Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[December]

Op den eersten December hoorden wij veel verdriets, dat den burgers⁺ van Amsterdam, die voer dese beroerte sonder eenich achterdacht tot versceyde plaetsen gereyst waeren, angedaen werde, mids dat men haer gevangen naeme ende veel leetds toonde.

Op den anderden, III, IIII ende vijfden wast tot Amsterdam geheel benaut, soedat daer van gheene plaetsen yemant en quaeme. Twelck geschiede doer den goosen, die alle plaetsen sochten te besetten om te verhinderen, dat hier gheen provande in en soude coemen.

In dese daegen werde oeck binnen Amsterdam doer den burgemeesters sonder clockeslach geschickt, dat die munte daer ganck hebben soude als nu onlanx tot Utrecht gepubliceert was, genouch op maniere der goosen².

Op den VIen werden binnen Amsterdam die goesen, die gevangen werden⁺ als sij dese voerlede daegen soe vijantlicken in den stadt quamen, // haer gevangenisse ontslagen ende ter poort wuytgebrocht. Dit dede minnich mensch verwondert werden, want noyt veel gehoort is, dat alsulcke gevangens, die opt stuck van haer gewelt in handen quaemen, lichtlick quijtgelaeten werden. Maer en twivelden die gemeent niet, ofte ten geschiede doer die goede heeren om beters wille, die met doochden sochten haer vijanden den moet te breken.

+ DECEMBER.

2 Hiermee is bedoeld de afkondiging van de ordonnantie op de munt van de Staten-Generaal van 11 Nov. 1577, die blijkbaar kort tevoren te Utrecht was afgekondigd (Hoe 93 en Terlinden 153).

+ Die gevangens werden tAmsterdam losgelaeten.
f. 356. r.

[p. 690]

⁺ Op den VIIen Decembris scansteden die van Amsterdam haer stadt seer, sulx sij oeck nu dese voerlede daegen starckelick gedaen hadden, ende hielen starcke wacht, bevreest van meerder overvalle der goosem

⁺ Op den VIIIen hoorde men binnen Amsterdam veel ghekerms ende beclachs overmids dat haer nu alle toevaert behindert werde, sulx dat daer alleen gheen provande in mocht werden gebrocht, maer datter oeck gheen menschen conden incoemen. Hetwelck al begonnen had van den dach of, daerinne die goose wuyt den stadt verdreven waeren.

⁺ Op den IXen quaeme die van Amsterdam wederom wat troosts doer fame, dat daer wederom goet in soude mogen coemen. Maer en volchden daer niet nae ende werden die menschen maer met schoone woorden geflacteert.

⁺ Op den Xen liep starck rumoor binnen Amsterdam, dat ontrent Muyen wel XV vaendel goosen vergadert waeren, die voerhadden om Amsterdam te coemen overvallen. Ende werde hierbij geseyt, dat oeck van andere wegen meerder goosen verwacht werden, die bij de voirs. XV vaendelen haer souden versaemen. Ende quaeme den gemeente hierdoer over groete sorghe, bevreest dat sij van binnen hadden doer wien sij mochten verraeden werden. Maer waeren de wethouders seer voorsichtich om den stadt wel te doen bewaeren, opnemende tot des stadts behouf alle boscruyt, twelck eenich craemer te coop mocht houden.

⁺ Op den XIen liep alle eetbaere waere binnen Amsterdam seer op tot swaere benautheyt der armer menschen, waerdoer die wet hem genootsaeckt vonde den rogge op een sekere prijs te setten ende tstelden den last op LXXV goutguldens.

⁺ Hier werde oeck veel van dom Johan vertelt, dat hij met sijn armeyde seer doende was ende den Staeten veel te doen gave.

⁺ Van Romunde hoorden wij, dat die statenknechten of geweken waeren ende dat dieselfde soudaeten waeren, daer rechtvoerens of geseyt is dat tot Muyden waeren om Amsterdam te coemen overvallen. Andere seyden, dat die staetesoudaeten Romunde inhadden¹.

⁺ Op den XIIen hoorden men den menschen seer deerlick over straet kermen ende beclaegen ende opelick wuytspreken, dat sij den stadt noyt soe benaut gevonden hadden, als wesende sonder alle neeringe in groete dierte alre dingen.

⁺ Op den XIIIen werde vertrocken, hoe nu in dese voerlede daegen sommige wuyt die rijckdomme van Amsterdam haer magistraet versocht hadden om toegelaeten te werden tot communicatie met haer, waerinne sij sochten⁺ middelen om volcomelick accort te maeken met den prinsch, // nemende haer fundament op des gemeents swaere benautheyt. Ende quaemen bij desen sommige wuyt die wet, maer en conde niet sekerlicks vernomen werden, wat bij hemluyden gesloten werde. Wuyt desen ontfinghen veel groete droufheyt, wel vermerckende dat hierwuyt weynich goets mocht coemen.

⁺ Op desen dage sprake ick één, die nu tegenwoordelick wuyt Haerlem quame, ende vertrock die, hoe scandelick tot Haerlem van Amsterdam gesproken werde met wonderlicke dreygementen om denselfden stadt met

+ Men scanst tAmsterdam.

+ Groete benautheyt tAmsterdam.

+ Fame van troest voer Amsterdam.

+ Fame van quade tijdinge voer Amsterdam.

+ Die rogge werdet tot Amsterdam geset op LXXV goutgulden.

+ Van Dom Johan.

+ Van Romunde.

1 Pas op 4 Jan. 1578 waren de troepen van de Staten door de troepen van Don Juan gedwongen het beleg van Roermond te staken (M.A. II, 140).

+ Kermen ende clagen binnen Amsterdam.

+ Die rijcdom versouckt den magistraet tAmsterdam.

+ f. 356. v.

+ Tot Haerlem werdet scandelick van Amsterdam gesproken.

[p. 691]

al die daer in waeren tot een beut te geven ende te vermoorden, daertoe⁺ sij nu <soe sijt lieten luyden> knechten annaemen ende die in dienst waeren gelt gaven. Die oersaeke van dese nieuwe bitterheyt en quame nieuwerts anders wuyt dan dat die van Amsterdam haer stadt bewaert ende haerselven tegen haer vijanden, dien sij nu ter stadt wuytgedreven hadden, verweeret hadden. Het was wel te verwonderen, maer tmost geleden werden.

Op denselfden dage ginck ick selver besichtigen die wallen binnen Amsterdam⁺ ende vonde daer overal het grof geschut gestelt, niet anders dant geweest was int swaerste van het oorloch.

Op den XIIIIen Decembris en werde noch binnen Amsterdam niet anders gesien of gehoort dan groete bedrouftheyt, sonder dat van eenighe plaetschen yet goets conde gesien ofte vernomen werden. Die stadt toonde niet anders dan als die tot eenen roeve gelaeten was, want nyemant vernomen werde, die desen eenige voerstandt sochte te doen.

Op den XVen sach men binnen Amsterdam den gemeente geheel oproerich,⁺ die met groete menichte bijnae al den dach op den Dam vergaderde. Ende quame dit wuyt oersaeck van die rijckdom, daer voerens op den XIIIen of staet, dat sochten in communicatie te comen met den wethouders, ende nu antwoort vereysteden, mids hierbij nu te stellen dat sij begeerden, dat men payseren soude met den guesen of dat men haer paspoort geven soude om met haer huysvrouwen ende kinderen te vertrecken. Hier was veel om te doen ende scheen genouch of die gemeente op die been soude gecoemen hebben, sulx dat die magistraet haerselven geheel benaut vonde ende scarp wist wat om doen dan sij toenden haer naersticheyt ende deden laet in den nacht bij het vaendel, dat waeckte, oeck het ander vaendel opsmijten om die wacht te verdubbelen ende mede te waeken.

Op den XVIen sach men die gemeente noch al opt hollen gestelt, dan⁺ werden gepayt doer sulx als die // voerseyde rijckdomme hem seyde, dat sij met den wethouders geaccordeert waeren om tsamen twee wuyt haerluyden¹ ende twee wuyt die magistraet wederom tot den prinsch ende den Generael-Staeten boven te reysen.

Quaeme oeck in de tijt van dese verkeertheyt missive doer den prinsch⁺ an Amsterdam gesonden, inhoudende <soe men seyde> dat hij den stadt prese, dat sij haer vromelick tegen haer vijanden geweert hadden ende dat hij daerom hem getrouwelick houden soude, soe wat hij haer bij sijne satisfactie belooft hadde.

Op den XVIIen Decembris hadden wij tijdinge, dat die goosevrijbeuters⁺ wederom opt waeter ende te lande waeren om die van Amsterdam te crencken ende dat die Staeten boven dom Johan met alle sijnen anhangers viandt² verclaert ende ontseyt hadden te vier ende te swaerde, te lande ende te waeter.

Op den XVIIIen sach men veel volcks binnen Amsterdam wederom seer⁺ bedrouft ende verbaest doer anmercken van de oneensheyt der burgeren, oeck onder die XXXVI, ende verhoeringhe van de groete apparaet, welck die goosen geseyt werden te maeken om Amsterdam wederom te bespringen

+ Amsterdam werdet seer gedreyget.

+ TAmsterdam werdet het grof gheschut op die wallen gebrocht.
Merckt wel an verdriet van Amsterdam.

+ Die gemeente is binnen Amsterdam seer oproerich.

+ Die gemeente werdet wat gepayt.
f. 357. r.

1 Dit waren Jan Persijn en Arent Bouwer (Ter Gouw VII, 248).

+ TAmsterdam coemet missive van den prinsch.

+ Die goosevrijbeuters comen weder op die been.
Dom Johan werdet vijant verclaert.

2 Op 7 Dec. 1577 geschiedde dit te Brussel (Terlinden 154 en M.A. II, 115).

+ Vervaernisse binnen Amsterdam overmids haer oneensheyt.

[p. 692]

ende daerinne al te vermoorden, soe wie sij souden coemen te vinden, met fame dat het tot beut gegeven soude werden.

⁺ Was oeck op den voirgaende dach wuyt Amsterdam doen gaen een vrou, die op den XVen deser maent onder die beroerte op den Dam geroepen hadde: ‘broot, broot. Slaet, slaet toe. Isder yemant, die eerst toesmijt, ick sal die anderde sijn’.

⁺ Op den XIXen quame voer Amsterdam noch een goosenoorlochschip tot benautheyt deses stadts, tot welcks overcoomst het eerste oorlochschip triumph bedreve, als denselven welcoeme hietende met grofscutte losse te schieten ende die schermeyen te slaen.

⁺ Op denselfden dach vertrock menich mensch met paspoort wuyt Amsterdam wuyt vreese, dat sij hierinne doer den goosen verhongert ofte vermoort souden werden.

Op den XXen scheyde noch al meer volcks wuyt vreese wuyt Amsterdam, die oeck daerom te meerder vreesen, want sij den gemeente geheel oproerich vonden.

⁺ Op desen dage verspreyde wederom binnen Amsterdam fame, dat dom Johan den staetensoudaeten wel acht mijlen weechs achterwerts gedreven hadde ende dat sijn soudaeten nu veel op die Veluwe bij Deventer waeren, twelck gevesticht werde met sprake, dat die van Goylant geheel in vreese waeren ende dat die gemeent tot Weesp haer heel schickte om oeck te verloopen.

⁺ Op den XXIen werde geseyt, dat schoudt Willem Dirricksz¹ sijn soon² binnen Amsterdam gecomen waer, ontboden wuyt Noordelant van den Amsterdamsche burgemeesters // om met hemluyden te reysen an den Hollantse Staten tot vervorderinge van de satisfactie, dien sij tot noch toe niet mochten tot haeren wille vercrigen. Dit beoorsaeckte menich mensch groete blijschap, meenende dat sij nu alle haer noot verwonnen hadden, sonder dat sij eens achterdocht hadden, hoe vreemt dattet is te handelen met één die vijant geweest is, sulx dese daerwuyt wel bekent werde dat hij oeck tot noch toe wuytlandich geweest was.

⁺ Op den XXIIen Decembris en sach men noch en hoorde men niet anders dan van oproere onder die gemeente, die niet anders in de mont en hadde dan dat die burgemeesters senden souden tot den Staeten van Hollant om met dien te accorderen. Ende waeren op desen dach die XXXVI binnen Amsterdam lange tijt vergadert, maer en conde nyemant vernemen wat bij hemluyden geschiede, dan dat men wel saege dat die goede heeren haerselven in groot hartseer ende benautheyt vonden.

⁺ Op den XXIIIen liep spraeck, dat die Amsterdammers missiven ontfangen hadden van de Brabantsche Staten³, inhoudende dat dieselfde Brabantsche Staeten haer onder haer protectie naemen met insinuatie dat haer

+ TAmsterdam werdet een vrou wuyt stadt geleyt.

+ Der comt noch een convoy voer Amsterdam.

+ Veel vertrecken van vrees van Amsterdam.

+ Fame van dom Johan.

+ Die van Amsterdam roupen tot haer voerspraken bij den Gosenstaeten haer ballingen.
f. 357. v.

1 Willem Dirck Baerdesen, geb. 1496, schout 1542-1566, bekend ketterjager, st. Delft 1568 (Elias I, 49).

2 Mr. Willem Baerdesen, geb. 1528, in 1564 een der leiders der Gereformeerden te Amsterdam, wijkt uit, in 1572 stedehouder van Sonoy in het Noorderkwartier, in Dec. 1577 als afgevaardigde der Staten van Holland te Amsterdam, 26 Mei 1578 leider van de alteratie, later raad en burg., st. 1601 (Elias I, 47). Op 19 Dec. 1577 verzocht men hem naar Amsterdam te komen (Ter Gouw VII, 251).

+ Amsterdam is oproerich.

+ Amsterdam ontfanget missive van Bruysel.

3 Bedoeld moeten zijn de Staten-Generaal.

[p. 693]

begeren was, dat sij noch eens tot den Hollantsche Staeten souden reysen ende dan voorts bij haer coemen om haerder satisfactie een bequaem eynde ende perfectie te maeken.

Op den XXIIIIen reysden die van Amsterdam, soe wuyt die wet, soe⁺ wuyt die borgerie ende oeck wuyt die wuytlanders¹, tsamen nae den Hollantse Staeten tot Leyden om te sien of sij yet met den Staeten conden doen om geaccordeert te werden.

Op den XXVen wast binnen Amsterdam noch seer benaut, maer⁺ stille ende werde het hoochtijt van Kersmis daer met redelicke ruste gehouden, daer veel menschen seer in getroost waeren.

Op den XXVI werden binnen Amsterdam een bode, daer sprake van⁺ liep dat van dom Johan quaeme, doer veel soudaeten ingehaelt.

Op den XXVII quaemen wederom twee van die gedeputeerde², die⁺ tot den Hollantse Staeten getrocken waeren, binnen Amsterdam, daer versceydelick of gesproken werde, maer conde nyemant recht bescheyt vernemen.

Op den XXVIIIen sach men, dat voer Amsterdam vijf gosenconvoyen laegen als der tot noch toe maer drie gelegen hadden, ende liep fame datter noch twee op wech waeren om daermede te coemen, al tot benautheyt van den stadt.

Op den XXIXen hadde wij wederom swaer rumoer binnen Amsterdam⁺ doer oersaeck van goosen, die daer voer quaemen met twee oft drie vaendelen. Die clocken werden gedept, die trompetten werden geslagen ende liep die gemeente met die soudaeten ygelick op sijn houfslach. Maer die goosen slougen haer neder in den Cathuysersconvent, daer sij haer terstont begonnen te bescansen. Ende hiel daernae het cleppen met het trompetslaen op, alst bijnae een uhre geduert hadde, beginnende van half eenen tot half tween toe.

Op den XXXen hoorden wij, dat die goosen haer verdeelt hadden, die⁺ op dach tevoeren int Cathuysersconvent nedergeslagen waeren, ende nu oeck op sint Anthonisdijck haer behielen, niet anders souckende dan om den stadt te benauwen. //

Op desen dage quame noch voer Amsterdam meerder oorlochscepen,⁺ waerom oeck die goesen op die middach met grof geschut tot een triumph schoeten, maer hiel die stadt van Amsterdam haer stil ende en liet gheen clocken slaen, houdende scarpe wacht tot alle plaetsen.

Op den XXXIen verstonden wij, dat die XXXVI binnen Amsterdam⁺ onder malcander heel twistich waeren, mids dat sommige schenen forselick te willen accorderen met den goosen ende wilden die andere persisteren in haer vromicheyt om haer religie te behouden ende den coninck getrouwe te bliven.

Op desen dage stonden alle die sluysen binnen Amsterdam op, soe die⁺

+ Die van Amsterdam reysen tot den Gosenstaten.

1 Van de regering gingen burgemeester Jacob Cantert en de raden Jan Michiel Loefszoonszoon en Reinier Rooclaes, van de burgers Jan Persijn en Arent Bouwer; van gedeputeerden uit de uitlanders blijkt niets (Ter Gouw VII, 249).

+ Benautheyt in Amsterdam.

+ Fame van een bode van dom Johan.

2 Dit waren Jan Michiel Loefs en Reinier Rooclaes, die volgens anderen op 29 Dec. 1577 terugkwamen (Ter Gouw VII, 255).

+ Sommige gedeputeerde comen weder tAmsterdam.

+ Amsterdam werdet weder belegen.

+ Die goesen verspreyen haer.

+ f. 358. r.

+ Die XXXVI binnen Amsterdam sijn twistich.

+ Die sluysen staen tAmsterdam open.

[p. 694]

oeck op den voerleden dach opengestaen hadden om den gosen haer leger onbequaem te maeken.

⁺ Op desen selfden dach des avonts quame binnen Amsterdam wederom een groet rumoer ende oproer op den Dam doer sommige oproerige menschen, die tegen den soudaeten haer schenen willen te versetten. Ende quamen hierdoer veel van den gemeente in wapene, sulx dat het seer qualick geschapen was, maer het verginck soetelick doer Goods gracie.

⁺ Men sage oeck op desen dach noch een vaendel goesen voer Amsterdam coemen.

+ Oproer binnen Amsterdam.

+ Der comen meer gosen voer Amsterdam.