Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Maart]

Op den eersten Maert vonden haer veel goede menschen ende sonderling⁺ die priesters seer perplex, verbaest ende bescroomt, wuyt oersaeck dat hemluyden⁺ tevoeren quaeme van eenen eedt den prinsche te moeten doen, besorricht dat hem tselfde soude werden tot beswaernisse haerder consciëntie, maer waeren veel die dat licht rekenden, meenende dat God hetselfde <doerdien want sijt niet ontcomen conden> haer soe swaerlick niet soude eyschen.

Op den IIen hoorde men, dat binnen Amsterdam oeck onder die pastooren contrarie opinie was van den eedt te doen, mids dat die één¹ daervan wuytriep, dat die in gheenre manier behoorde gedaen te werden, ende die ander seyde, dat men die wel doen mochte sonder enige swaericheyt. Ende geschiede dese malcander contrarie wuytroupinge van ygelick in sijn kerck onder haer sermoen. //

Op den IIIen in Maert hoorde men, dat die ineoemende luyden, wesende⁺ veel int getale binnen Amsterdam, wonderlicke dreygementen spraeken,⁺ hoe sij binnen desen stadt souden die kercken smijten, die conventen pilgeren ende den religiosen met den priesteren verdriven.

Men siet oeck, dat binnen Amsterdam die ordinancie over die religie die vasten angaende, soe het hier in de vasten was, geheel gebroken ende verwurpen was, want hier nu opelick voer alle man te coop stonden eyeren, vleys, speck, versche vogelen ende diergelijck andere, tot deser tijt verbode waeren.

Werde oeck op dese tijt geseyt, dat dom Johan Bruysel in hadde gecregen⁺ doer compositie ende overgeven.

+ MAERT.

+ Die goede sijn tAmsterdam met den eedt beswaert.

1 Dit was Jacob Buyck. Met de ander is bedoeld Maarten Donk. (Noordeloos II, 90).

+ f. 366. v.

+ Die incomers dreygen die religie binnen Amsterdam seer.
Die geestelicke policie houdet binnen Amsterdam op.

+ Fame van Bruysel.

[p. 708]

⁺ Van Vlaenderen quame sprake, dat den kercken ende religiosen daer oeck van den Staeten haer silverwerck ofgehaelt werde tot behouf van desen oerloge.

⁺ Op den IIIIen begonnen die religiosen ende catholiken haer goederen te packen ende van Amsterdam te versenden, bevreest om van den quaetwilligen berooft ende gepilgeert te werden, sulx ick scriver van desen oeck selver dede, bestellende het ons nae der Goude, daer ickt met groete moyte ende swaere oncost vandaen gecregen hadde. Het swerven ende het dwaelen van de goede menschen was te deerlick, want ygelick hem verbaest vonde, al hadde hij het lijf quijt geweest.

⁺ Op den Ven spraken wij religiosen, die nu wuyt Brabant quamen, ende vertrocken die, dat sij wesende in een waerlick habijt nochtans onderweechs veel spijticheyt hadde geleden, al een wuyt haer wesen geoordelt te sijn religiosen, ende werde haer naegeroepen: ‘Siet, siet, daer gaen monicken, berooft haer’. Ende werden oeck buyten tsHertogenbosch doer desselfs stadtsluyden deerlick van als gepilgeert. Dese seyden oeck, dat binnen Bruysel wel drie parochiekercken ofgebrant waeren doer den burgeren daerbinnen¹.

⁺ Op den VIen quaeme binnen Amsterdam ontrent den avont een groot rumoor onder die soudaeten van den stadt, sulx dat doen seer gevreest werde van oploep bij dieselfden. Sij riepen: ‘Gelt, gelt,’ seggende dat sij van den eersten met den laetsten penninck wilden betaelt sijn ende dreychden den beveelhebbers te doerschieten ofte te doersteken.

⁺ Op den VIIen werde het geschille van den soudaeten te neder geleyt, mids dat haer belooft werde metten eerste haer volle betaelinge. Op den VIIIen wast binnen Amsterdam noch seer oproerich doer het volck, twelcke daer van buyten inquaeme, ende werden daer veel confuys ghesien. //

⁺ Op den IXen in Maert hadden wij fame, dat het huys van Apcou doer⁺ een drosser, Schaep genoomt, wesende capiteyn van tselfde huys doer oude ordinancie, maer daer nu een deel tijts of geweken, wederom met clouckheyt overvallen was ende dat dese Schaep gevangen gesonden hadde tot Utrecht die soudaeten, welck hij daerop vonde².

Op den Xen seyde men, dat die van Utrecht weederom meester geworden waeren vant voorn. casteel Apcou, met manier sulx volcht: Die van Utrecht naemen met haer in manier als gevangen die huysvrou³ van dese Schaep voirn., tot noch toe binnen Utrecht geweest. Ende coemende met desen voer Apcou, soe eysteden sij desen Schaep ende seyden hem, dat hij een van tween most kiesen, selver van thuys bij haer coemen of dat hij soude moeten sien, dat sij haer wille met sijn huysvrou souden doen, met dreygement dat sij haer terstondt souden ophangen. Waerdoer Schaep hem benaut vindende, is van tslot gecomen ende werde gevangen genoemen ende sulx gebrocht binnen Utrecht, soedat dit casteel hierdoer wederom onder Utrecht ghebrocht is.

⁺ Op den XIen hoorde men wederom veel van dom Johan, dat hij nu ge-

+ Die van Vlaenderen haelen oeck tsilver van den kercken.

+ Die catholiike ende religiosen vluchten haere goederen wuyt Amsterdam.

+ Religiosen werden doer die wuyt tsHertogenbosch berooft.

1 Op 6 Febr. 1578 werden te Brussel twee parochiekerken en buiten de poort een klooster afgebrand (De Pottre 80).

+ Vrees van oploop onder die soudaeten tAmsterdam.

+ Oproerich is men tot Amsterdam.

+ f. 367. r.

+ Van tcasteel tot Apcou wat sonderlings.

2 Dit geschiedde in de nacht van 5/6 Maart 1578 (Ter Gouw VII, 292).

3 Katryn Popiusdr. Occo (vergel. fol. 246vo).

+ Van dom Johan.

[p. 709]

worden was meester oft heer van Mastricht ende dat hij in Brabant sonderlinghen victorioos was. Men seyde, dat tegenwoirdelick qualick wuyt Hollant nae Antwerpen gereyst mocht werden.

Op den XIIen werden binnen Amsterdam die oude vaendels van den⁺ catholiiken nedergeleyt ende die vaendels van de goosen wederom opgerecht, waerdoer veel ballingen, dus lange wuyt den goosensteden geweken, wuyt Amsterdam gescheyden sijn, onder welcke oeck wechreysden die eerbaere heeren meester Sasbout, pater van sint Anna tot Delft, met sijn broedermeester Gerrit, tsamen broeders van Br. Adam Sasbout¹ van Delft.

Op den XIIIen werde ick scriver van desen selver doer goede vrienden gewaerschuwet, dat ick ymmers ter Goude niet soude coemen, met angeven⁺ dat men mij daer socht in haer handen te crigen om doer alle manieren oeck met tormenteren mij soe verde te brengen, dat ick haer soude bestellen onses convents brieven, die ick nochtans niet en wist, waer sij waeren, hoewel mij naegegeven werde, dat ick die hadde. Werde oeck om gelijke saeke pater Claes Zuermondt, rectoir van den Magdaleenen ter Goude, gewaerschuwet om mede nyet ter Goude te coemen.

Hoorden noch, dat op dach voerleden, wesende S. Gregoriusdach,⁺ ter Goude een jonckheer, wesende een religioes van de Collaciebroeders aldaer, sijn eerste misse gedaen hadde tot verwonderinge van veel dien dit tevoeren quaeme². //

Op den XIIIIen Martii vond men binnen Amsterdam an den Doelen in⁺ groeter spiticheyt gescreven op die geestelicheyt dese naevolgende woorden:⁺ ‘Eet papen, schijt monicken, veecht u naers met canonicken’. Als dit gelesen werde, hoorde men wel wat rumoors in manier of ment hadde willen wreken, maer en volchde hiervan niet nae.

Oeck geschiede op desen dach, dat een priester over straet gaende ontrent⁺ die Clarissen van vijf ofte ses nu ingecomen persoonen overvallen werde met veel spitige ende onnutte woorden niet sonder dreygementen van slaen, sulx dat dese goede heer geheel verscricktede ende verbaest werde, genouch bestervende.

Scheyden oeck op desen dach van Amsterdam sommige priesteren om⁺ te ontcomen die swaericheyt van eedt te doen, waertoe sij gedreven werden doer een mandament van den bischop van Haerlem, twelck nu in den kerck an de sacristie stonde. Ende reysden een van deselfde priesters ter Goude om daer int heymelick te sitten ende sijn cost met sijn priesterlick exercitie te vercrigen.

Op den XVen werde ons van een missive geseyt, welck gescreven was van⁺ den pastoor van Haerlem³ wuyt Antwerpen, inhoudende dat die staten-

+ Tot Amsterdam werden conincks vaendels ofgedanckt ende der gosen vaendels opgerecht.
Pater van sint Anna tot Delft vertreckt.

1 Adam Sasbout, geb. Delft 1516, 1545 minderbroeder te Leuven, schrijver en geleerde, st. Leuven 1553 (N.N.B.W.).

+ Ick werde gewaerschuwet ter Goude niet te coemen.

+ Ter Goude doet een jonckheer sijn eerste misse.

2 Misschien was dit heer Jan Cornelisz, de laatste overlevende van de collaciebroeders, die op 20 Dec. 1629 het Weeshuis te Gouda begiftigde (Walvis I, 205). Op 19 Dec. 1595 werd het graf van Catryn Jacob van Borsselen en haar kinderen op zijn naam overgeschreven (grafboek Janskerk fol. 87vo.) Op 28 April 1579 legde hij de eed op de pacificatie te Gouda af (ing. st. 29 April 1579).

+ f. 367. v.

+ Merckt bitterheyt over die religie.

+ Een priester werdet op straet gelastert ende gedreycht.

+ Veel priesteren sceyden van Amsterdam, omdat sij haer ontsaegen eet te doen nae ordinancie van den bisschop tot Haerlem.

+ In Brabant werden oeck die kercken geslaegen.

3 De officiële pastoor van Haarlem was toen Jacob Nicolaasz Wij. Daar hij echter nog tot Mei 1578 in Haarlem bleef en toen naar Keulen uitweek en niet naar Antwerpen (Opmeer II, 308), is het echter zeker, dat de afgezette pastoor Wierick van Ham Blisius is bedoeld, die na de pacificatie vrij kwam.

[p. 710]

knechten tegenwoordelick in Brabant ende Vlaenderen begonnen den kercken te smijten ende die religiosen wuyt den conventen te verjaeghen.

⁺ Op dese tijt werden binnen Amsterdam doer die Hollantsche commissariën¹ die swaeren imposten bijnae op alle soewat men bedencken mach verhuyert. Ende bleve noch al een convoyschip bij den Diimermeer leggen, twelck den schuyten tot Amsterdam reysende ondersocht of der gheen eedtbaere goet in en waere, verhinderende dieselfde in den stadt te brengen. Dese convoy hadde tot een wimpel een processie kercksvaen op, niet sonder bescompinge ende bespottinge van de heylich kercks ceremoniën.

⁺ Van Utrecht hoorde men, dat daer groet oneensheyt ende vervaernisse was, soedat sij wuyt den stadt veel haer goederen vluchteden ende gestadelick met menichte becommert waeren om den stadt te verstercken met bolwercken ende blockhuysen te maeken.

⁺ Op den XVIen hoorden wij veel versceyde fame van dom Johan. Sommighe seyden, dat hem veel volcks ofgeslagen was ende tuychden andere, dat hij⁺ heel prospereerde. Veel vertelden, dat hij Lyer inhadde ende // liep mede tijdinge, dat hij meester geworden was van Mastricht.

⁺ Op desen dach in den avont werde binnen Amsterdam veel rumoors gemaeckt tot triumphe van sulcke pays als sij nu gemaeckt hadden. Alle die clocken binnen Amsterdam luyden van tsavonts te sevenen tot achten. Alle het geschut van de stadt werde los geschoten, soe datter een vreeselick geruft was, pijnlick om hooren in manieren van tijt alst dondert ende die clocken luyden. Der werde oeck overvloedelick geviert ende licht gemaect met pecktobbens ende diergelijck te verbranden. Mede soe waeren die nu eerst angenomen soudaeten al dese naemiddach met haer vaendelen seer int roeren ende bedreven tegen malcander veel vreemdicheyt met alle openheyt, sonder yet te dencken anders dan dat nu alle dingen wel waeren ende gheen meerder swaericheyt van den coninck ofte yemants ander en hadden te verwachten. Dit saegen veel goede indaerige luyden in ende^a vonden haer hierdoer soe benaut, dat sij haer niet wisten te bedwingen van huylen ende screyen, groetelick bevreest ende beducht van verder bedrucktheyt ende bangicheyt.

⁺ Op den XVII Martii scheyden van Amsterdam alle die apparaten van oerloge, die convoyen met het gundt, waerdoer verhindert werde dat in de stadt gheen tovaert en quame. Ende quaeme terstondt het Damrack geheel vol schepen in gelijker manieren alst eertijts voer dese beroerte plege te geschien.

⁺ Op den XVIIIen werden die priesters binnen Amsterdam bedwongen eede te doen an den commissariën. Ende dede desen in alle der priesteren ende religiosen plaets Donckanus, meester Maerten, deken van den Hage, tegenwoordelick pastoor van de Nieuwe Kerck. Der werde wel veel tegens gewrastelt, maer tmost nochtans wesen ende geschiede sulx niet sonder groet swaer hartseer van die tselfde diet deden ende die hiervan hoorden spreken.

⁺ Op den XIXen wast memorie vant hoge waerdige sacrament, hoe won-

+ Voer Amsterdam blijft noch een convoyschip leggen met een kerckvaen voer haer wimpel tot benautheyt van den stadt.

1 De namen van deze commissarissen vindt men B. en M. 1893, 55.

+ Tot Utrecht is groete vreese ende werdet daer gebolwerckt ende gevluchtet.

+ Verscheyde fame van dom Johan.

+ f. 368. r.

+ Tot Amsterdam werdet over haer satisfactie geviert ende getriumpheert, niet sonder bedrouftheyt van veel.

a Er staat ‘en’.

+ Alle dat beletsel van toevaert is op desen dach van Amsterdam wechgedaen.

+ Die priesters ende religiosen moeten tAmsterdam eedt doen.

+ TAmsterdam werdet theylich sacrament noch in processie gedragen.

[p. 711]

derlick tselfde eertijts in de Heylighe Stede gevonden is ende werde binnen Amsterdam een feestelicke processie gedaen, daer het heylich sacrament groete eere bewesen werde, sonder // dat op dese tijt hier eenige scandalen⁺ gevielen tot verwonderen ende blijschap van menich die anders gesorcht⁺ hadden. Ende waeren oeck in dese processie die ses astagiers wuyt Amsterdam, als boven geteykent staet tot Delft gereyst tot assecuratie van der goosen commissariën, die tAmsterdam die satisfactie souden invoeren, die nu daechs tevoeren wederom thuys gecomen waeren, midsdien toonende dat nu alle dingen nae haer satisfactie buyten wantrouwe oft achterdacht waere.

Op den XXen Martii werde ick scriver van dese wuyt der Goude doer⁺ treftelick volck gewaerscuwet anderde werf, dat ick mij ymmers binnen Amsterdam van straet soude houden ende niet ter Goude coemen om niet te vallen in de ongenaede der quaetwilligen, die op mij ghingen ende voerhadden oeck met tormenteren soe verde te brengen, dat ick haer soude in handen brenghen ons convents brieven, dien ick nochtans niet en hadde.

Consuleerden oeck wij conventualen wuyt Steyn met een canonick van⁺ Utrecht op dese tijt tAmsterdam sijnde over een requeste, welck wij voerhadden om den Hollantsche Staten over te geven om alimentacie wuyt ons goederen te hebben. Ende opende dese canonick ons hierinne soe groete swaericheyt met soe sobere hope van yet te verwerven, dat wij ons verscrickt vonden ende werden geheel weemoedich, meerder als wij oyt tevooren geweest waeren, beducht werwerdts wij ons souden keeren. Hij seyde, dat die Staeten gheen conventen bekennen en wilden, dat ygelick op sijnselfs naeme most versoucken, ende dat nyemant, die eenige conditie hadde om sijn nootruft te vinden, dorst dencken, dat hem van den Staeten yet soude toegeleyt werden. Hierbij stellende, dat van ons voer al soude moeten gewesen werden ende gelevert ons convents brieven, of dat wij eedt soude moeten doen dat wij vandien niet en wisten, twelck lichtelick soude tenderen tot groete swaericheyt ende ijselickheyt. Die almogende God is bekent in wat verbaestheyt wij ons // hierdoer vonden, maer mosten⁺ die paciëntie hebben ende verwachten wat die Heere ons hier van soude laeten overcoemen.

Op den XXI Martii hoorden wij wederom fame van dom Johan, dat noch⁺ groete hope van pays voer de hant was tusschen hem ende die Staten boven doer toedoen van den keyser ende die koervorster heeren.

Men seyde oeck, dat hij Machlen inne soude hebben ende tegenwoerdelick⁺ sonderlinck an sijn sijde prospereerden¹.

Op den XXII werde bij ons vertelt, dat binnen Amsterdam met edickt dom Johan verclaert werde vijant te sijn van dese landen ende dat verboden was op verbuerte van lijf ende goet an dom Johan gheen missiven te scriven².

Werde oeck op desen dach nae oude ordinancie het hoochtijt van onser⁺ Vrouwen Annunciatie geviert, maer weeckteden veel quaetwillige wuyt,

+ f. 368. v.

+ Die astagiers van Amsterdam sijn thuysgecomen.

+ Ick werde gewaerschuwet in huys te bliven.

+ Wij wuyt Steyn consulieren op een request, hetwelck wij meenen over te geven om alimentatie te versoucken, ende wat ons geantwoort werdet.

+ f. 369. r.

+ Fame van tractaet om pays te maeken.

+ Fame van Machlen.

1 Op 8 Febr. 1578 kwam een plan tot overgaaf van de stad aan Don Juan aan het licht, waardoor dit geen doorgang vond (M.A. II, 171).

2 Dit geschiedde pas op 3 April 1578 (vergel. fol. 370ro).

+ Onser Vrouwenbootscap werdet van veel tAmsterdam niet geviert.

[p. 712]

die openbaerlick haer huysen openstelden ende haer werck deden oft werckendaghe had geweest.

⁺ Op den XXIIIen quaeme één wuyt Brabant binnen Amsterdam. Dese vertelde, dat geheel Brabant qualick mocht bereyst werden doer het gewelt vant crijchsvolck, welck dom Johan daer had loepende, die oeck ontrent tsHertogenbosch vier wagens met goet ende coopluyden hadden nae haer gevangen wechgebracht.

⁺ Op den XXIIIIen verspreyden hem tijdinge, dat dom Johan thuys te Vuylvoort machtich ende geweldich geworden was¹.

⁺ Menich mensch vond hemselven op dese tijt seer perplex sonder te kennen versinnen, wat hem oerber gedaen waer. Ende hadden bijnae tot alle half uwren een veranderinge in haer concept, waermede sij opstelden nu herwerts dan derwerts te reysen ende terstont hieran wederom niet te vertrecken, maer te bliven.

Op den XXVen troosteden de goede catholike malcanderen met fame, dat tegenwoordelick seer getracteert werde om volcomen pays te maken tusschen dese landen ende dom Johan.

Oeck werde hier gestroyt, dat het huys te Vuylvoort nu onder den coninck gecomen was ende dat die van Antwerpen haerselven in groete vreese vonden, sulx dat sij daer met groote getale verliepen ende haer goederen wuytvluchteden.

⁺ Oeck spraeck men, dat dom Johan mede Bergen in Henegouwen belegert hadde.

⁺ Op den XXVIen hadden wij tijdinge, dat in de voerleden nacht twee vaendel van den soudaeten gewaeckt hadden, sonder dat men sekerlick konde verstaen wat datter te doen mocht sijn, maer werde wuytgestelt dat men nu oeck binnen Amsterdam het verraet began te soucken op der goosen⁺ manier, die sulx altijts plegen te doen als sij den // religiosen ofte den kercken voerhadden eenige overlast te doen.

⁺ Op den XXVIIen werde binnen Amsterdam vertelt, dat die conventen in Brabant ende namelick tot Antwerpen ende Machlen alle haer doeren, wuytgesondert één daer men wuyt ende inne den conventen ghinck, toegemetselt waeren om sonder sorghe te sijn van doer den conventen eenich verraet te wachten². Soe laege den menschen tot desen tijde gestaedelick van verraeden te werden in haer hart oft sinne.

⁺ Op den XXVIII Martii hoorden wij, dat die fame vant huys te Vuylvoort, sulx recht voerens geteykent staet, falgeerde, maer werde geseyt dat Artoys met Henegouwen met dom Johan geaccordeert waeren.

Op den XXIXen sach men binnen Amsterdam, dat veel menschen haer⁺ noch seer bedroufden doer soe swaere excijnsen als sij nu ondervonden, dat sij op alle dingen gheven mosten. Ende beoorsaeckten dese excijnsen, dat nu als het Paeschavont was die vleyshalle niet op en ghinck, overmids dat die vleyschouders op sulx niet wilden slaen, seggende dat sij des niet gewesen en mochten, souden sij thaer behouden.

+ Geheel Brabant werdet doer dom Johan sijn volck doerloepen.

+ Fame van Vuylvoort.

1 Op 3 Maart 1578 kwam een plan tot overgaaf van dit kasteel aan Don Juan aan het licht, waardoor dit geen doorgang vond (M.A. II, 192). Op de volgende folio wordt dit dan ook tegengesproken.

+ Die goede menschen verdwijnen ende werden met vrees overvallen, sulx dat sij tot alle ogenblick ander concept nemen.
Fame van tractaet.

+ Van Bergen in Henegouwen.

+ Wuytstel van verraet binnen Amsterdam.

+ f. 369. v.

+ Vreemden tijdinge van de conventen in Brabant.

2 In Antwerpen werd in Maart 1578 inderdaad het convent van de minderbroedersobservanten op deze wijze afgesloten (M.A. II, 203).

+ Van Vuylvoort falgeert ende werdet gesproken van Artoys ende Henegouwen.

+ Op Paeschavont gaet die halle tAmsterdam niet open.

[p. 713]

Op den XXXen hadden wij tijdinge, dat die soudaeten binnen Amsterdam⁺ op den voirgaenden avont onder malcander seer discort geweest hadden, mids dat sommige wuyt haer haer stelden als rumoor te willen maeken om tegen die religie op te staen ende waeren andere oeck wuyt haer hierinne denselfden contrari. Men seyde, dat het seer periculoos op die tijt hadde gestaen van die cyragie der kercken te demolieren.

Op den XXXI seyde men ons, dat op dach voerleden, wesende die hooge⁺ Paeschdach, den soudaeten verbodt gedaen was in Amsterdam, dat nyemant van hemluyden op dien dach in eenige kerck mocht coemen om den gemeent die vrees te benemen van enige beroorte haer over te coemen. Ende vouchden haer dieselfde soudaeten hierinne gehoorsaem.

+ Op die Paeschavont rumoeren die soudaeten binnen Amsterdam onder malcander, niet sonder sorge van oploop.

+ Die gosen werdet op Paeschdach die kerck verboden.