conde nochtans niet sekers vernemen.

Op desen dage werde ick geconstringeert om voer des prinschen commissariën⁺ te comen, daer ick an des provisoors hant most beloven, dat ick tegen die pacificatie van Gendt, tegen die satisfactie van Amsterdam, tegens den prinsch ofte die gemeen ruste niet soude doen. Ick protesteerde, dat ick in desen niet langer wilde gehouden wesen dan tot mijn vertreck wuyt Amsterdam, sulx ick voerseker waende te haestigen.

Op den XXIII hadden wij tijdinge van groot swaer oorloch, welck voer⁺ die hant was, daervan gevreest werde dat het geheele lant soude doer in verdriet ende in verder bederfnisse coemen. Igelick hadde in de monde van groete bloetstortinge, die hierdoer verghoeten wilde werden, alsoe men veel hoorden, dat die pertiën over wedersijden ygelick forscher als forsch bleve.

+ Ick werde gedreycht wuyt Amsterdam geleyt te werden.

+ Binnen Amsterdam rumoeren die kinderen.

+ f. 372. v.

+ Fame, dat dom Johan den lande overvalt.

1 Op 20 Febr. 1578 besloten de Staten van Holland tot het heffen van de 100ste penning over te gaan (B. en M. 1893, 58).

2 Dit waren de burgemeester Kornelis Klaasz Meeuws Doos, oud-burgemeester Sybrant Occo en de pensionaris Marten Blockland. Occo werd later vervangen door Jan Vechtersz (Ter Gouw VII, 313).

+ Ick moet mede beloften doen den goosen.

+ Fame van swaer oorloch.

[p. 718]

⁺ Op den XIIIIen spraeke ick één, die van Machlen quame, ende vertrock mij die, hoe nu voer Psalmsondach laetsleden binnen Machlen groete beroorte geweest was doer sommige, die den minrebroeders¹ aldaer wilden wuyt den stadt verdriven ende souden tselfde gedaen hebben, hadde die gemeente met die schippers dat niet verhindert, die oeck vromelick daertegen opstonden mids dreygen, waert saeke sij tegen dien yet bedreven, dat sijt over haer geweldelick weeren wilden ende wreken. Die oersaeck van dese bitterheyt over dese goede religiosen en was niet anders dan lasteringe, dat sij an dom Johan screven ende van hem weder scriven ontfingen.

⁺ Op den XXVen hoorden wij, dat die religiose susteren binnen die conventen tAmsterdam haer seer wuytgaven als weynich wercks hebbende van haer besluyten² ende andere beloften. Men sach van de nonnen veel over tstraet loopen, wuyt diewelcke oeck sommige haer tot speelreysen begaeven in verscheyde steden, soe waert haer dochte genuchlickste ende vermakelickste te wesen. Ende als desen yemant vermaende, dat sij tegens behooren deden ende dat sij hierdoer den banne verdienden, soe spraken sij lichtvaerdelick met groete versmadenisse des heylich kercks swaert verachtende ende seggende: ‘doet men ons in den ban, wij sellen daerwuyt⁺ springen als één man’. Ende en conde van nyemant // hiertegens yet gedaen werden.

⁺ Op denselfden dach werde binnen Amsterdam op den goosen plaets ant boshuyserf begraven een vrou out over die tachtich jaeren. Ende hadde in haer opinie³ geweest al verde over die veertich jaeren. Dese was die anderde die op dese plaets begraven werde.

⁺ Op den XXVIen Aprilis werden binnen Amsterdam drie soudaeten gevangen geset⁴, om saeke want sij haer vermaeten die kercken te schennen ende die religiosen te overvallen. Dit gaeve veel menschen moet, hoepe hierdoer ontfangende, dat het hier noch in goede ordinancie soude mogen gehouden werden. Maer vreesden veel, dat het maer op clouckheyt geschiede, omdat die goede haer hierdoer souden laeten vernougen ende sulx sonder achterdacht werden, om soe met minder wederstant als ment minst peynsden haer overvalle tot bederve van de religie te mogen doen.

⁺ Op den XXVIIen hoorde men, dat seer cleyn gemaeckt werde die fame van dom Johan, daer voerens veel vrees of geweest was. Men seyde, dat hij noch over die vijftich mijlen boven Gendt was ende dat Gendt hem soe starck maecktede, dat het genouch onwinber soude sijn.

⁺ Op den XXVIIIen liepe binnen Amsterdam faeme, dat Amersfoort hem nu geheel van Utrecht gescheyden had ende dat dit Amersfoort hierom nu oeck soude benaut werden als Amsterdam benauwet geweest was om tselfde sulx met gewelt te brengen onder tverbont van den Staeten, dit alleen daertoe drivende ten eynde nyemant hem soude beroemen als reyn ende onsculdich van deser landen groeter ende lastiger beroorten.

⁺ Op den XXIXen hadden wij tidinghe, dat binnen Utrecht groete spraeck

+ Rumoor tot Machlen om den minrebroeders te verdriven.

1 Minderbroeders Observanten (M.A. II, 203).

+ Die religiosen binnen Amsterdam verwerpen veel alle discipliin.

2 Bedoeld is, dat zij besloten nonnen waren en dus niet mochten uitgaan.

+ f. 373. r.

+ Een out wijf is die anderde, die opt goose-erf begraven werdet.

3 Bedoeld is ketterse opinie.

+ Soudaten, die den kercken dreygen te smijten, werden gevangen genomen.

4 Daar zij niet in het confessieboek zijn te vinden, moet dit dus van militaire zijde zijn geschied.

+ Die fame van dom Johan werdet seer vercleynt.

+ Amersfoort verscheydet hem van Utrecht ende werdet gedreycht belegert te werden.

+ Fame van pays.

[p. 719]

liep van pays tusschen den Staeten ende den coninck. Maer seyden andere, dat dom Johan tegewoordelick Bruyzel belegert hadde, wesende daervoer met groote menichte van peunieren.

Op den XXXen werde mij voer seker vertrocken, dat dese vijftien provinciën⁺ tsamen met malcander geconcipiërt hadden ende oeck geconsenteert een groote swaere exactie, welcks gelijck noyt yemant tevooren gehoort en hadde, om daermede dom Johan tegens te staen.

+ Fame van ongehoorde scatting.